| فهرست عناوين | فهرست آيات |
تفسير در لغت به معنى ايضاح و تبيين است و از اين باب است گفته خداوند و لا ياتونك بمثل الا جـئنـاك بـالـحـق و احسن تفسيرا ( فرقان 33 ) يعنى و هيچ مثلى ( از داستانسرائيها ) براى تو نمى آورند مگر آنكه ما براى تو اى محمد آورده ايم در برابر آن به آنچه حق است با بيان روشنترى كه بهتر از آن محتواى عالى و ارزنده را واضح و روشن مى كند.
از ماده فسر در قرآن مجيد تنها همين يك مورد آمده است .
در قاموس گويد: تفسير به معنى آشكار كردن و پرده بردارى از پوشيده است .
در لسان العرب آمده تفسير كشف مراد و مقصود گوينده است از لفظ مشكل .
اما در اصطلاح تفسير قرآن همان علم فهم قرآن است .
ماتريدى گفته تفسير رساندن است به مراد از لفظ و شهادت دادن به اينكه مراد خداوند از لفظ چنين و چنان است پس اگر دليلى مقطوع به در كار بود تفسير صحيح است و اگر نبود تفسير به راى است .
ثعلبى گويد: تفسير بيان وضع لفظ است از حيث حقيقت و مجاز مانند تفسير صراط به طريق وصيب به مطر بعضى تفصيل داده و گفته اند تفسير عبارت است از علم به امور زير: نزول آيات اسباب نزول عام و خاص مطلق و مقيد مجمل و مبين حلال و حرام وعد و وعيد امر و نهى و امثال آنها.
شـيخ طوسى مراد از تفسير قرآن را دانستن معانى و مقاصد آن و اغراض گوناگون آن مى داند ( مقدمه تبيان ). مولى فتح اللّه در مقدمه تفسير منهج الصادقين گويد: تفسير كشف مراد است از لفظ مشكل و آن مشتق است از فسر به معنى روشن كردن .
هـر چـند بعضى گمان كرده اند كه تفسير تنها مربوط به معانى الفاظ است نه استنباطات كلى از كـلام امـام چـنـين نيست و استعمال آن در قرآن مجيد بهترين دليل است كه مراد از آن فهم محتواى كلام است و معلوم است كه يك لفظ گنجايش محتوى را ندارد.
حاصل آنكه تفسير قرآن علمى است كه كتاب منزل بر پيغمبر اسلام با آن فهميده مى شود.
زرقانى در مناهل العرفان گويد: تفسير در اصطلاح علمى است كه در آن قرآن بحث مى شود از حيث دلالت آن بر مراد اللّه تعالى به قدر طاقت بشرى .
اما اين تعريفات جامع و مانع نيستند.
علامه طباطبائى در تفسير الميزان گويد: تفسير بيان معانى آيات قرآنى است و كشف از مداليل آنها .
امـا بـايـد در نظر داشت كه مقصود از كشف كشف متداول اهل لسان و معمول به خاص ايشان با شـرايـط تفسير است نه كشف ادعائى آنجا كه با ظواهر قرآنى مغاير باشد كه به عقيده ما آن نوع كشف را نمى توان تفسير ناميد.
بـنـابـرايـن مى توان هر تفسير را چنين تعريف كرد: بر طبق مذهب اثناعشريه علم تفسير يا تفسير قـرآن يـا تـفسير همان تفهيم مراد اللّه است از قرآن مجيد در حد مستطاع بشر مستند به قواعد لسان العرب و اسلوب آن غير معارض با كتاب و سنت و اجماع .
بـه طـور خـلاصه هرجا تفسير بدون قرينه به كار رود به معنى بيان و آشكار كردن معناست براى خود يا غير به طورى كه چيزى از چيز ديگر را تميز دهد.
اولـيـن مـفـسـر و بيان كننده قرآن مجيد خداوند متعال است قوله تعالى :﴿ لا تحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه و قرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه ثم ان علينا بيانه .﴾
( القيامه 19 ) ( اى محمد زبان خود را به قرآن مجنبان كه به آن ( از غايت شوق به تكرار كلام ما ) شتاب كرده باشى هر آينه بر ماست فراهم ساختن قرآن و منظم ساختن ( آيات ) آن آنگاه كه آن را ( به وسيله وحى براى تو خوانديم ) آن قرائت را پيروى كن پس از آن بر ماست بيان قرآن .
و چنانكه گفتيم مراد از بيان همان تفسير است .
مـفسر دوم رسول اللّه (ص ) است چنانكه حق تعالى فرمايد: ﴿و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحى الـيـهـم فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون بالبينات و الزبر و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفكرون ﴾( نحل
سومين مفسر قرآن خود قرآن است در آغاز مثالى بياوريم در قوله تعالى﴿ يا ايها اللذين آمنوا انفقوا مـما رزقناكم من قبل ان ياتى يوم لا بيع فيه و لا خلة و لا شفاعة و الكافرون هم الظالمون ﴾( بقره 254 ) اى ايمان آورندگان از آنچه ما روزى شما گردانيده ايم انفاق كنيد پيش از آمدن روزى كه در آن نه خريد و فروشى هست نه دوستى اى نه شفاعتى و كافران ستمگرانند.
مـى دانـيـم كـه لا خـلة با لاء نفى جنس افاده عموم مى كند و بنابراين در روز قيامت حتى ميان مـتـقيان و همگامان در راه خداوند شناسائى و دوستى و الفتى نبايد باشد در حاليكه عقلا و نقلا چنين نخواهد بود و اين خود به تنهائى مراد اللّه را آن چنان كه هست نمى رساند و نيازمند تفسير است و اين تفسير را خود قرآن مجيد انجام داده است در قوله تعالى الا خلاء يومئذ بعضهم لبعض عـدو الا الـمتقين ( زخرف 67 ) ( يعنى دوستان دنيائى در آن روز رستاخيز همه با هم دشمنند مگر متقيان و همگامان در راه خدا ) و مى بينيم كه خود قرآن مجيد عام آيه اول را تخصيص داده و مراد اللّه را كه هم تفسير است هم تاويل روشن ساخته است .
بنابراين چون قرآن داراى ايجاز و اطناب و عام و خاص و مجمل و مبين و مطلق و مقيد و ناسخ و مـنسوخ و مجاز و تشبيه و استعاره از فنون گوناگون بلاغت است مفسر بايد نخست در قرآن نـظر كند و همه آياتى كه درباره موضوع واحد است يكجا فراهم آورد و ميان آنها به دقت مقايسه كند تا بيان مجمل و تخصيص عام و ساير مواردى كه محتاج بيانند بداند چنانچه در خبر آمده الـقـرآن يفسر بعضه بعضا ( بعضى از قرآن بعض ديگر آن را تفسير مى كند ) خود قرآن هم به اين مطلب مهم ناطق است قوله تعالى و ﴿نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شى ء﴾ ( نخل 89 ) كه به قول مرحوم بلاغى چگونه ممكن است قرآن براى همه چيز تبيان باشد جز براى خود.
چـهارمين مفسر قرآن عترت است هم به دليل حديث متواتر ثقلين هم به دليل آثار وارده از ائمه مـعـصـومـين (ع ) در تفسير قرآن مجيد كه با اعلى الطرق از پيغمر اكرم (ص ) روايت كرده اند اما حـديـث مـتـواتر كه با قريب هفتاد طريق از پيغمبر اكرم (ص ) از طرق عامه و اماميه روايت شده مـضمون متسالم عليهاى آن اين است كه پيغمبر اكرم (ص ) نزديك به زمان رحلت فرمود كه ( به زودى ) از مـيـان شـما بروم هر آينه در ميان شما دو ( امانت ) سنگين با ارزش باقى مى گذارم كتاب خداوند و عترت خودم را اهل بيتم را و اينها از هم جدا نخواهند شد تا در پاى حوض ( كوثر ) بـه مـن برسند هشيار باشيد كه چگونه با آنها رفتار خواهيد نمود ( قانون تفسير 406 ) و معلوم است كه عدل و همشان قرآن چيزى جز تفسير قرآن و نمونه بودن براى عمل به قرآن نتواند بود
در صدر اول تفسير نگارى به صورت كتاب مدون نبود بلكه معلومات تفسيرى به صورت احاديث متفرقى بود كه در وقت احتياج سؤال مى كردند و جواب مى شنيدند و گاهى هم اميرمؤمنان (ع ) و ائمـه مـعـصـومـيـن (ع ) در ضـمـن خطبه ها و موعظه ها خودشان به بيان آيات قرآن مبادرت مى نمودند.
اين نمونه را مى توان در تفسير منسوب به نعمانى يافت كه درباره سئوالاتى كه از اميرمؤمنان (ع ) دربـاره قـرآن مـجـيـد شـده و آن جناب جواب داده اند تدوين شده و ما و در اينجا نمونه اى از آن مى آوريم .
از آن جناب درباره عام و خاص پرسيدند فرمود: در قرآن مجيد آياتى هست كه لفظ آنها عام است اما معناى آنها خاص و آياتى هست كه لفظ آنها خاص است و معناى آنها عام .
امـا چـيزيكه ظاهرش عام است و معناى آن خاص مانند قوله تعالى : ﴿يا بنى اسرائيل اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم و انى فضلتكم على العالمين﴾ ( بقره 47 ) ( اى بنى اسرائيل بياد بياوريد نعمت مرا كه شما را از آن بهره مند ساختم و هر آينه شما را بر عالميان برترى دادم ) كه عالمين عام است و گـمـان مـى رود كـه مـراد خداوند تفضيل بنى اسرائيل بر همه اهل عالم در همه زمانهاست در حـالـيكه مراد عالميان خاص زمان خودشان است و نعمت خداوند بر آنها نجات يافتن از فرعون و انـزال مـن و سـلـوى براى آنهاست ( بحارالانوار 93/23 ) بنابر آنچه گفتيم اولين مكتب كه آغاز تدوين تفسير قرآن است همانا مكتب اهل بيت (ع ) است و امتياز آن همان انتسابش به پيغمبر اكرم (ص ) و منزه بودن از آراء منحرف مانند جبريه و مفوضه و مرجئه و باطنيه و ديگر نحله هايى است كـه سـيـاسـت غـاصـبين مسند حكومت اسلامى آنها را ساخته و پرداخته است تا مسلمانان را از روآوردن به بيوت وحى منصرف سازد با كمال اطمينان بايد گفت كه آنهمه آثار علمى و احاديث چـه دربـاره قـرآن و چـه دربـاره ديـگر مسائل فرهنگ اسلام كه از اهل بيت خصوصا از صادقين عـلـيـهما السلام براى ما به ميراث رسيده است همه و همه مستقيما و غيرمستقيم تفسير قرآن مجيد است .
اكـنـون به تشريح و احصاء تفاسير تدوين شده از زمان نزول قرآن تا حال در طول چهارده قرن به ترتيب قرون مى پردازيم .
تـذكر اين نكته ضرورى است كه ذيلا تفاسيرى مورد تبيين و احصاء قرار مى گيرد كه اصل تفسير وجـود دارد يا منقولاتى از آن باقى مانده باشد و يا در كتب قديمى به وجود آن تصريح شده باشد و اضـافـه مـى نـمايد كه نويسنده مقالات تفسيرها كه ذيلا نقل مى شوند آقاى عبدالحسين شهيدى صالحى هستند.
[ تفسير ستين نوعا من انواع علوم القرآن ] از املاى حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ( 13 رجب 23 پ ه ـ 21 رمضان 40 ق ) ( دايرة المعارف تشيع 2/334 ) علامه محمدباقر مجلسى در بـحارالانوار و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعة و سيد محسن امين در اعيان الشيعه مى نويسند تـفسير اميرالمؤمنين (ع ) كتابى است كه حضرت (ع ) شصت نوع از انواع علوم قرآن كريم را در آن تفسير و از براى هر نوع از انواع علوم قرآن مجيد مثالى را ياد فرموده اند كه مختص به همان نوع از علم است .
اين تفسير سند و منبع اصلى براى كسانى است كه در انواع علوم قرآن تاليف و تصنيف نموده اند.
عـلامـه مـجلسى در بحارالانوار تمامى اين تفسير را به نقل از ابى عبداللّه بن محمد بن ابراهيم بن جـعـفر نعمانى و نعمانى از حافظ بن عقده به سند متصل به حضرت امام جعفر الصادق (ع ) نقل و روايت كرده است .
ايـن تـفـسـيـر تا عصر حاضر محفوظ مانده است و در مجلد 19 بحارالانوار به چاپ رسيده است و نسخه هاى خطى آن متعدد است .
سـيد محسن امين عاملى پس از ذكر طريق روايت اين تفسير به واسطه استادش شيخ محمد طه نجف تمامى تفسير حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) را ذكر نموده و چاپ كرده است ( اعيان الشيعه 91 ). مـنابع : جز آنچه در جلد دوم دايرة المعارف تشيع ص 332 آمده است اعيان الشيعة 1/88 به بعد; تـاسـيـس الـشـيعة لعلوم الاسلام 316; الاتقان فى علوم القرآن ترجمه فارسى 2/589; الذريعة 4/233; الـشـيعة و فنون الاسلام 49; مفسران شيعه 61; كنز العرفان فى تفسير القرآن (خطى ); بحر العرفان و معدن الايمان (خطى ).
اثر عبداللّه بن مسعود (30 پ ه ـ 32 يا 33 ق ) از مشاهير مفسران قرن اول و شيوخ قراء و از خواص اصحاب رسول اللّه (ص ) او نخستين كسى بود كه جهرا قرآن خواند و قريش به شكنجه اش پرداخت ( دايرة المعارف تشيع 1/363). وى از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) در تفسير و علوم قرآنى بود.
تـفـسـيـر وى به شيوه روائى است و اكثر مفسران شيعه و سنى آن را طى تفسيرهاى خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم نقل نموده اند از جمله فرات كوفى در تفسير خويش .
و نيز پس از ابن عباس اكثر روايات در تفسير قرآن كريم از ابن مسعود است .
اشـهر شاگردان و روات تفسير از ابن مسعود مسروق بن الاجدع همدانى و اسود بن يزيد و علقمة بن قيس نخعى مى باشند.
و نـيـز بخارى در صحيح خود سه طريق نقل نموده است : نخست طريق الاعمش از ابى الضحى از مسروق بن الاجدع همدانى از ابن مسعود و طريق دوم از مجاهد از ابى معمر از ابن مسعود و طريق سـوم طـبـرى طريق ابى روق از ضحاك از ابن مسعود را انتخاب نموده است و اين تفسير در طى تفاسير سنى و شيعه چاپى و خطى ماثور است .
مـنـابـع : جز آنچه در جلد اول دايرة المعارف تشيع ص 367 آمده است اعلام 4/137; اسد الغالة 3/384; تاريخ بغداد 1/147; تفسير فرات الكوفى 206 به بعد; التفسير و المفسرون 1/83; تاريخ دمشق ابن عساكر 14/43; تذكرة الحفاظ 1/31; رجال طوسى 23; شذرات الذهب 1/38; الجرح و الـتـعـديل 149; حلية الاولياء 1/124; سير اعلام النبلاء 1/461; معجم رجال الحديث 10/322; طبقات القراء ذهبى 1/33; العبر 1/33; النجوم الزاهرة 1/89.
اثر ابى بن كعب ( م ح 19 تا 36 ق ) از اصحاب رسول اللّه (ص ) و سيدالقراء و كاتب وحى از مفسران شيعه .
ابـن نديم در الفهرست و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه و آقابزرگ تهرانى در الذريعة ابى بن كـعـب را اولين مؤلف در علم تفسير فضائل القرآن و فرات كوفى در تفسير خود و سيوطى و شيخ طوسى و ديگران او را در طبقه اول مفسران از صحابه پيامبر اكرم (ص ) مى دانند.
صاحب مجالس المؤمنين مى نويسد: نقل است كه چون آيه لم يكن الذين كفروا من اهل الكتاب نـازل شـد جـبرئيل با حضرت رسول (ص ) گفت : كه پروردگار امر فرموده كه آن را به ابى بن كعب بخوان .
پس حضرت اين معنى را به ابى اظهار نمود.
ابى از روى خوش حالى از آن حضرت پرسيد كه آيا من در عالم بالا و ملاء اعلى مذكور شده ام ؟ آن حضرت فرمودند بلى .
پس ابى گريه بسيار كرد ... ( ابى بن كعب دايرة المعارف تشيع 1/451 ). مـنابع : جز آنچه در جلد اول دايرة المعارف تشيع ص 451 آمده است تاسيس الشيعه 319; تفسير فـرات الـكـوفـى 405; الـتفسير و المفسرون 1/84; الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة 323; الذريعة 16/262; الفهرست ابن نديم 39; مجالس المؤمنين 1/232; رجال علامه حلى 22.
اثـر مـيـثـم فـرزند يحيى تمار ( مستشهد 60 ق ) از بزرگان صدر اول شيعه و از خواص اصحاب حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب امام حسن و امام حسين (ع ) بود.
هـنگام ورود مسلم به عقيل به كوفه در زندان بود ابن مرجانه در سال 60 ق پس از بريدن زبان و دستها و پاهايش او را به دار آويخت .
همان گونه و ترتيبى كه اميرالمؤمنين (ع ) خبر داده بود به شهادت رسيد.
تفسير را از مولاى خود حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) فراگرفت و تفسير خويش را به ابن عباس ( م 68 ق ) امـلاء كـرد و بـه او گـفـت : سـلـنى ما شئت من تفسير القرآن فانى قرات تنزيله على اميرالمؤمنين (ع ) و علمنى تاويله : هر آنچه خواهى از تفسير قرآن بپرس زيرا من عين تنزيل را نزد اميرالمؤمنين خواندم و او تاويلش را به من ياد داد.
كـشـى روايـت كـرده است كه بعد از املاء تفسير خود بر ابن عباس خبر شهادت خويش را به ابن عباس داده ابن عباس خيال كرد كه ميثم از ساحران است قصد پاره كردن تفسير او را نمود.
ميثم تمار به او گفت : اين تفسير را نگهدار چنانچه گفته هاى من حق بود و صحت آن را مشاهده كـردى ايـن تـفـسـير را داشته باش و اگر گفته هاى من باطل بود آنگاه آن را پاره كن و چندى نگذشت كه گفته هاى ميثم به حقيقت پيوست .
شـيـخ ابى عبداللّه مقداد ( م 826 ق ) در كنزالعرفان فى فقه القرآن به قسمتى از تفسير ميثم تمار اشاره و استدلال نموده است .
منابع : اعيان الشيعة 10/198; تاسيس الشيعة 83; الذريعة 4/317; رجال ابن داود 356; رجال كـشـى 74; رجـال شـيخ طوسى 58; جامع الرواة 284; معجم رجال الحديث 19/94; الكافى 2/220.
اثـر عـلـقـمـة ( 29 ق ـ 61 ق ) فـرزند قيس بن عبداللّه بن مالك نخعى كوفى از شيعيان شجاع و جـنـگجو و از اصحاب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و قاريان قرآن و عالم به تاويل و تفسير قرآن .
وى از ثقاة رواة نزد فريقين سنى و شيعه است .
از ابن مسعود نقل است كه ما اقرا شيئا و لا اعلمه الا علقمة يقراه و يعلمه ). دكـتـر محمد حسين ذهبى در التفسير و المفسرون به مكانت علمى وى در تفسير اشاره كرده و اقـوال عامه را درباره وى نقل مى كند سپس بنقل از الاتقان سيوطى در ترجمه ابن مسعود اظهار مى كند كه ابن مسعود علم تفسير خود را به اهل كوفه داد چون بين آنان مى زيست از بين چند تن علقمة بن قيس را نام برده او را از اكابر مفسران ذكر نموده و از مشهورترين شاگردان و راويان از ابن مسعود دانسته كه سالها كرسى تفسير را در كوفه پس از استادش ابن مسعود به خود اختصاص داده است .
مـنـابـع : اعيان الشيعة 8/149; التفسير و المفسرون 1/87; رجال ابن داود 236; رجال طوسى 50; رجـال كـشـى 93; جـامـع الرواة 1/545; سه مقاله در تاريخ تفسير و نحو 55; معجم رجال الحديث 11/181; منتهى المقال 203.
[ تـنـويـر الـمقباس ] اثر عبداللّه بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف معروف به ابن عباس ( 3 پ ه - 68 ق ) از كبار صحابه .
روايـت شـده اسـت كه حضرت رسول اللّه (ص ) درباره وى دعا فرمودند اللهم فقهه فى الدين و علمه فى التاويل ... و دعاى پيغمبر (ص ) مستجاب گرديد و بر اثر دانش وسيعش و احاطه كامل بـه تفسير و تاويل قرآن كريم او را ترجمان القرآن مى خوانند و نيز او را وارث علوم رسول اللّه (ص ) مى دانند.
( ـ ابن عباس دايرة المعارف تشيع 1/344 ). مفسرين فريقين روايات او را در تفسيرهاى خويش ذكر مى كنند.
تا به آنجا كه حدود نيمى از احاديث وارده در تفسير قرآن كريم از ابن عباس روايت شده است .
قسمتى از تفسير وى نخست در بمبئى در 1280 ق به چاپ رسيد.
سـپس در بولاق به سال 1290 ق چاپ دوم گرديد و مكررا درايران و هندوستان و بيروت به چاپ رسيده است و شمس الدين محمد سخاوى در الضوء اللامع آن را به محمد بن يعقوب فيروزآبادى ( م 817 ق ) نسبت داده كه مرادش جمع و تدوين آن است و همچنين است صاحب كشف الظنون .
در نسخه چاپى سند اول آن منتهى مى گردد به عمار بن عبدالمجيد هروى كه نيز او از على بن اسحاق سمرقندى ( م 237 ق ) روايت كرده است و سمرقندى از محمد بن مروان سدى صغير ( م 186 ق ) روايـت مـى نمايد و او از محمد بن السائب كلبى ( م 146 ق ) روايت كرده است و او از ابى صالح ميزان بصرى و او از ابن عباس .
سيوطى در الاتقان خود طرق روايات تفسير ابن عباس را ضبط كرده است .
ابـن نديم درباره او مى نويسد : كتاب ابن عباس به روايت مجاهد و حميد بن قيس از مجاهد و ورقـاء از ابـونـجـيـح از مـجـاهد و عيسى بن ميمون از ابونجيح از مجاهد آن را روايت كرده اند ( الفهرست ترجمه فارسى 59 ). مـنـابـع : جـز آنـچـه در جـلد اول دايرة المعارف تشيع ص 347 آمده است تاسيس الشيعة 322; الـدرجـات الرقيعة فى طبقات الشيعة 322; رجال ابن داود 208; رجال طوسى 22 46; رجال عـلامه حلى 103; رجال كشى 52; التفسير و المفسرون 1/65; مفسران شيعه 61; معجم رجال الحديث 10/229 - 239.
تفسير تنقيط القرآن يا تفسير نحو قرآن از مفسر و نقطه گذار قرآن ابوالاسود الدؤلى .
وى ظالم بن عمرو معروف به ابوالاسود الدؤلى است كه در 69 ق در سن 85 سالگى درگذشت .
اديـب مـتـكـلـم خـطـيـب واضـع عـلم نحو و از محدثان تابعين از شاگردان و اصحاب حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) بود ( دايرة المعارف تشيع 1/379 ). وى نـخـسـتـين كسى است كه قرآن كريم را نقطه گذارى كرده و قرآن را از تحريف مصون نگاه داشت .
نحو را از اين جهت نحو خوانند كه هنگامى كه حضرت على (ع ) چيزى از اصول آن را به ابوالاسود مى آموخت او اجازه خواست كه چيزى مانند و به نحو آن بسازد و از اين جهت آن را نحو ناميدند.
مـنـابـع : جـز آنچه در جلد اول دايرة المعارف تشيع ص 308 آمده اعيان الشيعة 288 و 7/403; اخـبار سيرافى 13 - 22; جامع الرواة 1/423; رجال ابن داود 39; رجال طوسى 46; الفهرست ابن النديم 69 به بعد; معجم رجال الحديث 9/171; معجم الشعراء 67.
اثـر جـابر بن عبداللّه انصارى ( م 73 يا 79 ق ) از اجلاء مفسرين و اصحاب رسول اللّه (ص ) و شيعه اميرالمؤمنين على (ع ) و محبين و ياران صديق خاندان عصمت و نبوت .
ابوالخير وى را در كتاب طبقات مفسرين خود از مفسرين طبقه اول ضبط كرده است .
روايات وى در آيات شريف قرآن در تفاسير نقل شده است .
و ابـوالـقاسم فرات كوفى قسمتى از روايات جابر انصارى را در تفسير خود موسوم به تفسير فرات ضبط كرده است .
مـنـابع : اسد الغابة 1/307; الاصابة 1/214; اعيان الشيعة 4/45; الاتقان 4/240; تاسيس الشيعة 323; تـذكرة الحفاظ 1/43; جامع الرواة 1/143; رجال ابن داود 79; رجال طوسى 12; رجال كشى 42; تفسير فرات الكوفى 216 به بعد; معجم رجال الحديث 4/11.
اثر سعيد فرزند جبير بن هاشم اسدى ( 45 - مستشهد 95 ق ) به دستور حجاج بن يوسف ثقفى به خاطر تشيع اش شهيد شد.
از مفسران شيعى و نخستين مفسر تابعى است .
تـفـسـيـر را از ابن عباس و ديگران اخذ كرد و يك ختم قرآن در يك ركعة از نماز خود در بيت اللّه الحرام قراءت نمود.
وى را مـحـقـقين عامه و خاصه اعلم تابعين على الاطلاق در تفسير و در طبقات المفسرين ذكر نموده اند.
تفسير وى به سبك روائى است و همانند استادش ابن عباس و مجاهد و ديگر مفسران صدر اول .
اين تفسير در مطاوى تفسيرهاى عامه و خاصه مندرج و محفوظ است .
ابـن خـلكان نوشته است سعيد بن جبير در ماه رمضان يك شب به قرائت عبداللّه بن مسعود قرآن مى خواند و يك شب به قرائت زيد بن ثابت و همچنين هر شب به قرائت يكى از قراء.
اكثر محققين در فضل و علم او نوشته اند كه : و ما على الارض احد الا و هو محتاج الى علمه كسى در زمين نبود مگر اينكه محتاج علم او باشد.
وى از نـزديـكان و خواص اصحاب و حواريين حضرت سجاد على بن الحسين (ع ) بود و نيز همين امر باعث شهادت وى گرديد.
منابع : اعيان الشيعة 7/234; الاتقان 4/239; تاسيس الشيعة 322; تذكرة الحفاظ 1/76; الذريعة 4/276; ذكـر اخبار اصبهان 1/324; رجال ابن داود 169; رجال طوسى 90; رجال كشى 110; رجـال عـلامـه حـلـى 79; طـبقات المفسرين داودى 1/181; جامع الرواة 359; معجم رجال الـحـديـث 8/113; تفسير فرات الكوفى 119 به بعد; و فيات الاعيان 2/371; مفسران شيعة 62; التفسير و المفسرون 1/102.
اثر ابوالعالية رفيع ( م 90 يا 93 ق ) فرزند مهران رياحى .
بعضى نام او را زياد بن فيروز ياد كرده اند.
وى ايرانى تبار و از هم پيمانان بنى رياح بود.
و دو سال بعد از فوت رسول اللّه (ص ) به مدينه مشرف شد.
وى تـفـسـيـر و تاويل قرآن كريم را از حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و ابن عباس و عبداللّه بن مسعود و ابى بن كعب فراگرفت و روايت مى كرد.
بـر اثـر ذكـاوت خـارق الـعاده در علم تفسير تبحر زيادى يافت و اعجاب همگان را برانگيخت ابن عباس وى را بر روى كرسى قريش مى نشاند و خود زير دست او قرار مى گرفت و مى گفت : هكذا العلم يزيد الشريف شرفا و يجلس المملوك على الاسرة وى از پيروان مكتب حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در تفسير بود.
مـنـابـع : اسدالغابة 2/235; تهذيب التهذيب 3/284; تذكرة الحفاظ 1/61; التفسير و المفسرون 1/92; سه مقاله در تاريخ تفسير 52.
اثـر ابـوصـالح ( م 100 ق ) نام وى ميزان بصرى و مشهور به كنيه اش مى باشد و از ائمه علم تفسير است .
عـلـم تـفـسير و تاويل قرآن كريم را از ابن عباس اخذ كرد و محمد بن سائب كلبى در تفسير خود روايات وى را در تفسير آيات قرآن نقل كرده است .
او از ثقات روات شيعه و از اجلاء محدثين مى باشد.
قسمتى از تفسير و احاديث وى در تفسير فرات كوفى و ساير تفاسير شيعى ضبط شده است .
منابع : تاسيس الشيعة 325; تفسير فرات الكوفى 53 به بعد; الكافئة فى ابطال توبة الخاطئة شيخ مفيد.
اثـر ابـوعبداللّه عكرمه ( 20 - 100 يا 105 ق ) فرزند عبداللّه بربرى مدنى غلام ابن عباس از مفسران تابعين و مشاهير دانشمندان علوم قرآن در قرن اول هجرى .
وى از مـردم مغرب بود تفسير و علوم قرآن را از مولاى خويش ابن عباس و حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و به قول ابن حجر در تهذيب التهذيب ( 7/234 ) از حضرت امام حسن (ع ) نيز فراگرفته است .
هـنـگـامى كه ابن عباس مرد عكرمه همچنان غلام او بود سپس على بن عباس عكرمه را به چهار هزار دينار به خالد بن يزيد فروخت .
عـكـرمـه بـه او گفت علم پدر خود را به چهار هزار دينار فروختى على بن عباس معامله را فسخ نمود و عكرمه را آزاد كرد.
عـكرمه مى گفت چهل سال كسب علم نمودم و نيز من درب منزل ابن عباس فتوا مى دادم و ابن عباس در درون خانه بود.
ابن عساكر از قول الشعبى نقل نموده .
مـا بـقـى احد اعلم بكتاب اللّه عز و جل من عكرمة و همچنين از قول قتاده مى نويسد: اعلم الناس بالحلال و الحرام الحسن (ع ) و اعلمهم بالمناسك عطاء ابى رياح و اعلمهم بالتفسير عكرمة .
عـكرمه در بسيارى از بلاد اسلامى به سير و سياحت پرداخت و در اكثر شهرها تفسير و علوم قرآن تدريس مى كرد و شاگردان بسيارى در مدرس او تربيت يافتند.
تفسير عكرمه مانند بسيارى از تفاسير صدر اول اسلام به شيوه روائى است و طى تفسيرهاى سنى و شيعه بسيارى نقل گرديده است .
مـنـابـع : الاعلام 4/244; تاريخ دمشق اين عساكر 17/140 - 152; التفسير و المفسرون 1/107; تفسير فرات كوفى 48; حلية الاولياء 3/326; خلاصة التذهيب 270; رجال كشى 188; طبقات الـمـفـسـريـن داودى 1/386; سـيـر اعلام النبلاء 5/35; معجم الرجال الحديث 11/161; ميزان الاعتدال 2/208.
اثر ابوالحجاج مجاهد ( 21 - 104 يا 105 ق ) فرزند جبر و يا جبير مكى مخزونى از مفسران تابعين و علماى علوم قرآنى شيعه .
عـلـوم و فـنون تفسير را از ابن عباس اخذ كرد و ابن حجر عسقلانى در تهذيب التهذيب ( 4/22 ) افـزون بر ابن عباس وى را از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ضبط كرده است ابن عساكر در تاريخ دمشق ( 24/87) و سايرين مى نويسند كه مجاهد سى مرتبه قرآن كريم را بر ابن عباس عرضه نمود و تفسير آيات قرآن را يكان يكان سؤال كرد.
وى بـه سـيـر سـيـاحـت در بـلاد اسـلامـى پرداخت و در اكثر شهرها فضلا از محضر او بهره مند مى گشتند و نيز مدتى در كوفه تفسير قرآن تدريس مى نمود.
او بـخـاطـر تـشـيعش سالها مورد بغض و كينه بنى اميه بود و به زندان افتاد و همچنان در زندان حجاج بن يوسف ثقفى بود تا اينكه حجاج در سال 96 ق وفات يافت و مجاهد آزد گرديد.
تفسير مجاهد به زبان عربى به شيوه روائى در هشت جلد موجود مى باشد.
ايـن تـفسير در طى كتب معتبر سنى و شيعه بسيار نقل گرديده است اكثر آنرا طبرى در تفسير خويش و نيز بخارى و شافعى و سايرين از عامه در كتب خود ضبط كرده اند و همچنين در تفسيرها و كتب معتبر شيعه مانند كتب اربعه از او بسيارى نقل گرديده است .
مجاهد بسيارى از فضائل حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت را (ع ) را كه در قرآن كريم نازل گرديد نقل مى نمايد.
امـروز نـسـخـه اى از تـفـسير مجاهد مورخه سال 544 ق به شماره 1075 ثبت در دفتر كتابخانه دارالكتب المصريه در هشت جلد موجود است : مجلد اول از سوره بقره تا آيه 43 سوره نساء; مجلد دوم از آيه 46 سوره نساء تا سوره انفال ; مجلد سوم از سوره توبه تا آيه 44 سوره بنى اسرائيل ; مجلد چهارم از آيه 25 سوره بنى اسرائيل تا آيه 25 سوره فرقان ; مجلد پنجم از آيه 27 سوره فرقان تا پايان سوره يس ; مجلد ششم از سوره صافات تا پايان سوره نجم ; مجلد هفتم از سوره قمر تا پايان سوره عم يتساءلون ; مجلد هشتم از سوره و النازعات تا پايان سوره الناس .
ايـن نـسـخـه تـوسط مجمع الابحاث الاسلاميه پاكستان عكس بردارى گرديد سپس با مقدمه و تـحـقيق عبدالرحمن الطاهر سورتى و با نفقه شيخ خليفه آل ثانى امير دولت قطر در دو ملجد به طبع رسيد و مجدد در بيروت تجديد چاپ گرديد.
لازم بـه يـادآورى اسـت كه مصحح اختلافات متن تفسير و آنچه را كه در تفسير طبرى ذكر شده است در پاورقى ضبط كرده كه بسيار نافع است .
مـجـاهد پس از آزادى از زندان مجددا به مكه مكرمه بازگشت و در حال سجده دار فانى را وداع گفت .
مـنـابـع : الاعلام 5/278; تذكرة الحفاظ 1/86; البداية و النهاية 9/224; تفسير فرات كوفى 49; تـفـسير قمى 2/357 به بعد; التفسير و المفسرون 1/104 - 107; تهذيب الاحكام 5/276; تهذيب الـتـهـذيـب 10/38; روضـة كافى 220; خلاصة تذهيب 369; سير اعلام النبلاء 4/449; شذرات الـذهب 1/125; صفة الصفوة 2/117; العبر 1/125; فوات الوفيات 2/144; الكافى 2/447 به بعد; معجم رجال الحديث 14/187; ميزان الاعتدال 3/439; النقض 212.
اثر ابومحمد سعيد ( م ح 105 ق ) فرزند المسيب بن حزن قرشى مدنى .
مـى گـويـنـد در سـن هـفـتـاد و پـنج سالگى وفات يافت وى تفسير و تاويل را از محضر حضرت امـيـرالـمؤمنين (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و تربيت يافته امام بود و در تمام جنگهاى حضرت (ع ) شركت داشت .
روايـات وى در كـتب معتبر شيعه نقل شده است و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى نويسد تفسير را از اميرالمؤمنين على (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و در كليه جنگهاى حضرت شركت داشت و امـام را ترك نكرد و نيز حضرت امام صادق و على بن موسى الرضا عليهم السلام تصريح به تشيع وى كرده اند.
مـنـابـع : اعيان الشيعه 7/249; تاسيس الشيعه 341; تذكرة الحفاظ 1/54; جامع الرواة 1/362; رجـال ابـن داود 171; رجـال طـوسـى 90; رجـال كشى 107; رجال علامه حلى 79; معجم الرجال الحديث 8/132 - 140.
اثر ابوعبدالرحمن طاووس ( م 106 ق ) فرزند كيسان يمانى نقل روايات تفسيرى او در تفسيرهاى ديگر به معناى موجود بودن تفسيرش نيست .
وى از مفسرين شيعه و فقهاى اماميه بود.
وى تـفـسـيـر و علوم قرآن را از ابن عباس فراگرفت و ابن قتيبه در كتاب خود المعارف ص 306 تصريح به تشيع وى كرده است .
سـيـوطى او را در طـبـقه تابعين از مفسرين ياد كرده و قول ابن تيميه را كه اعلم الناس در علم تفسير بود تاكيد مى دارد.
صـاحـب كـشـف الـظـنون وى را در عداد مفسرين از تابعين ضبط كرده و روايات وى در تفاسير اصحابنا الاماميه آمده است از جمله در تفسير فرات در تفسير سوره ن و القلم .
تفسير وى به شيوه روائى است كه مفسرين ديگر از آن نقل كرده و خود تفسير اكنون وجود ندارد.
مـنابع : اعيان الشيعة 7/395; تاسيس الشيعة 325; التفسير و المفسرون 1/112; تذكرة الحفاظ 1/90; الاتقان فى علوم القرآن 4/240; الذريعة 4/279; رجال ابن داوود 190; رجال طوسى 94; جامع الرواة 1/420; تفسير فرات الكوفى 497; معجم رجال الحديث 9/155; مفسران شيعه 70; تهذيب التهذيب 5/8; حلية الاولياء 2/3; صفة الصفوة .
اثـر ابـوالـحسن عطية ( م 111 ق ) فرزند سعد بن جنادة عوفى كوفى معروف به جدلى از شيعيان معروف كوفه و مفسران اماميه .
ولادت وى در عـصـر حضرت امير على بن ابى طالب (ع ) بوده و نام او را اميرالمؤمنين (ع ) عطيه نهاد و تفسير و تاويل را از ابن عباس و زيد بن ارقم و عكرمه و عدى بن ثابت و ديگران اخذ كرد.
تـفـسيرى وى در پنج جلد بوده است ( كه فعلا موجود نيست ) و آنرا بر استادش ابن عباس عرضه نمود.
عطيه از اصحاب حضرت باقر (ع ) بوده است .
ابـن عـماد حنبلى در شذارات الذهب ( 1/144 ) او را به عالمى نبيل و زاهدى رفيع مقام ياد كرده است و ذهيبى در ميزان الاعتذال ( 3/79 ) او را بخاطر تشيع اش تضعيف نموده و مى گويد ( كان عطية يتشيع ). منابع : جز آنچه در متن آمده است الاعلام زركلى 4/237; التاريخ الكبير 7/8; تهذيب التهذيب 7/200 - 202; طبقات الكبرى ابن سعد 304; معجم رجال الحديث 11/149; مفسران شيعه 70; الذريعة 4/282.
[ ; تفسير امام باقر (ع ) ] منسوب به امام محمد باقر (ع ) ( 57 - 114 ق ) ابن نديم در الفهرست اين تـفسير را به عنوان نخستين تفسير در كتب تفاسير ذكر مى كند و آنرا از تصانيف حضرت باقر (ع ) مى داند كه حضرت (ع ) آنرا براى ابى الجارود املاء فرموده اند.
نـام ابى الجارود زياد بن منذر ( م 150 ) است وى در حال تولد نابينا بود و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد عليهم السلام بوده است .
او مؤسس فرقه زيديه جاروديه است .
ظـاهرا حضرت باقر(ع ) در ايام استقامت او و قبل از گرايش وى به زيديه اين تفسير را بر وى املاء فرموده اند.
راوى ايـن تـفسير از ابى الجارود در طريق شيخ الطائفه شيخ طوسى و ابوالعباس نجاشى ابوسهل كثير بن عياش قطان است و او از روات ضعيف مى باشد.
ولى على بن ابراهيم بن هاشم قمى كه اين تفسير را در تفسير خود - كه به چاپ رسيده است - به اسـناد از ابى بصير يحيى بن ابى القاسم اسدى ( م 150 ق ) روايت كرده كه به توثيق او تصريح شده است و او از ابى الجارود روايت مى كند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعه اين تفسير را تحت عنوان تفسير ابى الجارود ذكر مى كحند سپس تحت عـنوان تفسير الامام الباقر عليه السلام ياد كرده و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه تحت عنوان تفسير ابوجعفر الباقر عليه السلام ثبت كرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعه 1/656; تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام 327; الذريعة 4/251 و 262; تفسير فـرات الـكـوفـى 79; جامع الرواة 1/339/340 رجال كشى / 199 - 200; رجال نجاشى 1/387; تـنـقـيح المقال 1/16; انساب سمعانى 5/9; معجم رجال الحديث 7/321 - 327; الفهرست ابن نديم 36; مفسران شيعه 67.
از قتاده ( 61 - 117 ق ) فرزند دعامه سدوسى بصرى از مفسرين و علماى بصره .
وى اطـلاع وسيع در شعر و لغت عربى داشت و اعلم علماى عصر خويش در عراق بود و از مشاهير مفسرين تابعين است مفسرين اقوال او در تفسير آيات قرآن در تفاسير خود نقل كرده اند.
ولى تفسير او فعلا وجود ندارد.
داودى در طـبـقـات الـمـفـسـريـن خـود و ذهبى در تذكرة الحفاظ به شرح حال وى در تفسير پرداخته اند.
مـنـابـع : تذكرة الحفاظ 1/122; التفسير و المفسرون 1/125; معجم الادباء 7/9; و فيات الاعيان 4/85; طبقات المفسرين 2/43; تهذيب التهذيب 8/351 - 356.
تـفسير القرآن الكريم لزيد الشهيد مفسر ابوالحسين زيد ( 79 - شهادت 121 يا 122 ق ) فرزند امام زين العابدين (ع ) معروف به زيد شهيد از فقهاء مفسران به نام شيعه در قرن دوم هجرى .
تفسير و علوم قرآن رااز پدرش حضرت سجاد (ع ) و برادرش حضرت امام محمدباقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و ديگران فراگرفت و در فقه و تفسير و كلام و خطابه وحيد عصر خويش بود ابوحنيفه در حق وى مى گفت ( ما رايت فى زمانه افقه منه و لا اسرع جوابا و لا ابين قولا ). هنگام قيام وى ابوحنيفه به او پيوست .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى است كه اكثر مفسران شيعه آنرا طى تـفـسيرهاى خود نقل نموده اند از جمله فرات كوفى در تفسير خود بيست و هفت مورد در تفسير آيات قرآن كريم از وى نقل نموده است كه تمامى آنها در فضائل خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام مى باشد.
و نيز چند تفسير ديگر به زيد نسبت مى دهند كه آنها نيز موجود هستند: 1 ـ تفسير قرائت زيد.
2 ـ تفسير مدخل الى القرآن لمواضع مختارة منه .
3 ـ تفسير غريب القرآن المجيد.
مـنـابع : اعيان الشيعة 7/107; الاعلام 3/59; تاريخ الادب العربى كارل برو كلمان 3/322; تاريخ دمـشـق ابن عساكر 9/149; تفسير فرات كوفى 122; تهذيب الاحكام 8/235; تهذيب التهذيب 3/362; خلاصة التذهيب 129; رجال شيخ طوسى 89 به بعد; سير اعلام النبلاء 5/389; شذرات الـذهـب 1/158; تاريخ الاسلام 5/74; الطبقات الكبرى ابن سعد 5/325; فوات الوفيات 2/35; مـعـجـم رجال الحديث 7/345; معجم المؤلفين 4/190; مقاتل الطالبين 127; مؤلفات الزيديه 1/307 به بعد; من لا يحضره الفقيه 1/126 - 128 به بعد.
اثر ابوبكر عاصم ( م 127 يا 128 ق ) فرزند ابى النجود بهداللّه اسدى كوفى از مفسران شيعه و يكى از قراء هفت گانه معروف قرن دوم هجرى .
وى ايرانى تبار و از هم پيمانهاى قبيله بنى اسد بود.
او فنون قرآن كريم و قراءات را از عبدالرحمن سلمى فراگرفت .
سـلمى خود از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) بود و در علوم قرآن مخصوصا در قراءات مقام شامخى داشت .
او مورد وثوق سنى و شيعه مى باشد.
و نـيـز دو روايـت در تفسير و قراءات عاصم مشهور است نخست روايت حفص بن سليمان بزاز كه فـرزنـد هـمـسـر دوم او بـود و روايـت دوم : ابـى بكر بن عياش حفص مى گويد كه عاصم به من مى گفت قرائتى را كه به تو آموختم همان قرائتى است كه از عبدالرحمن سلمى فراگرفتم و او از حـضـرت امـيـرالمؤمنين على (ع ) روايت كرده است و هر آنچه را كه به ابوبكر بن عياش آموختم همان قرائتى است كه از زربن حبيش فراگرفتم و او از ابن مسعود نقل مى كند.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى است و در اكثر تفسيرهاى عامه و خاصه مخصوصا در قسمت قـراءات ذكـر شـده اسـت و مـورد اعتماد فحول علماى شيعه مى باشد علامه حلى در كتاب خود المنتهى مى نويسد: بهترين قراءات نزد من قراءت عاصم از طريق روايت ابوبكر عياش مى باشد .
اين تفسير در كتب فقهى اماميه كتاب صلاة باب قراءات بسيار نقل شده است .
بحرالعرفان بسيارى از باب قراءات از عاصم نقل كرده است .
ابن نديم در الفهرست عاصم را در طبقه سوم كوفيان بعد از يحيى بن وثاب ياد كرده است .
وفات او را سال 128 ق ضبط نموده است .
همچنين آيت اللّه خوئى در معجم رجال الحديث مى گويد يكى از قاريان هفتگانه مشهور مى باشد و نـيـز قـرائت او از طـريق حفص بسيار معروف است و هرچه از مصاحف قديم و جديد را مشاهده نموده ام تمامى آنها رسم الخط خود را بر مبنا و اساس قرائت عاصم نهاده اند.
مـنابع : الاعلام 3/248; اعيان الشيعة 7/407; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام 346 - 347; تهذيب الـتـهـذيب 5/30 - 36; التاريخ الكبير 6/487; الجرح و التعديل 6/340; خلاصة التذهيب 182; ريحانة الادب 4/436 - 437; تاريخ دمشق ابن عساكر تلخيص ابن منظور 11/235 - 236; معجم رجـال الحديث 9/178 - 179; موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 7/272 - 277; ميزان الاعتدال 2/357; سير اعلام النبلاء 5/256 - 261; النقض عبدجليل قزوينى 213 به بعد.
[ ; تـفـسـيـر السدى الكبير ] از ابومحمد اسماعيل ( 127 ق ) فرزند عبدالرحمن القرشى هاشمى تـابـعـى كـوفـى مـعروف به سدى كبير از مفسرين اماميه و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت سجاد و امام محمد الباقر و امام جعفر الصادق عليهم السلام .
ابـن حـجـر در تـقـريـب التهذيب مى گويد ... انه صدوق متهم بالتشيع ... و داودى در طبقات المفسرين از او و تفسيرش و گرايشش به تشيع ياد كرده است .
سيوطى در الاتقان تفسير وى را از بهترين تفاسير مى داند.
و نيز ائمه حديث مانند ثورى و شعبه از وى روايت كرده اند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه اسماعيل بن موسى فزارى سدى كوفى ( م 145 ق ) كه با ايـن سـدى در نـام و كنيه و لقب و مذهب مشاركت دارد و با او معاصر است غير از اوست و مفسر نيست .
از احفاد وى محمد بن مروان بن عبداللّه بن اسماعيل معروف به سدى صغير است ( م 186 ق ) كه راوى تفسير ابن عباس از محمد بن سائب كلبى ( م 146 ) مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعة 3/379; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام 326; الذريعة 4/276 ابن داود 57; رجـال شـيـخ طـوسى 2/104 148; ذكر اخبار اصفهان 1/204 ( چاپ ليدن 1931 م ); و طبقات الـمـفـسرين داودى 1/109 معجم الادباء 7/13 النجوم الزاهرة 1/304 مفسران شيعه 67 - 68; جامع الرواة 1/98 - 99.
اثـر ابـوعبداللّه جابر ( م 127 يا 128 يا 132 ق ) فرزند يزيد بن الحرث بن عبد يغوث جعفى تابعى از مفسران شيعه و محدثين تابعين بود.
حـديـث و تفسير را از محضر امام محمد باقر (ع ) اخذ كرد و از خواص و ملازمين امام عليه السلام بود.
ابـن حجر در تهذيب التهذيب وى را از ضعفا و رافضى دشنام دهنده به اصحاب النبى (ص ) وصف كرده است .
در كـتـب رجـالـى شـيعه او را توثيق و عدل مى خوانند و ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) وى را از اصحاب حضرت امام باقر و حضرت صادق (ع ) ذكر نموده است و نيز تفسير وى را با پنج واسطه از او روايت نموده است .
شـيخ طوسى در رجال خود وى را از اصحاب حضرت باقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) ضبط كرده است .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه منقول و ماثور است و اين تفسير از املاء حضرت امام ابى جعفر محمد الباقر (ع ). فـرات كـوفى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات سى و دو عنوان اسناد تفسير آيات را از وى نقل كرده است كه تمامى آنها در شان و فضايل حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
از جـمله در تفسير آيه 48 سوره النساء ان اللّه لا يغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشاء به نقل از جابر از حضرت باقر (ع ) قال عليه السلام : يا جابر ان اللّه لا يغفر ان يشرك بولاية على بن ابى طالب (ع ) و طاعته و اما قوله : و يغفر مادون ذلك لمن يشاء: فانه ولاية على بن ابى طالب (ع ) و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در تفسير آيه 34 سوره بـقـره و اذ قلنا للملائكة اسجد و الدم به نقل از جابر بن يزيد جعفى از ابى جعفر محمد بن على (ع ) روايت نموده و به تفسير آيه مى پردازد.
بعضى از عامه او را توثيق و روايات او را در كتب تفسير و حديث خويش ضبط نموده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة 4/51 - 55; اعلام 2/105; تاسيس الشيعة 326; تفسير فرات الكوفى 54; تفسير القمى 1/36; الذريعة 4/268; جامع الرواة 1/144 - 146; رجال ابن داود 80; رجال شيخ طوسى 111; رجال كشى 169 - 174; الفهرست شيخ طوسى 73; معجم رجال الحديث 4/17 - 27; مـعـجـم الـمـؤلـفين 2/106; رجال علامه حلى 35; ميزان الاعتدال 1/379 - 384; تنقيح المقال 1/203; رجال نجاشى 1/313 - 316.
اثـر ابـوجـعفر محمد ( م 135 ق ) على بن ابى شعبة حلبى از ثقات مفسرين اماميه و از برجستگان علماى خاندان آل ابى شعبه حلبى ( آل ابى شعبه حلبى ). وى حديث تفسير و تاويل را از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) اخذ كرده است .
در كـتـب رجـالى بر توثيق وى اتفاق نطر است و تفسير او به شيوه آن عصر روائى است و مفسرين ديگر از آن نقل كرده اند ولى اكنون وجود ندارد.
ابـوالـعـبـاس نـجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق ابى شعبه تفسير وى را ضبط كرده و آن را توس ط اسـتـادانـش در روايـت مـحـمـد بن جعفر نحوى تميمى و ابن نوح سيرافى به سه واسطه روايت مى نمايد.
مـنـابع : اعيان الشيعة 2/89; جامع الرواة 2/151; الذريعة 4/240; رجال ابن داوود 324; رجال شيخ طوسى 295; رجال نجاشى 2/202; رجال علامه حلى 103; الفهرست شيخ طوسى 303; مـعالم العلماء 94; مفسران شيعه 66; معجم رجال الحديث 16/302; كامل الزيارات ابن قولوية 89; رجال البرقى 20.
از ابـوبـكـر داوود ( م 139 ق ) فرزند ابى هند دينار قشيرى سرخسى متوفى در راه مكه معظمه از مفسرين و محققين و از اصحاب حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ). وى تفسير و حديث را از امام محمد الباقر (ع ) اخذ كرد.
ابن نديم در فهرست در فصل كتب تفاسير به كتاب تفسير داوود بن ابى هند اشاره مى كند.
تفسير وى به زبان عربى به شيوه صدر اول اسلام روائى است و متاسفانه وجود ندارد.
مـنـابـع : الذريعة 4/240; رجال شيخ طوسى 120; جامع الرواة 1/301; الفهرست ابن نديم 36; معجم رجال الحديث 7/91.
اثر ابى سعيد ابان ( م 141 ق ) فرزند تغلب بن رباح بكرى جريرى كوفى شيخ قراء و مفسرين شيعه و از اصـحـاب ائمه ثلاثه حضرت زين العابدين و محمد باقر و جعفر الصادق عليهم السلام بوده و نزد آن بزرگواران مقامى ارجمند داشته است .
وى را فريقين عامه و خاصه توثيق كرده اند.
وى بـه امـر حـضـرت صادق (ع ) در مدينه كرسى فتوى را به دست گرفت و از مؤسسين در علم قراآت قرآن كريم و از اعاظم علماى شيعه مى باشد كه به تاليف چهار تفسير پرداخته است .
تفاسير او در تفسيرهاى چاپى و خطى به تفصيل تا عصر حاضر نقل شده است .
تفاسير وى عبارتند از: 1 ـ معانى القرآن اللطيف .
2 ـ تفسير القرآن .
3 ـ الغريب فى القرآن .
4 ـ تفسير القراآت .
مـنـابـع : اعيان الشيعه 2/69; تاسيس الشيعة 319 - 343; الذريعة الى تصانيف الشيعة 4/233 - 239; تـفـسير فرات كوفى 90 به بعد; تفسير كنز العرفان خطى ; بغية الوعاة 176; تنقيح المقال 1/3; تـهـذيـب الـتـهذيب 1/93; جامع الرواة 1/9; رجال ابن داوود 9; رجال شيخ طوسى 82; رجال كشى 279 - 280; رجال نجاشى 1/73; طبقات المفسرين داودى 1/1; الطبقات الكبرى 6/302 - 360; الفهرست ابن نديم 276; الفهرست شيخ طوسى 5; معجم الادباء ياقوت 1/107; مفسران شيعه 65 - 66; ميزان الاعتدال 1/5.
اثر ابوالحسن مالك ( م ح 145 ق ) فرزند عطية بجلى احمسى كوفى از محدثين و مفسرين شيعه .
وى عـلـوم قرآن و تفسير و حديث را از حضرت سجاد زين العابدين (ع ) و حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) اخذ كرد.
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
فـرات كـوفـى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات الكوفى هنگام تفسير آيه 33 سوره محمد (ص ) ( يا ايها الذين آمنوا اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و لا تبطلوا اعمالكم ). مالك بن عطيه توسط يزيد بن فرقد نهدى از امام صادق (ع ) سؤال كرد چه چيزى پس از اطاعت از خـداوند و رسول (ص ) اعمال را باطل مى كند؟ امام فرمودند: دشمنى با ما باطل كننده عمل آنان است .
در كـتـب مـهم حديث شيعه از جمله كتب اربعه و نيز توسط روات بزرگ شيعه از آن روايت شده است .
منابع : تفسير فرات الكوفى 418; تفسير القمى 2/212; جامع الرواة 2/37 - 38; رجال ابن داوود 283; رجـال نـجـاشى 2/375; الفهرست شيخ طوسى 196; رجال كشى 133 - 314; الروضة الكافى 268; الكافى 1/393 - 394; من لا يحضره الفقيه 3/353; معجم رجال الحديث 14/168 - 172.
اثـر ابوعبداللّه زيد ( م 136 يا 140 يا 145 ق ) فرزند اسلم عدوى مدنى از مفسرين شيعه و محدثين اماميه .
شـيـخ الطائفه شيخ طوسى وى را از اصحاب حضرت سجاد (ع ) سپس در اصحاب حضرت صادق (ع ) ياد كرده است وى از ثقات مفسرين است و فريقين سنى و شيعه او را توثيق نموده اند.
ابن نديم در كتاب خود الفهرست كتاب تفسير زيد بن اسلم را كه به خط سكرى نحوى لغوى بوده جزء كتابهاى تفسير ضبط كرده است .
منابع : اعيان الشيعة 7/91 - 93; التفسير و المفسرون 1/116 - 117; تذكرة الحفاظ 1/132 - 133; الـذريـعـة 4/275; الاتـقان فى علوم القرآن 4/240; جامع الرواة 1/340; رجال ابن داوود 162; رجـال طـوسـى 90; طبقات المفسرين داوودى 1/176; معجم رجال الحديث 7/335; الكافى 6/408; تفسير فرات الكوفى 258.
اثـر ابـوالقاسم فضيل ( م ح 145 ق ) فرزند يسار نهدى عربى بصرى از مفسران و محدثين شيعة و اصحاب امام پنجم و امام ششم عليهما السلام .
علوم قرآن و حديث را از حضرت امام محمد باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ) اخذ كرد.
ابوالعباس نجاشى پس از توثيق وى مى نويسد در حيات حضرت صادق (ع ) وفات يافت .
ابن حجر عسقلائى در كتاب خود لسان الميزان او را رافضى كذاب و لا يعتمد عليه مى خواند.
اما در كتب رجالى اماميه اتفاق كلمه در توثيق اوست .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روايى است .
و در كتب حديث و تفسيرهاى شيعى منقول است .
ابـى الـحسن على بن ابرهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در بحث از آيه 71 سوره بـنـى اسـرائيل يوم ندعوا كل اناس بامامهم از فضيل بن يسار به نقل از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) نقل مى كند كه : رسول اللّه (ص ) و حضرت على و امام حسن و امام حسين عليهم السلام هريك با فرقه اى مى آيند و همه شيعيان همراه ايشان هستند.
شـيخ مفيد در رساله عدديه خود او را از فقهاى اعلام و صاحبان فتوا مى خواند و طريق روايت وى را صحيح دانسته است .
مـنـابـع : الاسـتبصار 1/401; تهذيب الاحكام 3/48; تفسير القمى 2/23; جامع الرواة 2/11 - 13; رجال ابن داوود 274; رجال شيخ طوسى 132 - 271; رجال كشى 185 - 187; رجال نجاشى 2/172 - 173; لسان الميزان 4/454; معجم رجال الحديث 13/335 - 341; من لا يحضره الفقيه 3/307.
از محمد ( م 145 ق ) فرزند فرات از روات و محدثين اماميه .
وى عـلـوم قـرآن و تـفـسير و حديث را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) اخذ كرد; و نيز عصر حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) را درك كرد و از حضرت صادق (ع ) روايت مى نمايد.
كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
كشى در رجال خود مى نويسد كه او اصبغ بن نباته را ملاقات نموده بود.
سـپـس حـديـثـى را كه وى از اصبغ بن نباته و او از حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) شنيده بود ياد مى كند.
وى غير از محمد بن فرات جعفى مى باشد كه در عصر حضرت رضا (ع ) مى زيست و كتب رجالى او را تضعيف كرده و كذاب مى خوانند و امام هشتم (ع ) او را ذم نموده است .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و در طى كتب تفسيرهاى شيعى و اسناد كتب معتبر حديث اماميه نقل گرديده است .
اكثر تفسير او در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
فـرات كوفى در تفسير خويش در تفسير آيه 14 سوره واقعة ثلة من الاولين و قليل من الاخرين مى نويسد كه محمد بن فرات از امام جعفر صادق (ع ) در تفسير آيه مذكور سؤال مى كند.
امـام (ع ) مـى فـرمايند قال : ثلة من الاولين : ابن آدم المقتول و مؤمن آل فرعون و حبيب النجار صاحب يس و قليل من الخرين : اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) مى باشند.
وى بـا محمد بن فرات حرامى كه شيخ طوسى در كتاب رجال خود از اصحاب حضرت ابى عبداللّه جـعـفـر الـصادق (ع ) ياد كرده است متحد هستند و آيت اللّه خوئى نيز همين احتمال را در معجم رجال الحديث داده است .
منابع : تفسير الفرات 465; تفسير القمى 2/125; رجال شيخ طوسى 298; معجم رجال الحديث 17/126 - 128; الكافى 2/349; تهذيب الاحكام 10/50.
اثـر ابـوالـنـصر محمد بن السائب بن بشر كلبى ( م 146 ق ) از مفسران معروف شيعه و از اصحاب حضرت امام محمد الباقر وامام جعفر الصادق (ع ). ابـن نديم در كتاب الفهرست خود هنگام ذكر كتابهائى كه درباره علوم قرآن تاليف گرديده است از اين تفسير به نام احكام القرآن كلبى ياد كرده است و جمعى به نام آيات الاحكام ضبط كرده اند و هر دو تفسير متحد هستند.
آقـابزرگ تهرانى در الذريعة از اين تفسير به نام آيات الاحكام نام برده و از قول ابن عدى مى نويسد كلبى صاحب تفسير كبير است كه از بزرگترين تفاسير معروف مى باشد.
با اين ترتيب كلبى صاحب دو تفسير مى باشد به نام تفسير كبير و تفسير آيات الاحكام .
گـفـتـه اند كه نخستين كسى است كه در اين فن در اسلام كتابى تاليف نموده است و ابن حجر عسقلانى در كتاب خويش تهذيب التهذيب پاى خود را فراتر گذاشته و ابوالنصر كلبى را به خاطر تشيع اش به كفر و زندقه متهم كرده است .
تـفسيرهاى مورد بحث به زبان عربى و چنانچه از متون تاريخ استفاده مى گردد در تفسير آيات و در فقه و آيات احكام قرآن كريم و به شيوه روائى است و متاسفانه اكنون موجود نمى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام زركلى 6/133; اعيان الشيعة 9/339; تاسيس الشيعة 321 و 325; الاتقان فى عـلـوم الـقـرآن 4/239; الذريعة 1/40 4/311; تهذيب ابن حجر 9/157; رجال ابن داوود 312; رجال شيخ طوسى 136; شذرات الذهب 1/217; طبقات المفسرين داوودى 2/144; الفهرست ابـن نـديـم 41 107; كـشف الظنون 1/429; مفسران شيعة 65; وفيات الاعيان 4/309; الوافى بالوفيات 3/83; المعارف ابن قتبية 233.
( 80 - 148 ق ) حـضـرت صـادق (ع ) مشهورترين اهل زمان خود در علم و فضل بود محدثين از هيچ يك از ائمه معصومين (ع ) به مقدار وى روايت نقل نداشته اند.
صـاحبان حديث و كتب رجالى اسماء شاگردان او را از ثقات با اختلاف آراء و گفته هاى آنان بيش از چهار هزار محدث و عالم ضبط كرده اند.
جنابذى در معالم العترة الطاهرة به نقل از صالح بن الاسود مى نويسد هيچ كس جز اميرالمؤمنين (ع ) و حضرت صادق (ع ) نگفته است سلونى قبل ان تفقدونى .
در فهرست چاپى كتابخانه على پاشا در استانبول تفسيرى منسوب به امام جعفر الصادق (ع ) به نام تـفسير الامام جعفر بن محمد الصادق ذكر شده است و آقابزرگ تهرانى آنرا در الذريعه ياد كرده و مى نويسد: چنين تفسيرى در كتب و فها اصحاب و علماى اماميه ياد نشده و آنچه كه قريب بـه ظـن اسـت ايـن تـفـسير توسط بعضى از اصحاب ائمه عليهم السلام نگاشته شده مانند كتاب بحارالعلوم كه منسوب به امام حضرت الصادق (ع ) است و توسط يكى از اصحاب ائمه عليهم السلام تاليف شده .
مـؤلـف كـه يـكى از اصحاب ائمه (ع ) بوده روايات صحيح را جمع نموده است چون ايمان قطعى داشته است كه اين اقوال از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) است مستقيما آنها را به امام نسبت داده و از خود نام نبرده است .
ولـى آنـچـه مسلم است اكثر اسناد احاديث در تفسير قرآن كريم به امام جعفر الصادق (ع ) منتهى مى گردد.
تـصـحـيح انتقادى قابل توجهى از تفسير امام جعفر صادق (ع ) به كوشش پل نويا در مجموعه آثار ابـوعـبدالرحمن سلمى ( گردآورده نصراللّه پورجوادى تهران مركز نشر 1369 1/5 - 63 ) آمده است .
منابع : اعيان الشيعه 1/668 - 669; تفسير بحرالعرفان برغانى (خطى ); تفسير عياشى 1/2; تفسير فرات الكوفى 49; تفسير القمى 1/29; تفسير الميزان 1/20; الذريعة 4/269; مفسران شيعه 70; مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمى .
گردآورده نصراللّه پورجوادى 1/5 - 63.
اثـر ابوجعفر محمد ( 83 - 148 ق ) فرزند حسن صيرفى كوفى از محققين شيعه و مفسران اماميه در قرن دوم هجرى و از اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ). مفسر علم حديث و تفسير را از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). اخـذ نـمـوده و از التحريف و التبديل چنين استفاده مى گردد كه اين تفسير كه فعلا وجود ندارد ردى بـوده اسـت بـر اقوال فرقه حشويه و اصحاب حديث كه در صدر اول اعتقاد غلطى نسبت به قـرآن داشتند و تلفيقاتى به كرامت قرآن كريم نسبت داده اند اين تفسير از جمله تفاسير و ردهائى مى باشد كه مانند شريف مرتضى و شيخ طوسى و شيخ صدوق بر آن اقوال نوشته اند.
منابع : تاسيس الشيعة 334; جامع الرواة 264; الذريعة 3/394; رجال شيخ طوسى 284; رجال ابن داوود 305 الفهرست شيخ طوسى 289 معجم رجال الحديث 15/262.
اثـر ابـوحمزه ثابت ( م 150 ق ) فرزند ابى صفيه دينار ثمالى كوفى ازدى معروف به ابوحمزه ثمالى شيخ شيوخ شيعه در عصر خويش و از اخيار و ثقات معتمدين در روايات و حديث .
از اصحاب حضرت سجاد (ع ) امام باقر (ع ) امام صادق (ع ) و امام كاظم (ع ) بود و نيز علماء عامه و خاصه روايات و احاديث او را در تفاسير خود نقل كرده اند.
ابـن الـنـديم در الفهرست در ذكر كتب تفاسير قرآن تفسير او را ضبط كرده و چنين ياد مى كند كـتـاب تـفـسـير ابى حمزة الثمالى و نام او ثابت بن دينار و كنيه پدرش دينار ابوصفيه است و نيز ابوحمزه از اصحاب على عليه السلام بوده و از نجباء ثقات و از مصاحبين اباجعفر (ع ) ... .
از جمله كسانى كه از تفسير ابى حمزه ثمالى نقل نموده اند.
ابوالقاسم فرات از اعلام مفسرين شيعه در عصر غيبت صغرى در تفسير خويش به نام تفسير فرات در بيش از چهارده مورد از ابى حمزه ثمالى نقل مى نمايد.
و نيز ثعلبى ( م 427 ق ) در تفسير خود به نام الكشف و البيان فى تفسير القرآن و ابن شهر آشوب ( م 588 ق ) در تفسير خود اسباب و النزول و كتاب ديگرش المناقب و ملامحمد صالح البرغانى ( م 1271 ق ) در تـفـسير خود كنزالعرفان و جمعى ديگر و حاجى خليفه در كشف الظنون و در ضمن ذكـر تـفاسير آن را نيز ضبط كرده اند و نجاشى مى نويسد سه فرزند وى نوح و منصور و حمزه در قيام و خروج زيد شهيد گرديده اند.
مـنابع : اعيان الشيعة 4/9; الاعلام 2/97; تاسيس الشيعة 327; تفسير فرات الكوفى 177; تفسير كـنـزالـعـرفـان ( خطى ); تفسير بحرالعرفان و معدن الايمان ملامحمد صالح برغانى ( خطى ); الـذريـعة 4/254; جامع الرواة 1/134; رجال ابن داود 77; رجال علامه حلى 29; رجال كشى 176; رجـال نـجـاشـى 1/289 - 292; رجـال شيخ طوسى 84 به بعد; كشف الظنون 1/444; طـبقات المفسرين داودى 1/123; الفهرست ابن نديم 36; الفهرست شيخ طوسى 71; مفسران شـيـعه 67; مناقب ابن شهر آشوب 4/320; معجم رجال الحديث 3/385 - 393; تفسير القمى 2/451 به بعد.
[ ; تـفـسـيـر سكونى ] اثر اسماعيل ( م ب 148 ق ) فرزند ابى زياد مسلم شعيرى سكونى كوفى از دانشمندان و مفسران شيعه و از اصحاب حضرت امام جعفر صادق (ع ) و ثقات محدثين اماميه .
ابن نديم در الفهرست تفسير قرآن وى را ضبط كرده است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) آن را توسط استاد و شيخش در روايات ابى العباس احمد بن على بن نوح سيرافى با پنج واسطه روايت مى كند.
مـيـردامـاد در كـتـاب خـود الرواشح السماوية فى شرح الاحاديث الاماميه پس از توثيق وى قول تـضـعـيـف او را چـون از سكونيه است رد مى كند و اظهار مى دارد كه اجماع اصحاب به توثيق او تصريح دارند.
تـفـسـيـر مورد بحث به زبان عربى و بر شيوه همان عصر يعنى روائى مى باشد و در كتب تفسير و حديث معتبر شيعه از تفسير وى بسيارى نقل گرديده است .
مـنـابـع : الاسـتـبصار 1/442; تنقيح المقال 1/127; تهذيب الاحكام 3/256 به بعد; تفسير قمى 1/388; جـامـع الرواة 1/91; الرواشح السماوية فى شرح الاحاديث الاماميه 56; رجال ابن داوود 55; رجال شيخ طوسى 147; رجال نجاشى 1/109 - 110; الخلاصة علامه حلى 199; الفهرست شـيـخ طـوسـى 55; مـعجم رجال الحديث 3/185 - 187; من لا يحضره الفقيه 4/254; ميزان الاعتدال 1/231.
از ابـومحمد سليمان ( 61 - 148 يا 149 ق ) فرزند مهران الاعمش اسدى كاهلى از اكابر مفسران و خواص اصحاب امام محمدباقر (ع ) و از قاريان مشهور شيعه .
ابن سعد در الطبقات الكبرى او را اعرف مردم در تفسير و فنون قرآن مى خواند سپس اضافه كرده است كه ابوحيان تيمى قرآنى را با خود داشت كه آن را بر اعمش عرضه مى كرد و تصحيح مى نمود بر قراات او و اين صحيح ترين مصاحف بود.
ابـن عـمـاد حنبلى او را در كتاب خود شذرات از شيوخ محدثين كوفه و عالم رئيس مى خواند كه سند 1300 حديث در تفسير و ساير موارد به او منتهى مى گردد.
تـفسير اعمش به زبان عربى و شيوه روائى است و منقولاتى از آن در بسيارى از تفسيرهاى سنى و شـيـعـه آمده است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
مـانند تفسير آيه 37 سوره بقره فتلقى آدم من ربه كلمات فتاب عليه اعمش از ابى صالح از ابن عـباس روايت مى كند كه چون آدم دچار خطيئه شد جبرئيل به او تعليم كرد كه خداوند را به حق خمسه طيبه سوگند دهد تا بخشوده شود و او چنين كرد پس بخشوده شد.
منابع : الاعلام 3/135; تاريخ بغداد 3/13; تذكرة الحفاظ 1/154; تفسير فرات الكوفى 57; تفسير الـقـمـى 2/381; تهذيب التهذيب 4/195; خدمات متقابل اسلام و ايران 456; حلية الاولياء 46; خـلاصـة الـتذهيب 155; رجال شيخ طوسى 206; رجال ابن داود 177; ريحانة الادب 1/154; جـامـع الـرواة 1/383; سـيـر اعـلام الـنـبلاء 6/226; الطبقات الكبرى ابن سعد 6/342; ميزان الاعتدال 2/224.
از ابوبصير يحيى ( م 148 يا 150 ق ) فرزند ابى القاسم اسدى نام پدرش را به اختلاف نقل كرده اند.
شيخ طوسى در الفهرست يحيى بن القاسم ذكر نموده در رجال خود يحيى بن ابى القاسم .
حديث و تفسير را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر و امام جعفر الصادق عليهما السلام اخذ كرد.
كشى در رجال خود در شرح حال او به نقل از محمد بن مسعود مى نويسد كه از على بن حسن بن فضال درباره او سؤال كردم گفت كه از هم پيمانان بنى اسد بود.
سپس مجددا سؤال كردم آيا متهم به غلو بود؟ گفت خير.
وى داراى تفسير قرآن است .
سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى نويسد اجماع بر توثيق اوست و تقديم وى در فقه است .
وى داراى كتابى است در تفسير قرآن .
احـتـمـالا با ابوبصير فرزند قاسم كه اسناد بيش از 275 روايت به او منتهى مى گردد يكى است و روايات او در كتب اربعه ضبط است .
مـنـابع : الاختار شيخ مفيد 83; تاسيس الشيعة 327; تفسير فرات كوفى 417; الذريعة 4/251; جـامع الرواة 2/324; رجال ابن داوود 371; رجال علامه حلى 264; رجال شيخ طوسى 140 - 333; رجـال كـشـى 402; رجـال نـجاشى 2/411; الشيعه و فنون الاسلام 61; الفهرست شيخ طوسى 362; معجم رجال الحديث 20 - 28; مفسران شيعه 67; تفسير القمى 1/28.
اثر ابوالحسن مقاتل بن سليمان بن زيد بلخى خراسانى ( م 150 ق ) از اصحاب امام محمدباقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ) و با يك واسطه از طريق ضحاك بن مزاحم از ابن عباس روايت كرده است .
شافعى گفته است همه مردم در تفسير نيازمند به مقاتل هستند.
از او آثار قرآن پژوهى متعددى باقى مانده است .
از جـمـلـه كتابى در زمينه متشابهات قرآن ( نسخه مكتوب به سال 586 ق در كتابخانه راقم اين سطور در قزوين ). كتابى در وجوه و نظاير قرآن مجيد كه به طبع رسيده است .
كتابى در زمينه ناسخ و منسوخ ; كتابى به نام تفسير الجوابات فى القرآن همچنين نوادر التفسير; ). ثت تفسير الخمسمائة آية من القرآن ( نسخه محفوظ در كتابخانه موزه بريتانيا به شماره 8033 منابع : الاعلام 7/281; تاريخ الادب العربى كارل برو كلمان 4/9 - 10; تاريخ دمشق تلخيص ابن مـنـظـور 25/197 - 204; تـفسير فرات كوفى 174 به بعد; تهذيب التهذيب ابن حجر 10/249 - 254; جامع الرواة 2/261; الذريعة 4/315; رجال ابن داود 519; رجال شيخ طوسى 138 313; رجـال كـشـى 334; شـذرات 1/227; طبقات المفسرين داودى 2/330 - 331; الفهرست ابن نديم 227; معجم رجال الحديث 18/3111; وفيات الاعيان 5/255 - 257; ربيع الابرار 1/397.
اثـر ابـومـريـم عـبدالغفار ( م ح 150 ق ) فرزند القاسم بن قيس بن فهد انصارى فقيه مفسر شيخ المحدثين و از اصحاب امام محمدباقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ). ابن حجر در لسان الميزان مفسر را رافضى و غير ثقه و از رؤس الشيعة وصف نموده و از قول احمد بن حنبل مى نويسد هرگاه ابوعبيده حديثى را از قول ابن مريم نقل مى كرد مردم فرياد مى زدند كه لا نريده ( او را نمى خواهيم ). سپس از بخارى از مفسر با ذكر سند از ابن عباس از رسول اكرم (ص ) حديث على مولى من كنت مولاه را ضبط كرده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به شيوه روائى به زبان عربى است كه طى كتب معتبر حديث شيعه و تفسيرهاى اماميه منقول است .
از جمله فرات كوفى در كتاب تفسير خود در تفسير آيه 36 سوره نساء و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئا و بالوالدين احسانا و بذى القربى مى نويسد وى از حضرت صادق (ص ) نقل مى نمايد كه مراد از الـوالـديـن رسول اللّه (ص ) و على بن ابى طالب (ع ) است و همچنين در تفسير آيه 82 سوره الانـعام الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الا من و هم مهتدون از حضرت صادق (ع ) نقل نموده كه امام (ع ) فرمودند يا ابامريم هذه و اللّه نزلت فى على بن ابى طالب (ع ) خاصة .
مـنـابع : تفسير فرات كوفى 104 به بعد; جامع الرواة 1/461 - 462; رجال ابن داود 226; رجال شـيخ طوسى 99/237; رجال نجاشى 64; رجال علامه حلى 117; الفهرست 219 - 220; لسان الميزان 4/42 - 43; معجم رجال الحديث 10/55 - 56; تهذيب الاحكام 9/370 به بعد.
فضيل ( م ح 150 ق ) فرزند زبير بن عمر بن درهم رسانى اسدى كوفى از اصحاب امامين حضرت باقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و مفسرين و محدثين شيعه در قرن دوم هجرى .
تـفسير مورد بحث به زبان عربى به شيوه روائى كه قسمتى از اين تفسير طى كتب تفسير و كتب حديث نقل گرديده است .
از جمله مفسران شيعه كه تفسير او را نقل نموده اند فرات كوفى در تفسير خود بيش از پنج عنوان از تـفـسـيـر آيـات خـويـش را اسـنـاد به اين مفسر نموده است كه تمامى آنها در فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و نبوت است و چهار عنوان آن را مفسر از زيد شهيد روايـت نـمـوده اسـت از جمله در تفسير آيه 36 سوره نور فى بيوت اذن اللّه ان ترفع و يذكر فيها اسـمـه يسبح له فيها بالغدو و الاصال مى نويسد كه فضيل بن زبير از زيد بن على (ع ) درباره اين آيه پرسيد گفت رسول اللّه (ص ) فرموده است مراد از بيوت بيوت انبياء است .
ابـوبـكـر مـى پـرسـد آيا بيت على (ع ) هم از آنهاست ; حضرت (ص ) پاسخ مى دهند آرى از برترين آنهاست .
منابع : تفسير فرات كوفى 177 به بعد; جامع الرواة 2/9; رجال كشى 287; رجال شيخ طوسى 132; الـفـهـرسـت ابن نديم 227; معجم رجال الحديث 13/326 - 327; الكافى 6/326 به بعد; كامل الزيارات 72; مجله تراثنا ( شماره 2 سال اول ).
اثـر منخل ( م ح 150 ق ) فرزند جميل اسدى كوفى از مفسران شيعه و اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ) و از دانشمندان اماميه در قرن دوم هجرى .
مـفـسـر را از غـلاة شـيـعه مى خوانند و نيز تفسير وى را محمد بن سنان و احمد بن ميثم روايت كرده اند.
نجاشى تفسير او را در كتاب رجال خود ضبط كرده است .
ايـن تـفسير به شيوه روائى است و در تفسير آيات قرآن كريم از اقوال ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است .
روايات مفسر در كتب اربعه و تفاسير مهم شيعه نقل شده است .
مـنـابـع : تفسير فرات كوفى ; تفسير بحرالعرفان برغانى ( خطى ); تهذيب الاحكام 2/109 به بعد; الـذريـعـة 4/316; جـامع الرواة 2/263; رجال ابن داود 520; رجال شيخ طوسى 320; رجال كـشـى 314; رجال نجاشى 2/372 - 373; الفهرست شيخ طوسى 338; الكافى 1/417 به بعد; معالم العلماء ابن شهر آشوب 124; مفسران شيعه 69.
اثر حسن ( م ح 150 ق ) فرزند واقد مروزى كوفى از مفسران اماميه فقيه محدث .
وى از اصـحـاب حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) بوده و نيز ابن نديم در الفهرست مى نويسد داراى مـؤلـفـات از جمله كتاب تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير الوجوه فى القرآن است .
تـفـسـير مروزى به شيوه مفسران اصحاب روائى است و در تفسير آيات قرآن از روايات و احاديث خاندان عصمت بهره گرفته است ولى متاسفانه فعلا موجود نيست .
طى تفسيرهاى روائى از آن نقل گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعـة 4/271; رجـال شيخ طوسى 225; الفهرست ابن نديم 284; معجم رجال الحديث 5/151; مفسران شيعه 69.
[ ; تفسير سوره القدر ] اثر عبدالرحمان فرزند كثير هاشمى ( م ح 155 ق ) فقيه محدث و مفسر از اصحاب امامين حضرت امام باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ). ابن قولويه او را توثيق مى نمايد و شيخ صدوق توسط محمد بن الحسن از محمد بن الحسن الصفار از على بن حسان واسطى از عمويش عبدالرحمان بن كثير هاشمى روايت مى كند.
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و طى كتب تفسير و حديث معتبر شيعه از جمله كتب اربعه بسيارى نقل گرديده است .
هـمچنين نام وى در اسناد بيش از چهل و دو روايت ضبط شده است كه سند آنها به او مى رسد از جمله در تهذيب و من لا يحضره الفقيه و كامل الزيارات و ساير كتب حديث .
مـنـابع : تفسير قمى 2/131 به بعد; تهذيب الاحكام 1/53 به بعد; جامع الرواة 1/453; رجال ابن داود 474; رجـال نـجـاشـى 2/44 - 45; الـفـهـرست شيخ طوسى 134 - 135; معجم رجال الحديث 9/343 - 345; من لا يحضره الفقيه 3/366 به بعد.
اثـر ابوعماره حمزة ( 80 - 150 يا 154 يا 158 ق ) فرزند حبيب بن عمارة بن اسماعيل زيات كوفى تميمى كه مزارش در شهر حلوان عراق معروف است .
از شيوخ مفسران اماميه و يكى از قراء نامدار قرآن مجيد كه به امام القراء معروف است .
تفسير و تاويل قرآن را از امام صادق (ع ) و قراآت و ساير علوم قرآنى را از شيوخ شيعه و اكابر علماى عصر خويش از جمله سليمان الاعمش و حمران بن اعين برادرزاده ابن اعين و ديگران فراگرفت ابن نديم تفسير متشابه القرآن او را در الفهرست ياد كرده است .
بـعضى ديگر از آثار قرآن پژوهى او عبارت است از: عدد آى القرآن اسباع القرآن ( كه در اين رشته صاحب ابتكار بوده است ); كتاب الوقف و الابتداء; حدود آى القرآن ; مقطوع القرآن و موصوله .
ملا محمد صالح برغانى حائرى ( م 1271 ق ) در كتاب موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة در فصل الصلوة فى ماهية القراء از او به نيكى ياد كرده است .
منابع : اعيان الشيعة 6/238 - 240; الاعلام 2/277; ايضاح المكنون 2/318; البيان آيت اللّه خوئى 136 - 257; سير اعلام النبلاء 7/90; شذرات الذهب 1/240; طبقات ابن سعد 6/385; غاية النهاية ابـن جـرزى 1/261; فـهرست ابن نديم 32; ميزان الاعتدال 1/ 605; الوافى بالوفيات 13/172; وفيات الاعيان 2/216; مجالس المؤمنين 10/549.
اثـر ابـوالـحسن على ( م 185 يا 189 ق ) فرزند حمزة بن عبداللّه بن بهمن بن فيروز كوفى اسدى معروف به كسايى از مفسران و قراء شيعه و علماء لغت و نحو.
شمس الدين محمد ذهبى مشايخ او را امام صادق (ع ) و اعمش و سليمان بن ارقم نام برده است .
آثـار قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسير الهاآت يا هاء القرآن ; القراآت ; المتشابه فى القرآن [ ; تفسير مـا تشابه من الفاظ القرآن و تناظر من كلمات الفرقان ] ( نسخه اى از آن به شماره 15 در مجموعه كتابخانه قوله محفوظ است ); مقطوع القرآن و موصوله ; تفسير معانى القرآن .
مـنـابـع : الاعلام 2/162 - 164; تاريخ بغداد 11/403 - 415; الانساب سمعانى 10/419; البداية و النهاية 11/201 - 202; سير اعلام النبلاء 9/131 - 134; شذرات الذهب 1/321; طبقات المفسرين داوودى 1/404 - 409; طـبـقـات الـقراء ذهبى 1/100; الفهرست ابن نديم 32; كشف الظنون 2/1328; مرآة الجنان 1/421 - 422; النجوم الزاهرة 2/130.
از هـاشم ( م ح 183 ق ) فرزند سالم جواليقى جوزجانى ( و جوزجان از نواحى بلخ است ) از شيوخ شـيـعـه در قرن دوم هجرى و اعلام اماميه در علم كلام و تفسير و از اصحاب امام جعفر الصادق و امام موسى الكاظم عليهما السلام .
وى ايـرانـى تـبـار بوده و نجاشى و شيخ الطائفه شيخ طوسى او را توثيق نموده اند نجاشى تفسير جواليقى و ساير كتب او را به چهار واسطه روايت كرده است .
تـفـسـير مزبور به زبان عربى و شيوه روائى است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته است .
مفسرين ديگر از اين تفسير نقل كرده اند ولى اكنون وجود ندارد.
مـنابع : تاسيس الشيعة 360; الذريعة 4/321; رجال برقى 34 و 48; رجال شيخ طوسى 329 و 362; رجال نجاشى 2/399; الفهرست شيخ طوسى 356; معالم العلماء 129; مفسران شيعه 69.
اثـر مـحـمـد سـدى صـغـيـر ( م 186 ق ) فـرزنـد مروان بن عبداللّه بن اسماعيل سدى كبير بن عبدالرحمن بن ابى كريمه قرشى سدى كوفى فقيه مفسر محدث وى از احفاد ابومحمد اسماعيل سدى كبير ( م 27 ق ) مى باشد.
تـفـسير وى به زبان عربى به شيوه روائى طى تفسيرهاى شيعه و كتب حديث منقول است و شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة هنگام ذكر تفسير جدش اسماعيل بن عبدالرحمن سدى كبير به تفسير وى نـيـز اشـاره نـموده است و نيز قسمتى از اين تفسير را فرات كوفى در تفسير خود در بيش از هـفـده مـورد طى سـلسله اسناد خود از اين مفسر نقل نموده است و اكثر آنها در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت مى باشد.
در تـفسير آيه 248 سوره بقره : بقية مما ترك آل موسى و آل هارون به نقل از محمد بن مروان سدى از ابان بن عياش از سليم بن قيس مى گويد: پس از جنگ صفين و قبل از جنگ نهروان ما در مـسـجـد نـشسته بوديم كه اميرالمؤمنين على (ع ) وارد گرديد و مسجد مملو از مردم بود و خطبه معروف را خواند كه در ضمن آن عبارت معروف سلونى قبل ان تفقدونى را بيان فرمود.
و در تـفـسير آيه 274 سوره بقره الذين ينفقون اموالهم بالليل و النهار سرا و علائية ... از محمد بن مروان سدى به نقل از كلبى از ابى صالح مى نويسد در حق على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده است .
شـيـخ طـوسى و برقى در كتب رجالى خود وى را از اصحاب امام محمد الباقر (ع ) ياد مى كنند و حائرى اردبيلى در جامع الرواة او را از اصحاب حضرت امام محمد باقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ) ضبط كرده اند و نيز قسمت بسيارى از روايات امامين را ذكر نموده است و نيز از وى به نام محمد بن مروان كلبى ياد مى كند.
منابع : تفسير فرات الكوفى 65 به بعد; الذريعة 4/276; رجال برقى 10; رجال كشى 187; جامع الرواة 2/190 - 192; معجم رجال الحديث 17/221 - 222.
اثر ابوعلى وهيب ( م ب 188 ق ) فرزند حفص جريرى كوفى معروف به المنتوف از مفسران شيعه و از اصحاب امام جعفر صادق و امام موسى كاظم عليهما السلام .
نـجـاشـى پـس از توثيق او را واقفى مى خواند و مى نويسد: وى داراى مصنفاتى است از جمله آنها كتابى در تفسير قرآن .
صـدوق او را در مـشـيـخه خود ياد كرده و مى نويسد كوفى و معروف به المنتوف بوده او بيش از شـصـت و يـك روايـت از ابـى بـصـير نقل كرده و جمعى از بزرگان شيعه از وى روايت كرده اند; همچنين مفسران شيعه از جمله قمى در تفسير خود و سايرين و نيز روايات او در كافى و تهذيب و الاستبصار ذكر شده است .
مـنـابـع : تاسيس الشيعة 328; تفسير قمى 2/451 به بعد; جامع الرواة 2/303; الذريعة 4/320; رجـال ابـن داود 363; رجال نجاشى 393; الكافى 3/504; الاستبصار 2/266; تهذيب الاحكام 5/208; من لا يحضرة الفقيه 2/294; الفهرست شيخ طوسى 351; معجم رجال الحديث 19/ 215 - 217; مفسران شيعه 69.
اثـر شـيـخ ابـوجعفر محمد ( م ح 190 ق ) فرزند حسن بن ابى ساره رواسى كوفى نيلى از نحويين كوفه و مفسران شيعه .
وى عـلوم عربى و نحو و لغت را ااز اعمش و ديگران اخذ كرد و تفسير و حديث را از محضر امامين ابى جعفر الباقر (ع ) و ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). وى نخستين شخصى است كه از علماى كوفه كتابى را در نحو تاليف نمود و نيز وى استاد كسائى و فراء مى باشد.
تـفـسـير موردد بحث در يك جلد به زبان عربى است و مفسر با مشرب ادبى و نحو خود به معانى كلمات و مشكل قرآن كريم پرداخت .
نجاشى در رجال خود ( 2/200 ) نام اين تفسير را اعراب القرآن ذكر كرده است .
( - آل ابى ساره ). مـنـابـع : بـغـية الوعاة 1/82; تاسيس الشيعة 67; الذريعة 21/205; رجال ابن داود 303; رجال نـجـاشـى 2/200; طـبـقـات المفسرين داودى 2/134; الفهرست ابن نديم 37; معجم الادباء 18/121; معجم رجال الحديث 15/205; معجم المؤلفين 9/191.
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 190 ق ) فرزند صبيح اسدى كوفى فقيه مفسر و محدث شيعه .
گـفته شده كه زيديه او را از خود مى دانند ولى اين موضوع صحيح نيست و زيدى بودن وى نفى شده است .
تفسير وى به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى است .
ابـوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) در رجال خود پس از توثيق وى و نفى زيدى بودن او كتاب تفسير مذكور را ضبط كرده است .
شـيـخ طـوسـى ( م 460 ق ) آن را در الـفهرست ضبط نموده است و سيد حسن صدر در تاسيس الـشـيـعـة وى را توثيق نموده سپس تفسير او را ذكر كرده و اين مفسر را در طبقه ابن عيسى كه عصر حضرت امام رضا (ع ) را درك نمود مى شمارد.
تفسير مذكور را مفسران شيعه طى كتب تفسيرهاى خويش نقل كرده اند.
فرات كوفى در تفسير خود معروف به تفسير فرات كوفى در تفسير آيه 199 سوره بقره ثم افيضوا مـن حـيـث افـاض الـناس به نقل از استادش حسين بن علوان از حضرت صادق (ع ) مى نويسد: سوگند به پروردگار و كعبه كه آنان را به على بن ابى طالب (ع ) هدايت كرده است كه هركس به او راه يافت ره يافته شد و هركس نيافت گمراه شد.
مـنابع : الاستبصار 2/127; تفسير فرات كوفى 64; تهذيب الاحكام 1/316 به بعد; تاسيس الشيعة 329; جامع الرواة 1/51; رجال ابن داود 29; رجال نجاشى 1/208; الفهرست شيخ طوسى 46 - 47; الذريعة 4/243; معالم العلماء 13; قاموس الرجال تسترى 1/479 - 480.
اثر ابى روق عطية ( م 190 ق ) فرزند حارث همدانى كوفى از مفسران و تابعين .
فريقين عامه و خاصه او را توثيق نموده اند.
علامه حلى در رجال خود ( 131 ) از قول ابن عقده مى نويسد ابى روق به ولايت اهل بيت (ع ) قائل بوده و اعتقاد جازم داشت .
نجاشى در رجال خود ( 1/78 ) در شرح حال ابان بن تغلب مى گويد: محمد بن عبدالرحمن فتحى كوفى بين تفاسير ابان بن تغلب ابى روق و محمد بن السائب جمع نموده و از آن سه تفسير تفسير واحدى را تاليف نموده است داودى ( م 945 ق ) در طبقات المفسرين ( 1/380 ) خود پس از ذكر تفسير وى ابى روق را در طبقه پنجم مفسران ضبط كرده است .
ابن تفسير نيز از جمله تفسيرهاى روائى بوده ولى از بين رفته است .
مـنـابـع : الـذريـعة 4/253; جامع الرواة 1/538; رجال ابن داوود 234; خلاصة التذهيب 126; معجم رجال الحديث 11/147; مفسران شيعه 78.
اثر شيخ ابوفيد مؤرج ( م 195 ق ) فرزند عمرو بن ثور سدوسى بصرى از علماى نحو و لغت عربى و اديب و مفسر.
وى از شاگردان مدرسه شيعى بصره است .
وى هـنـگـام اقامت در خراسان محضر حضرت رضا (ع ) را درك كرده ولى در كتب حديث او هيچ گونه روايتى از امام (ع ) نقل نشده است .
تـفـسـيـر مـورد بحث در يك جلد به زبان عربى است كه مفسر با مشرب ادبى و نحو خود به آيات متشابه و كلمات غريب قرآن كريم پرداخته و تفسير كرده است .
منابع : اعلام 7/318; انباه الرواة 3/327; بغية الوعاة 2/305; التاريخ الكبير 8/71; جمهرة انساب الـعـرب 299; الـذريعة 16949; سير اعلام النبلاء 9/309; معجم الادباء 19/196; وفيات الاعيان 5/304.
[ ; تـفسير جوابات القرآن ] اثر مفسر ابومحمد سفيان ( كوفه 107 - مكه 198 ق ) فرزند عيينة بن ابـى عـمـران مـيـمـون هلالى از مفسران شيعة و محدثين و متكلمين عصر خويش و از اصحاب حضرت صادق (ع ). از محضر بسيارى از محدثين فريقين سنى و شيعة و زيدى بهره مند گشت .
تـفـسـيـر مورد بحث به زبان عربى به شيوه روائى است و در دل تفسيرهاى سنى و شيعه و زيديه منقول است .
ابوالعباس نجاشى تفسير مذكور را از حضرت صادق (ع ) دانسته است و آن را توسط استادش احمد بن على بن العباس السيرافى با چهار واسطه نقل مى كند.
اين تفسير در عصر ابن نديم از شهرت بسزائى برخوردار بوده است .
ذهبى ( م 748 ق ) در سير اعلام النبلاء پس از ذكر مشايخ و جمع كثيرى از شاگردان مفسر اقوال تمام فقهاء و محدثينى كه مفسر را ستوده اند نقل مى كند و در مورد تفسير مى نويسد عبداللّه بن و هب گفته است : در علم تفسير هيچ كس را داناتر از ابن عيينه نمى شناسم سپس اضافه نموده كه امام شافعى گفته است اگر مالك و سفيان بن عيينة نبودند علم حجاز از بين رفته بود.
شـمـس الـدين محمد داودى ( م 945 ق ) در كتاب خود طبقات المفسرين پس از اينكه او را امام مجتهدين و شيخ الاسلام مى خواند به شرح حال وى پرداخته و تفسيرى به نام جوابات القرآن به او نسبت داده است كه احتمالا با تفسير الهلالى متحد باشد.
فرات كوفى در تفسير خود بخشى از تفسير سفيان را در تفسير آيه اول از سوره معارج سال سائل بعذاب واقع به نقل از حسين بن محمد الخارفى نقل كرده است .
و نـيـز عـلـى بن ابراهيم قمى در تفسير خود در تفسير آيه 200 سوره بقره فاذا قضيتم مناسككم فاذكرو اللّه فمن الناس من يقول ربنا آتنا فى الدنيا و ماله فى الخرة من خلاق به نقل از سفيان بن عيينة از حضرت صادق (ع ) به تفسير آيه مى پردازد.
همچنين احاديث وى در كتب اربعه .
سـى مـحسن امين عاملى در اعيان الشيعة به تشيع او تصريح دارد و نيز تمام مورخين تفسير او را جـزء مـؤلـفات وى ضبط كرده اند و بغدادى در ايضاح المكنون اين تفسير را ضبط كرده است و از معاصرين خيرالدين زركلى و عمر رضا كحاله اين تفسير را ياد كرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة 7/266; الاعلام 3/105; ايضاح المكنون 1/303; الاستبصار 2/131 به بعد; تـذكـرة الـحـفـاظ 1/262; تاريخ بغداد 9/174; تهذيب الاحكام 4/294 به بعد; تهذيب التهذيب 4/104; جـامـع الـرواة 1/367; حـلية الاولياء 7/270; رجال ابن داود 172; رجال شيخ طوسى 212; رجـال كـشى 334; سير اعلام النبلاء 8/400; شذرات الذهب 1/354; تفسيرالفرات كوفى 505; تـفـسـيـر الـقـمى 1/70 به بعد; رجال نجاشى 1/426; طبقات المفسرين داودى 1/196; الفهرست ابن نديم 226; معجم المؤلفين 4/235; معجم رجال الحديث 8/159; ميزان الاعتدال 2/170.
اثر حسن ( م ح 200 ق ) فرزند على بن ابى حمزه كوفى بطائنى از محدثان و فقها و مفسران شيعه وى ايرانى تبار است و نام او را سالم نيز مى خوانند.
ابن حجر در لسان الميزان وى را شيعه اماميه مى خواند.
سپس به تفسير او اشاره نموده است .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسير و حديث شيعه اماميه از آن نقل گرديده است .
بطائنى به نقل از صالح بن سهل به سند خود از امام محمد باقر (ع ) نقل مى كند كه در روز قيامت قـول لا الـه الا اللّه از يـاد بندگان فراموش مى شود مگر كسى كه به ولايت على بن ابى طالب (ع ) اقرار داشته باشد.
و همچنين است در تفسير آيه 189 سوره بقره و ديگر آيات كه تمامى آنها در فضايل اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت است .
شـيـخ آقابزرگ تهرانى اين تفسير را در الذريعة ياد كرده است و مى نويسد كه مفسر والى ابى بصير بود و اكثر روايت اين تفسير را از ابى بصير روايت كرده است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 5/196; تفسير فرات كوفى 63; ايضاح المكنون 2/295 به بعد; تهذيب الاحـكـام 6/73 به بعد; الذريعة 4/264; جامع الرواة 1/208; رجال ابن داود 440; رجال كشى 462; رجـال نـجـاشى 1/132; الفهرست شيخ طوسى 75; لسان الميزان 2/234; معجم رجال الحديث 5/14; من لا يحضره الفقيه 3/241; الكافى 5/328 به بعد; معجم المؤلفين 3/253.
اثـر ابوجنادة حصين ( م ب 200 ق ) فرزند مخارق از احفاد حبشى بن جنادة سلولى كوفى صحابه رسول اللّه (ص ) و از مفسرين اماميه و فحول قراء.
شـيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق و امام موسى الكاظم (عليهما السلام ) ضبط كرده و از دو كتاب او به نام تفسير و جامع العلم ياد نموده است .
گـفـته اند كه حصين داراى دو تفسير قرآن و تفسير القراءات بوده كه گويا هر دو يكى است و آن كتاب بزرگى بوده است كه ابوالعباس نجاشى در رجال خود مى گويد آن را نزد ابوالحسن العباس كاتب معروف به ابن ابى مروان قرائت كردم و او برايم بخط خود اجازه اى نگاشت .
ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( ( ابوجناده ) من الشيعة المتقدمين .
و له من الكتب كتاب التفسير و كتاب جامع العلم ). مـنـابـع : تـاسيس الشيعة 328; جامع الرواة 1/260; الذريعة 4/252; طبقات المفسرين 1/161; رجـال ابـن داود 447; رجـال شيخ طوسى 178; رجال نجاشى 1/342; الفهرست ابن نديم 243; الفهرست شيخ طوسى 110; لسان الميزان 2/319; مفسران شيعه 68.
اثـر ابـويـعـقـوب اسماعيل ( زنده در 203 ق ) فرزند مهران بن ابى نصر زيد سكونى كوفى از ثقات محدثين و مفسرين ايرانى تبار شيعه و از اصحاب حضرت صادق (ع ). شيخ طوسى در رجال خود او را جزء اصحاب حضرت صادق و حضرت رضا عليهما السلام مى داند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و طى تفسيرهاى شيعى روائى و كتب معتبر حديث اماميه بسيارى از روايات او را نقل نموده اند.
منابع : اعيان الشيعه 3/435; الذريعة 5/19; جامع الرواة 1/103; رجال ابن داود 59; رجال شيخ طـوسـى 148 368; رجـال نجاشى 1/111; الفهرست شيخ طوسى 34; لسان الميزان 1/439; الاستبصار 1/461 به بعد; معجم رجال الحديث 3/189; منتهى المقال 59.
اثـر ابـوالعباس احمد ( م ح 204 ق ) فرزند حسن اسفراينى ضرير از مفسران و محدثين قرن سوم هجرى .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است كه تمامى كتب رجالى و فهارس از اين تفسير نام برده اند.
در اين تفسير آياتى كه در حق حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و فضائل خاندان عصمت و طهارت نازل گرديده به بحث و تفسير آنها پرداخته شده است .
ابـوالعباس نجاشى پس از اينكه اسفراينى را از مفسران ضرير مى خواند نام تفسير او را ذكر كرده و آنـرا چـنـين وصف مى كند ( له كتاب : المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهل بيت (ع ) و هو كتاب حسن كثير الفوائد ). و شيخ طوسى وى را در رجال خود قسمت فيمن لم يرو عن الائمه (ع ) ذكر نموده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى تفسير مذكور را در الذريعه ضبط كرده است .
مـنـابـع : جـامـع الرواة 1/44; الذريعة 21/78; رجال ابن داوود 25; رجال شيخ طوسى 454; رجال نجاشى 1/238; تنقيح المقال 1/53; الفهرست شيخ طوسى 52; قاموس الرجال تسترى 1/418; معجم رجال الحديث 2/70; معجم المؤلفين 1/190; منتهى المقال 32.
از ابـومنذر هشام ( م 204 يا 206 ق ) فرزند محمد بن سائب بن بشر كلبى كوفى از علماى شيعه و تبارشناس عصر خويش .
ابوالعباس نجاشى مى گويد او داراى مؤلفات بسيارى است سپس پنجاه عنوان از مؤلفات او را نام برده است .
ابـن نـديم در الفهرست قسمت الكتب المصنفة فى تفسير القرآن نخست از تفسير پدرش نام برده سپس مى نويسد ( كتاب تفسير الاى الذى نزل فى اقوام باعيانهم لهشام بن الكلبى ).
نجاشى 2/399; الفهرست ابن نديم 37 108; لسان الميزان 6/196; مرآة الجنان 2/29; شذرات الذهب 2/13; تفسير الواقدى .
اثـر ابـوعـبـداللّه محمد ( مدينه 130 - بغداد 207 ق ) فرزند عمر بن واقد اسلمى مدنى معروف به واقدى و از مؤرخين و مفسران و محدثين شيعه بود.
وى در اكـثـر عـلـوم آثار بسيار گران قدرى از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به طبع رسيده است .
سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة به تفصيل شرح حال وى را نگاشته و به نقل از ابن نديم چنين نوشته است : كان يتشيع حسن المذهب يلزم التقيه .
ذهـبـى در تـذكـرة الـحـفـاظ از وى نام برده و در سير اعلام النبلاء اقوال سنى هايى كه به خاطر تشيع اش او را جرح نموده اند ذكر كرده سپس قسمتى از تفسير او را آورده است .
تـفسير وى در يك جلد به عربى و به شيوه روائى كه طى كتب حديث عامه و خاصه نقل گرديده است .
خيرالدين زركلى در اعلام تفسير خطى او را معرفى كرده است ولى محل نسخه آنرا ذكر نكرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعه 10/30; الاعلام 6/311; تاريخ بغداد 3/3-21; تذكرة الحفاظ 1/348; تاريخ دمـشق ابى عساكر تلخيص ابن منصور 23/131; البداية و النهاية 9/363; شذرات الذهب 2/18; كشف الظنون 1/460 به بعد; مصفى المقال 421; العبر 1/353; ميزان الاعتدال 3/662; فهرست ابن نديم 111; النجوم الزاهره 2/184.
اثـر ابـوزكـريـا يحيى ( 144 - 207 ق ) فرزند زياد الاقطع بن عبداللّه بن مروان ديلمى معروف به الفراء از مفسران شيعه و نحويين اماميه در كوفه .
عـلـوم عـربى و لغت و نحو و تفسير را از شيوخ علماى شيعه اخذ كرد و از مشهورترين شاگردان كسائى است .
پـدر او زيـاد الاقطع هنگام قيام حسين بن على بن الحسن المثلث عليه ظلم هادى بن مهدى بن منصور خليفه عباسى به وى پيوست و در جنگ فخ در سال 169 ق دستش قطع گرديد و به زياد الاقطع شهرت يافت .
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير اكتفاء نكرده و به تاليف آثار قرآن پژوهى مختلف پرداخته است .
از جمله : الجمع و التثنية فى القرآن تفسير غريب القرآن ; لغات القرآن ; مجاز القرآن ; المصادر فى القرآن ; تفسير المعانى فى القرآن .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه تفسير الفراء غير از تفسيرهاى مذكور است .
اين تفسير نزد ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) موجود بود و در اسباب النزول و مناقب نقل نموده است .
و همچنين از اين تفسير در تفسير فرات كوفى نقل شده است .
منابع : اعيان الشيعة 10/290; الاعلام زركلى 8/145; ارشاد الاديب 7/276; بغية الوعاة 2/333; تـاريـخ الادب العربى كارل بروكلمان 2/199 - 201; تاسيس الشيعة 69; تذكرة الحفاظ 1/372; تـفـسـيـر فـرات كـوفى 241; تهذيب التهذيب 11/186; الذريعة 4/298; رياض العلماء 5/347; شـذرات الـذهـب 2/19; طـبقات المفسرين داودى 366; طبقات الزبيدى 4; ضحى اللاسلام احمد امين 2/307; الفهرست ابن نديم 37; معجم الدرسات القرانيه 126; مفسران شيعه 77.
اثر ابومحمد يونس ( م 208 ق ) فرزند عبدالرحمان از اصحاب و مفسران و شيخ المحدثين اماميه .
در عـصر هشام بن عبدالملك خليفه اموى ( 105 - 125 ق ) متولد گرديد و غلام على بن يقطين بـود و حـديـث و عـلوم قرآن و تفسير را از محضر امام موسى كاظم (ع ) و حضرت على بن موسى الرضا (ع ) اخذ كرد.
شيخ طوسى او را از اصحاب امامين موسى كاظم و حضرت رضا (ع ) ضبط كرده است .
و نجاشى پس از توثيق وى او را وكيل حضرت على بن موسى الرضا (ع ) وصف نموده و امام (ع ) از علم او تمجيد و او را توثيق كرده اند.
فـضـل بـن شـاذان مى گويد: از ثقات شنيدم كه مى گفتند از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) استماع نموده اند كه امام (ع ) مى فرمودند يونس بن عبدالرحمان سلمان زمان خويش است .
قـمـيـون او را طـعـن نموده اند ولى از طرف اصحاب ائمه اتفاق كلمه بر توثيق و عظمت مقام و منزلت او هست .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسيرهاى شيعه و كتب معتبر حديث نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله دو اثر به نام كتاب فضل القرآن و كتاب تفسير القرآن .
على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از تفسير او بسيار نقل كرده است .
از جـمـله در تفسير آيه 75 سوره انعام و كذالك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون مـن الـمـوقنين از استادش هشام بن حكم از حضرت امام جعفر صادق (ع ) روايتى تفسيرى نقل كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار 2/97 به بعد; اعيان الشيعة 10/326; الاعلام 8/261; تاسيس الشيعة 328; تـهذيب الاحكام 3/61 به بعد; تفسير القمى 1/205; جامع الرواة 2/356; الذريعة 4/322; رجال ابـن داود; رجـال عـلامـه حـلى 184; رجال شيخ طوسى 364; رجال نجاشى 2/420; رجال كشى 409; الفهرست شيخ طوسى 211; الفهرست ابن نديم 276; الكافى 2/564 به بعد; هدية العارفين 2/572.
اثـر ابـوجـعفر محمد ( زنده در 210 ق ) فرزند عيسى بن عبيد بن يقطين بن موسى از مفسران و محدثان شيعه و از اصحاب ابوجعفر ثانى جواد(ع ) بوده و نيز از امام روايت كرده است .
مؤلفات مفسر را بيش از 18 عنوان ضبط كرده اند كه در علوم مختلف اسلامى است .
از جمله آنها كتاب تفسير قرآن كريم است .
شيخ طوسى در الفهرست و نيز ابن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير قرآن كريم مفسر را ضبط كرده اند.
عـلـى رغـم اينكه بعضى مفسر را به غلو متهم نموده اند ابوالعباس نجاشى در رجال خود مفسر را توثيق نموده و او را داراى روايات كثير و تصانيف نيكو مى خواند.
علامه حلى در كتاب رجال خويش روايات او را پذيرفتنى مى شمارد.
تفسير مفسر به زبان عربى و به شيوه روائى است .
تفسيرهاى روائى روايات مفسر را نقل و ضبط نموده اند.
منابع : الاستبصار 3/155 به بعد; تاسيس الشيعة 259; تهذيب الاحكام 6/71 به بعد; جامع الرواة 2/166; الـذريعة 4/321; رجال ابن داود 508; رجال برقى 58; رجال علامه حلى 142; رجال نـجـاشى 218; رجال كشى 450; تنقيح المقال 3/169; الفهرست شيخ طوسى 311; فهرست ابـن نـديم 312; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 421; معالم العلماء 101; الكافى 1/87 به بعد و ساير مجلدات ; مفسران شيعه 78.
اثـر امـام حـافـظ كـبـير ابوبكر عبدالرزاق ( 126 - 211 ق ) فرزند همام بن نافع حميرى يمانى از مفسران و محدثان اماميه .
شيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق (ع ) شمرده است .
و فريقين عامه و خاصه وى را توثيق نموده اند و نيز ائمه مذاهب اسلامى از وى نقل حديث كرده اند و در كـتـب عـامه پس از توثيق او اظهار نارضايتى از تشيع وى دارند چون مفسر متجاهر به تشيع خود بود.
ذهبى در ميزان الاعتدال مى گويد.
مردى در مجلس و حضور وى نام معاويه را ياد كرد.
عبدالرزاق گفت : مجلس ما را با ذكر نام فرزندان ابى سفيان آلوده مكن ( ميزان الاعتدال 2/ 610 ). تـفـسـيـر ابـن همام كه نسخه هاى متعددى از آن امروزه در دست است كهن ترين تفسير شيعى مـى بـاشـد كه از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از اين تفسير در فهرست كتابخانه هاى مصر و هندوستان و عراق ذكر شده است .
كـارل بـروكـلمان در تاريخ الادب العربى نسخه مصرى را از فهرست تذكرة النوادر ( 15 ) معرفى كرده است .
فرات كوفى از علماى شيعة در عصر غيبت صغرى در تفسير آيه 81 سوره طه و نيز در تفسير آيات ديگر از مفسر نقل كرده است .
و ايـن تـفـسير از جمله تفسيرهائى است كه به شيوه روائى مى باشد و روايات زيادى را از ابى عروة مـعـمـر بـن راشد صنعانى بصرى از اصحاب امام جعفر صادق (ع ) و ديگر اصحاب ائمه (ع ) هنگام تفسير آيات قرآن كريم نقل مى نمايد.
اين تفسير چنانكه كارل بروكلمان اظهار مى دارد در حيدرآباد دكن به چاپ رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 7/471; الاعلام زركلى 3/353; البداية و النهاية 10/265; تذكرة الحفاظ 1/364; تذكرة النوادر 33; تفسير فرات كوفى 258 به بعد; تهذيب التهذيب 6/278; جامع الرواة 1/456; الـذريعة 4/250; رجال برقى 24; رجال شيخ طوسى 267; الطبقات الكبرى ابن سعد 5/399; طبقات المفسرين داودى 1/296; الرسالة المستطرفة 40; شذرات الذهب فى اخبار من ذهـب 2/27; الفهرست ابن نديم 228; معجم الدراسات القرآنيه 111; مفسران شيعه 80; ميزان الاعـتـدال 2/608; الـنجوم الزاهرة 2/202; نكت الهميان 191; مرآة الجنان يافعى 2/52; وفيات الاعيان ابن خلكان 1/303.
اثـر شـيـخ ابـواحـمـد محمد ( م 217 ق ) فرزند ابى عمير زياد بن عيسى ازدى بغدادى از شيوخ مـحـدثـان امـامـيـه و اعاظم فقهاء و مفسران شيعه و از ثقات اصحاب ائمه ( امام موسى كاظم و حضرت رضا و حضرت جواد عليهم السلام ). شـيخ طوسى در كتاب خود الفهرست مى نويسد ائمه ثلاثه را درك كرد سپس او را به نيكى توثيق كرده است .
هارون الرشيد به خاطر تشيعش او را به زندان افكند به يك روايت چهار سال در زندان به سر برد و بـعضى هفده سال ذكر نموده اند و خواهرش مؤلفات او را دفن نمود و قسمتى از آثار وى از بين رفت .
در بعضى از كتب رجالى مؤلفات او نود و چهار عنوان ياد شده است .
جمع كثيرى از اكابر محدثان اماميه در حوزه او تربيت يافته اند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است .
نجاشى ( م 450 ق ) از طريق استادش شيخ مفيد با چهار واسطه از او نقل روايت مى كند.
و نيز طى تفسيرهاى روائى از آن بسيار نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار 1/184 - 185 به بعد; تفسير قمى 1/28 به بعد; تهذيب الاحكام 1/101; جامع الـرواة 2/50 - 56; رجـال ابـن داود 287; رجـال شـيـخ طوسى 388; رجال نجاشى 2/204; الفهرست شيخ طوسى 168; لسان الميزان 5/331; رجال كشى 492; الكافى 3/206 به بعد.
اثـر ابونعيم فضل ( كوفه 130 - شهيد در 219 ق ) فرزند دكين بن حماد تميمى كوفى از علماى شيعه و اكابر مفسران و محدثين .
وى سـالـهـا كـرسـى تدريس حديث و تفسير را در كوفه و بغداد به خود اختصاص داد و جمعى از شيوخ در حوزه او ترتيب يافتند و نيز علما و محدثين فريفين او را توثيق نموده اند.
از مشهورترين شاگردان سنى وى بخارى و مسلم است كه پس از توثيق او از روايات و احاديث وى در كتب خويش نقل كرده اند.
تـفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى كتب تفسير عامه و خاصه و كتب معتبر حديث منقول است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعه 8/398; الاعلام 5/148; تذكرة الحفاظ تهذيب الاحكام 4/154 به بعد; تـهـذيـب الـتـهـذيب 8/243; الذريعة 4/240; رياض العلماء 4/359; سير اعلام النبلاء 10/142; شـذرات الـذهب 2/46; طبقات المفسرين داودى 2/29; العبر 1/377; الفهرست شيخ طوسى 87; الكافى 6/465.
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( م ب 220 ق ) فرزند خالد قمى برقى منسوب به برق رود از نواحى شهر قم از ائمه حديث و تفسير و علماى شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت امام موسى كاظم و امام رضا عليهما السلام است .
و نيز ايام حضرت جواد (ع ) را درك نمود و زنده بود.
شيخ طوسى او را در عداد اصحاب امام رضا (ع ) توثيق كرده است .
نـجـاشـى بعضى از مؤلفات مفسر را نام برده از جمله تفسير قرآن و كتاب التنزيل و التعبير سبك برقى در تفسير آيات قرآن و بيان معناى آيه به شيوه روائى است و در تفسير آيات روايات را از چند طريق نقل مى نمايد.
روايت تفسيرى اش در تفاسير شيعه نقل شده است .
و نـيـز اسناد بسيارى از روايات به او منتهى مى گردد و روايات مفسر در كتب اربعه و بحارالانوار مجلسى و ساير كتب معتبر شيعه بالغ بر بيش از چهارصد مورد مى باشد.
وى پدر مفسر و محدث معروف شيعه ابوجعفر احمد بن محمد برقى صاحب كتاب المحاسن است كه كرارا به طبع رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 9/273; الاستبصار 3/31; تاسيس الشيعة 259; تفسير فرات كوفى 558; جامع الرواة 2/110; الذريعة 4/263; رجال ابن داود 309; رجال برقى 50; رجال شيخ طوسى 368; رجـال كـشى 457; رجال نجاشى 2/220; تنقيح المقال 3/112; رجال علامه حلى 139; الـفـهـرسـت شـيـخ طوسى 291; مفسران شيعه 77; مقدمه المحاسن به قلم سيد جلال الدين مـحـدث ; مـصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 405; الفهرست ابن نديم 276; من لا يحضره الفقيه 3/158.
اثر ابوجعفر محمد ( م ب 221 ق ) فرزند اورمة قمى از زعماى مفسران شيعه .
قـمـى هـا مـفسر را به غلو متهم نمودند ولى بين سالهاى 221 تا 254 ق توقيعى از جانب امام على الهادى (ع ) در پاكى و برائت مفسر از تهمت غلو براى مردم قم صادر گرديد.
از اوسـت تـفـسـير قرآن كريم كتاب ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و تفسير الباطن .
تـفـسـيـر وى بـه شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسير آيات قرآن كريم از تفسير وى بهره گرفته اند از جمله قسمتى از تفسير وى در ولايت در مجلد سوم كشف الغمه و تفسير كنزالعرفان عـلامـه بـرغـانـى ذكر شده است و در تفسير: ( عم يتساءلون عن النباء العظيم ) قال النبا العظيم الولاية و الراسخون فى العلم را اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ذكر نموده و ديگر موارد.
مـنـابـع : تـاسيس الشيعه 331; تهذيب الاحكام 9/226; الاستبصار 4/137; جامع الرواة 2/211; رجال شيخ طوسى 512; الفهرست شيخ طوسى 278; الكافى 2/235 به بعد; معالم العلماء 101; معجم رجال الحديث 15/115.
اثـر ابـومحمد حسن ( م 224 ق ) فرزند على بن فضال كوفى تيملى معروف به ابن فضال كبير از علماى تفسير شيعه و ثقات محدثين اماميه و از خواص اصحاب حضرت رضا (ع ). وى در اوائل فـطحى مذهب بوده و به امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا (ع ) ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حديث است و همچنين جزء مفسرين اماميه است كه چـنـد تفسير در فنون قرآن كريم نگاشته : كتاب الشواهد من كتاب اللّه ; الناسخ و المنسوخ ; تفسير قرآن كريم .
ابـن حـجر در لسان الميزان خود تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير و كتاب تفسير الشواهد من كتاب اللّه و ديگر مقالات او را نام برده است .
تفسير ابن فضال به شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود و كتب معتبر آنها را نقل كـرده انـد و ابـن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير او را ضبط كرده است و داودى در طـبـقات المفسرين تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ او را ذكر مى كند و اظهار مى دارد كه وى از مؤلفين و مفسرين شيعه است .
منابع : الاستبصار 1/19 3/9; تاسيس الشيعه 334; تهذيب الاحكام 4/221 7/477 8/97; تفسير القمى 2/74 به بعد; جامع الرواة 1/214; الذريعة 4/245; رجال برقى 54; رجال شيخ طوسى 371; رجـال عـلامـه حـلى 37; رجال كشى 433; رجال نجاشى 1/127; الفهرست ابن نديم 278; الـفـهرست شيخ طوسى 93; القاموس 3/214; كامل الزيارات 26; لسان الميزان 2/225; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 127.
اثر ابوعلى حسن ( 149 - 224 ق ) فرزند محبوب سراد يا زراد از محدثين و مفسرين شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهم السلام بوده و نـيـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (ع ) روايت كرده است و اجماع كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
و ايـن تـفـسـير به شيوه روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه معصومين عليهم السلام بهره گرفته است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از تفسير وى نقل نموده اند.
بالغ بر بيش از هزار و پانصد و هيجده مورد از اسناد روايات به وى منتهى مى شود.
مـنابع : الاعلام زركلى 2/212; الذريعة 4/248; رجال ابن داود 116; رجال شيخ طوسى 347; رجـال عـلامـه حلى 37; رجال كشى 488; طبقات المفسرين داودى 1/139; الفهرست ابن نـديـم 276; الـفـهرست شيخ طوسى 96; تهذيب الاحكام 4/202; من لا يحضره الفقيه 3/36; لسان الميزان 2 31; معجم الدراسات القرانية 108; مفسران شيعه 71; الاستبصار 3/38; تفسير قمى 1/45.
از ابـوالـحـسـن عـلـى ( زنده در 229 ق ) فرزند مهزيار دورقى اهوازى از ائمه تفسير و حديث از اصحاب ائمه ثلاثه ابى الحسن الرضا و ابى جعفر الجواد و ابى الحسن الثالث عليهم السلام و از وكلاء آنها بوده است .
و در كـتـب رجـالى او را توثيق نموده اند وى از جمله علماى اماميه هستند كه دو تفسير به قرآن كـريـم تـالـيـف نـموده است اولى تفسير قرآن كه به نام وى شهرت دارد و دومى كتاب الحروف القرآنيه است .
اين تفسير به زبان عربى مانند تفاسير آن عصر روائى است و از ائمه عليهم السلام نقل مى كند.
اين تفسير را ابن اخى زواده در سال 229 ق از مفسر روايت كرده است و همچنين برادرش ابراهيم بن مهزيار اين تفسير را روايت مى كند.
بعضى از مورخين مفسر را با برادرزاده اش على بن ابراهيم بن مهزيار كه تشرف به خدمت حضرت حجت ابن الحسن (ع ) يافت خلط كرده اند.
نجاشى پس از توثيق وى 35 عنوان از مؤلفات وى را ضبط كرده است .
مـنـابع : الاستبصار: 1/311; الذريعة 4/248; رجال ابن داود 251; رجال علامه حلى 92; رجال شيخ طوسى 318; رجال كشى 459; رجال نجاشى 2/74; الكافى 3/313; مفسران شيعه 72; الفهرست شيخ طوسى 231.
اثـر شـريف موسى ( م ح 230 ق ) فرزند اسماعيل بن امام موسى بن جعفر (ع ) از علماى شيعه در مصر و از محدثين و مفسران اماميه .
وى حفيد امام موسى الكاظم (ع ) بود و مصر را مسكن خويش قرار داد.
تـبـار او را در مصر آل الكاظم و ( بنى كلثم ) مى خوانند و كلثم لقب محمد بن جعفر موسى بود و نيز محمد بن محمد بن الاشعث كندى از او روايت نموده است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
ابـوالـعباس نجاشى و شيخ طوسى اين تفسير را در الفهرست ضبط كرده اند و اين تفسير و روايات ديگر مفسر طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گرديده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار 3/24 به بعد; تهذيب الانساب 171; الذريعة 5/46; رجال نجاشى 2/343; الشجرة المباركة 89; الفخرى 15; الفهرست شيخ طوسى 191; لباب الانساب 2/441; المجدى 122.
اثـر شيخ ابوالحسن دارم ( م ح 230 ق ) فرزند قبيضة بن نهشل بن مجمع تميمى دارمى سائح از مفسران اماميه و اصحاب حضرت امام رضا (ع ) است .
وى علوم تفسير و حديث را از حضرت رضا (ع ) اخذ كرده است از آثار ياد شده وى تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب الوجوه و النظائر مى باشد.
ابـوالـعـبـاس نـجـاشى با سه واسطه توسط استادش احمد بن على سيرافى تفسير دارم را روايت مى كند.
ايـن تـفـسـير به زبان عربى و بحث آن در آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم مى باشد و فعلا موجود نمى باشد.
مـنابع : تاسيس الشيعة 334; جامع الرواة 1/301; الذريعة 24/11; رجال نجاشى 1/372; رجال ابن داود 147; معجم رجال الحديث 7/86.
اثر ابوالحسن على ( زنده در 230 ق ) فرزند اسباط بن سالم كندى الزطي مقرى كوفى از اصحاب حضرت رضا (ع ) و امام الجواد (ع ) و از ثقات محدثين و مفسران شيعه .
وى حـديـث و عـلوم قرآن و فنون تفسير را از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) و ابى جعفر الثانى محمد الجواد (ع ) اخذ كرد.
سپس به تدريس حديث و فقه و تفسير در پرداخت و جمع غفيرى در حوزه او تربيت يافتند.
شـيـخ طـوسـى در رجـال خـود وى را با لقب كندى بياع الزطى كوفى معرفى نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا (ع ) و بعد در اصحاب حضرت الجواد (ع ) ذكر نموده است .
زطى نوعى از لباس هندى مى باشد.
كـتـب رجـالـى اتفاق كلمه دارند كه وى نخست فطحى بود و نامه هاى بسيارى بين او و على بن مهزيار مبادله گرديد سپس به حضرت امام جواد (ع ) ارجاع نمودند و على بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترك نمود.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى تفسيرهاى روائى شيعى بسيار نقل گرديده و در كتب معتبر حديث اماميه ذكر شده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار 1/116; تهذيب الاحكام 1/182; جامع الرواة 1/554; رجال ابن داود 481; رجال شيخ طوسى 382 403; رجال علامه حلى 99; رجال كشى 470; رجال نجاشى 2/73; الفهرست شيخ طوسى 116; تفسير قمى 1/358; الذريعة 4/240.
اثـر ابوالفضل سلمة ( م ح 240 ق ) فرزند خطاب قمى براوستانى ازدورقانى از مفسران و محققان شيعه در عصر خود.
مـفـسـر از مـردم قـريه ازدورقان از توابع رى و از اكابر علماى اماميه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهما السلام بود.
جمعى از اكابر علماى اميه از مفسر روايت مى كنند و نيز داراى مؤلفات زيادى است .
تفسير وى به زبان عربى است .
سـيـد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى گويد تفسير وى به روايت از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است .
روايات وى در كتب مهم و منابع و مصادر شيعى نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار 1/302 2/312; اعيان الشيعه 7/289; الذريعة 4/344; رجال ابن داود 408; رجـال نـجاشى 1/422; كامل الزيارات قولويه 13; معالم العلماء 57; مفسران شيعه 69; معجم الرجال الحديث 8/203.
اثر ابوعثمان بكر ( 248 يا 249 ق ) فرزند محمد بن حبيب مازنى بصرى از نحويين شيعه در بصره و لغويين و مفسرين اماميه و مورد وثوق شيعه و سنى مى باشد.
جمع كثيرى از مشاهير علماى نحو و عربية در حوزه او تربيت يافتند.
ياقوت حموى در معجم الادباء به تشيع وى تصريح نموده است سپس تفسير قرآن او را در مؤلفات وى ضبط كرده است .
ذهـبـى در سـيـر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مى نويسد ( لم يكن احد بعد سيبويه اعلم بالنحو من المازنى ) سپس او را به تقوى و صلاح و صاحب دين وصف نموده است .
در كتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحويين البصريين وى را در طبقه مفسرين ذكر نموده اند.
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعة 3/594; الاعلام 2/69; انباه الرواة 1/242; تاريخ بغداد 7/93; ايضاح الـمكنون 1/482; تاسيس الشيعة 71; بغية الوعاة 1/463; الذريعة 4/312; رجال ابن داود 73; رجال نجاشى 1/272; سير اعلام النبلاء 1/270; شذرات الذهب 2/113; العبر 1/448; الفهرست ابن نديم 62; كشف الظنون 1/412; الوافى بالوفيات 10/211.
اثـر ابـومـحـمد عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند وضاح بن سعيد كوفى لؤلؤى ازدى از ثقات مفسران شيعه و فقهاء اماميه .
وى از اصحاب حضرت امام موسى كاظم (ع ) ابوالعباس نجاشى توسط استادش حسين بن عبيداللّه غضائرى به پنج واسطه تفسير وى را روايت مى كند.
شيخ طوسى در باب الكنى در الفهرست خود تفسير او را ضبط كرده است .
تـفـسـير مذكور به زبان عربى از تفسيرهاى روائى است و مفسر در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات مروى از ائمه اطهار (ع ) گرفته است .
و همچنين از تفسير مفسر در كتب تفاسير روائى نقل گشته و از منابع تفسيرهاى روائى مفسران شيعه است .
مـنابع : الاستبصار 4/143 به بعد; تفسير بحرالعرفان علامه برغانى ( خطى ); تفسير فرات كوفى 408 بـه بـعـد; تـفسير قمى 247 به بعد; تهذيب الاحكام 2/259 به بعد; تهذيب التهذيب 6/63; الذريعة 4/249; رجال ابن داود 215; رجال شيخ طوسى 355; رجال نجاشى 2/10; الفهرست شيخ طوسى 369; مفسران شيعه 72; الكافى 7/430.
از ابـوطالب عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند صلت قمى تيمى از محدثين ثقه جليل از اعلام مفسران اماميه .
حـديث و علوم قرآن را از امامين على بن موسى الرضا (ع ) و ابوجعفر محمد الجواد (ع ) اخذ كرد و نيز وكيل امام الجواد (ع ) بود.
خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـاى علمى مشهور قم مى باشند كه جمعى از فقها و محدثين از آن برخاسته اند.
تـفـسـيـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربى در يك جلد به شيوه روائى كه طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گشته است و نيز فرزند مفسر على بن عبداللّه بن صلت تفسير مذكور را از پدر خود روايت كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار 1/204; جامع الرواة 1/492; الذريعة 4/243; رجال ابن داود 207; رجال برقى 55; رجال شيخ طوسى 380; رجال علامه حلى 105; رجال كشى 212; رجال نجاشى 2/13; الفهرست شيخ طوسى 192; من لا يحضره الفقيه 4/148.
از املاء امام ابوالحسن الثالث على الهادى (ع ) ( 212 - 254 ق ). تـفـسير مذكور به زبان عربى در يكصد و بيست جلد از املاء امام الهادى (ع ) بر ابوعلى الحسن بن خالد برقى ( زنده در 254 ق ) صاحب كتاب نوادر است كه ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) در معالم العلماء مى گويد ( الحسن بن خالد البرقى اخو محمد بن خالد من كتبه : تفسير العسكرى من املاء الامام (ع ) مائة و عشرون مجلدة ). شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة پس از ضبط اين تفسير در مؤلفات امام (ع ) مى نويسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن بن خالد تفسير عسكرى را بصورت مطلق بدون قيد ذكر نموده است و ظاهر امر مراد از العسكرى امام هادى (ع ) باشد كه نيز ملقب به صاحب عسكرى هستند.
شيخ طوسى در الفهرست مى نويسد كه ابوعلى حسن داراى كتاب مى باشد كه آن را برادرزاده اش ابوجعفر روايت كرده است .
شـيخ طوسى در رجال خود تصريح نموده است كه ابوعبداللّه محمد عصر امام على الهادى (ع ) را درك نـكـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد (ع ) وفات يافته و نيز چنانچه از ترتيب گفتار نجاشى استفاده مى گردد ابوعلى الحسن برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد كوچك تر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبناى علم تبارشناسى ابوعلى حسن عمر طولانى تر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است .
و در سـالـهاى امامت على الهادى (ع ) بين 220 ق لغايت وفات امام ( 254 ق ) يكصد و بيست جلد تفسير را از املاء امام (ع ) نگاشته است پس صحيح آن است كه اين تفسير از كتب ابوعلى حسن بن خالد برقى است و مى توان آن را تفسير عسكرى دانست چون از املاء امام (ع ) است .
آنـچـه كـه مسلم است اين تفسير از املاء امام على الهادى (ع ) است و فعلا موجود نيست و غير از تفسير از املاء امام عسكرى (ع ) امام يازدهم مى باشد كه مكررا به طبع رسيده است .
مـنـابع : تاسيس الشيعة 330; جامع الرواة 1/196; الذريعة 4/283; رجال ابن داود 106; رجال نجاشى 1/176; الفهرست شيخ طوس 74; معالم العلماء 34; معجم رجال الحديث 4/317.
اثر عبداللّه محمد ( م ح 254 ق ) فرزند حسان رازى زينبى از مفسران شيعه در قرن سوم هجرى و از اصـحـاب حـضرت امام على الهادى (ع ) روايات و احاديث وى در كتب معتبر حديث شيعه نقل شده است از جمله كتب اربعه .
تـفـسير ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و ساير مؤلفات مفسر به شيوه روائى است و نيز مفسر داراى تـفـسـير ديگرى به نام تفسير ( انا انزلناه ) مى باشد و ابوالعباس نجاشى هر دو تفسير و ساير مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش ابن شاذان قزوينى با سه واسطه روايت مى نمايد و نيز شيخ الطائفه شيخ طوسى تفسيرهاى مذكور را از طريق ابن ابى جيد روايت مى كند.
مـنـابـع : تـهذيب الاحكام 3/249 به بعد; الذريعة ; جامع الرواة 2/88; رجال طوسى 42; رجال نـجـاشـى 2/226; الـفهرست شيخ طوسى 173; معجم رجال الحديث 15/190 معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه 121.
اثر ابوالحسن معلى ( م ح 255 ق ) فرزند محمد بصرى از مفسران اماميه فقيه محدث .
ابوالعباس نجاشى ضمن ضبط تفسير او وى را مضطرب الحديث وصف نموده ولى در كتب رجالى او را تـوثـيـق كـرده اند و آقاى خوئى در معجم رجال الحديث مى نويسد كه قول نجاشى مضطرب الحديث مانعى از توثيق وى نمى گردد.
افرادى مانند ابوالقاسم جعفر معروف به ابن قولويه ( م 367 ق ) در كامل الزيارات و شيخ كلينى در كـافى و شيخ صدوق در امالى و حسين عامر اشعرى قمى در كتاب خود و ابوالحسن على قمى در تفسير خود معروف به تفسير قمى از اين تفسير نيز زياد نقل كرده اند.
تـفـسـيـر مـورد بحث از تفسيرهاى روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است ولى فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسير قمى مجلد اول ; تفسير كنزالعرفان علامه برغانى ( خطى ); الذريعة 4/314; رجال ابن داود 349; رجال نجاشى 2/365; تنقيح المقال 3/33; الكافى 5/510 به بعد; كامل الزيارات 135; معجم رجال الحديث 18/257; مفسران شيعه 77.
[ تـفـسـير الحسين اهوازى ] اثر ابومحمد الحسين ( م ح 257 ق ) فرزند سعيد بن مهران اهوازى كوفى از اصحاب امام رضا (ع ) و امام محمد جواد (ع ). تـفـسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى كه طى كتب تفسيرهاى شيعى از آن بسيار نقل گرديده است از جمله فرات كوفى در تفسير خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم روايات آن را از اهـوازى نـقل نموده است و اكثر آن روايات در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
و از جمله هنگام تفسير آيه 208 سوره بقره يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة با ذكر سند سلم را ولايت على بن ابى طالب (ع ) مى شمارد.
هـمـچـنـين هنگام تفسير آيه 119 سوره توبه يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقين از حسين بن سعيد اهوازى به اسنادش نقل شده است كه چون اين آيه نازل شد حضرت رسول (ص ) فرمودند اين آيه در حق پسر عم من على بن ابى طالب (ع ) نازل شده كه از صادقين است .
و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى از تفسير وى بسيار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسير آيه 68 سوره مباركه انعام و اذا رايت الذين يخوضون فى اياتنا فاعرض عنهم حتى يخوضوا فى حديث غيره و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين از حسين بن سعيد اهوازى با ذكر سند از رسول اكرم (ص ) آمده است مؤمن كه به خدا و روز قـيـامـت ايـمان آورده است هرگز در مجلسى كه سب امام (ع ) و يا غيبت مسلمان گردد حاضر نمى شود.
شيخ طوسى ( م 460 ق ) در الفهرست پس از توثيق وى او را از اصحاب حضرت رضا (ع ) و حضرت جـواد (ع ) و امام هادى (ع ) ذكر كرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسير قرآن وى را ذكر نموده و آنها را روايت مى كند.
عـمـر رضـا كـحـالـه در معجم المؤلفين پس از ذكر تفسير او به غلط وى را در سال 300 ق زنده مـى خواند كه قطعا اشتباه است وى عصر امام الهادى ( م 254 ق ) را درك كرده و اوائل نيمه دوم قرن سوم وفات يافته است .
مـنـابع : الاستبصار 2/169; تاسيس الشيعة 328; تفسير فرات الكوفى 66; تفسير القمى 1/204; تنقيح المقال 1/632 - 330; تهذيب الاحكام 7/89; الذريعة 4/272; رجال ابن داود 132; رجال كـشـى 461; رجـال نـجـاشى 1/171 - 176; رجال علامه حلى 49; الفهرست ابن نديم 277; الـفـهرست شيخ طوسى 83 - 84; الكافى 2/585 به بعد; معجم المؤلفين 4/10; لسان الميزان 2/284.
از امـلاء امـام ابـومـحـمد حسن عسكرى (ع ) ( 232 - 260 ق ) امام يازدهم از ائمه اثنى عشر (ع ) و سيزدهمين معصوم از چهارده معصوم (ع ). ايـن تـفـسير را امام حسن عسكرى (ع ) بر ابويعقوب يوسف بن محمد بن زياد و ابوالحسن على بن سـيـار كـه از ثقات شيعه اماميه هستند از سال 254 ق كه حضرت به امامت پرداختند لغايت سال 260 ق كـه سـنـه وفـات امـام (ع ) است املاء فرموده اند و آن را شيخ صدوق ( م 381 ق ) از طرق مختلف از ابويعقوب يوسف و ابوالحسن على روايت مى كند.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة طى استدلال مفصل در ده صفحه اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) يقينى و مسلم غير قابل انكار مى داند.
دكـتر محمدحسين ذهبى كه يك سنى است در كتاب خود التفسير و المفسرون بخشى مفصل به بيان نكات اعتقادى از ديدگاه خود مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل تفسير استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الكتاب و بخشهاى بسيارى از سوره بقره تا آيه 108.
جلد دوم : شامل آيات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسير آيه 153.
سپس بزرگترين آيه قرآن كريم آيه 282 سوره بقره يعنى آيه تداين .
نسخه هاى خطى اين تفسير در اكثر كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است و نخستين بار در تـهـران به سال 1268 ق چاپ سنگى سپس مجددا تجديد چاپ گرديده و در سال 1409 ق در قـم تـوسـط مؤسسه المهدى به طبع رسيده و حجة الاسلام رضا استادى بر آن مقدمه اى مشروح نوشته است و در آن صحت صدور اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) مسلم و قطعى نشمرده است .
اين تفسير در قرون متمادى توسط علماء و مفسران ايرانى تبار مكررا به فارسى ترجمه شده است .
از جـمـله : 1) ترجمه فارسى توسط ابوالحسن على فرزند حسن زوارى ( زنده در سال 947 ق ) از مفسران عصر صفوى .
نسخه هايى از اين ترجمه امروزه در دست مى باشد.
مترجم داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ترجمة الخواص مى باشد.
2) ترجمه اين تفسير به قلم ميرزا ابوالقاسم حسينى ذهبى شيرازى مشهور به ميرزا بابا.
3) ترجمه ديگرى به قلم مولى عبداللّه بن نجم الدين معروف به فاضل قندهارى ( م 311 ق ). 4) ترجمه تفسير مزبور به زبان اردو موسوم به آثار حيدرى فى ترجمة تفسير العسكرى به قلم سيد شريف حسين صاحب هندى كه با تقريظ سيد نجم الحسن لكنهوى در هندوستان به طبع رسيده است .
مـنـابع : تفسير امام حسن عسكرى (ع ) چاپهاى مختلف ; التفسير و المفسرون 2/79 - 98; اعيان الـشيعة 2/40 - 44; الذريعة 4/89 - 90 و 283 - 293; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس 134; فـهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم 2/71 - 72; سفينة البحار 1/259; الاعلام 2/200.
اثر ابوالنصر محمد ( م ب 460 ق ) فرزند مسعود بن عياش سلمى تميمى سمرقندى كوفى معروف به عياشى از اعاظم محدثين و مفسررين اماميه .
عياشى حدود 260 ق وارد عراق گرديد و از شيوخ علماى شيعه در كوفه و بغداد تفسير و حديث و ساير علوم اسلامى را فراگرفت .
ايـن تـفسير كه به شيوه و سبك روائى تاليف گرديده است در تفسير آيات قرآنى مناقب خاندان عصمت و طهارت (ع ) را با ذكر ماثوره درج كرده است .
جلد اول اين تفسير كه شامل سوره حمد تا آخر سوره الكهف است در دسترس قرار دارد.
مجلد دوم اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نسخه قديمى از اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نـسـخـه قـديـمى از اين تفسير را علامه مجلسى ( م 1111 ق ) ديده است كه مانند نسخه هاى موجود در حال حاضر اسناد آن حذف شده است .
ايـن تـفـسـيـر در سـال 1380 ق در قـم بـه تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى و با مقدمه علامه طباطبايى صاحب تفسير الميزان جزء اول از فاتحة الكتاب تا سوره انعام و جلد دوم از سوره اعراف تا پايان سوره كهف به چاپ رسيده سپس مكررا تجديد طبع يافته است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى نام تفسير و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش در روايـات ابـوعـبداللّه بن شاذان قزوينى به دو واسطه روايت مى كند شيخ صدوق ( م 381 ق ) و شـيـخ تـلعكبرى ( م 385 ق ) كه از شاگردان فرزند مفسر جعفر عياش هستند بواسطه فرزندان مفسر تفسير وى را روايت مى كنند.
از ابـن عـيـاشـى تـفسير ديگرى به نام سجود القرآن كه مربوط به تفسير آيات سجده است روايت گرديده است .
مـنابع : اعيان الشيعة 10/56; الاعلام زركلى 7/95; الذريعة 4/295; تاسيس الشيعة 260 332; الـفـهرست ابن نديم 194; الفهرست شيخ طوسى 317; رجال ابن داود 335; رجال نجاشى 2/247; مـعـالـم الـعلماء 99; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 138; معجم رجال الحديث 17/224; مفسران شيعه 79; نوابغ الرواة فى رابعة المثات 305.
اثـر ابـومـحـمـد الـفـضل ( م 260 ق ) فرزند شاذان بن خليل رازى نيشابورى از علماى تفسير و متكلمين و فقهاى اماميه از ثقات اصحاب ائمه ثلاثه حضرت على بن موسى الرضا و على الهادى و حسن عسكرى عليهم السلام .
نـجـاشـى از قـول ابوالقاسم يحيى بن زكريا كنجى مؤلفات وى را 180 عنوان ياد كرده است و 48 عنوان آن را نام برده است .
ابن نديم در الفهرست در چند محل از فضل بن شاذان نام برده است .
و او را از مـؤلـفـيـن شـيـعه ضبط كرده و نيز تفسير قرآن كريم و كتاب القراءآت او را كه به شيوه اشعريان نوشته شده است معرفى مى كند.
علامه حلى پس از توثيق وى مى نويسد كه : نمى توان از ذكر او چشم پوشيد چرا كه رئيس طايفه ماست خداوند از او خشنود باشد .
احاديث او را در تفاسير روائى در تفسير آيات قرآن نقل كرده اند.
داوودى در طـبـقات المفسرين وى را از مفسران شيعى ياد كرده و دو تفسير از او نام برده است : تفسير قرآن و تفسير القراءآت قرآن .
مـنابع : الاستبصار 3/362; الاعلام زركلى 5/149; تاسيس الشيعه 344; الذريعة 4/300; رجال ابـن داود 272; رجـال علامه حلى 132; رجال كشى 451; رجال نجاشى 2/168; رجال شيخ طوسى 240 و 434; الفهرست ابن نديم 29; الفهرست شيخ طوسى 254; مفسران شيعه 77; نـوابـغ الرواة فى رابعة المئات 217; تهذيب الاحكام 72/6; الكافى 3/419 4/331 6/143; من لا يحضره الفقيه 1/195 200; طبقات المفسرين داودى 2/30.
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 268 ق ) فرزند محمد بن سيار بصرى اصفهانى كاتب معروف به سيارى و منسوب به جدش سيار از محققين بنام اماميه و اكابر مفسران شيعه .
مفسر در عصر امام حسن عسكرى (ع ) كاتب آل طاهر بود.
حديث و تفسير را از امامين على الهادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام اخذ كرد.
مـفسر از مشايخ سلامة بن محمد مهزيار است و ثقة الاسلام كلينى بر روايات مفسر اعتماد كرده و ابن ادريس در مستطرفات از مولفات وى و تفسير او نقل مى كند.
و عده اى از علما از تفسير او نقل كرده اند.
عـلامـه مـيـرزا حـسـين نورى نسخه اى از اين تفسير را داشته است و در كتاب خويش مستدرك الـوسـائل از ايـن تـفسير نقل مى نمايد و همچنين نسخه نفيسى در كتابخانه شيخ محمد سماوى مـوجـود بوده است و شيخ حسن بن سليمان حلى از اين تفسير به نام التنزيل و التحريف ياد كرده است .
سعد بن عبداللّه در كتاب مختصر بصائر نقل مى نمايد.
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است از جمله : ثواب القرآن و از ديگر آثار وى كتاب الغارات ; النوادر; الطب .
الـفـهرست سال وفات وى را 368 ق ياد كرده است و احتمالا اشتباه است چون ابن حجر در لسان الميزان وى را از علماى اواخر مائه سوم ذكر نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 3/116; الاستبصار 1/37; الاعلام زركلى 1/209; تاسيس الشيعة 366; جامع الرواة 1/67; الذريعة 17/52; رجال ابن داود 422; رجال علامه حلى 203; رجال كشى 505; رجـال نـجاشى 1/211; رجال شيخ طوسى 411 427; الفهرست شيخ طوسى 44; لسان الميزان 1/252; معالم العلماء 13; معجم رجال الحديث 2/282 284.
اثر ابوالحسن على ( 206 - ب 270 ق ) فرزند حسن بن فضال كوفى معروف به ابن فضال صغير از مفسران اماميه و علماى فقه و حديث و از اصحاب امام دهم و امام يازدهم عليهما السلام .
مفسر و پدرش ابن فضال كبير فطحى مذهب بودند.
اجماع علماى رجالى بر اين عقيده اند كه ابن فضال كبير از عقيده خود عدول كرد.
نجاشى و شيخ طوسى پدر و پسر را توثيق مى كنند.
علامه حلى در رجال خود مى نويسد چنانچه ابن فضال صغير هم از مذهب خود عدول نكرده باشد مـن او را تـوثـيـق كـرده و بر روايات وى اعتماد دارم اگرچه مذهب فاسد داشته باشد [ فطحيه عـبـداللّه بـن امـام جـعـفر الصادق را كه هفتاد روز بعد از پدرش زنده بود امام مى دانند و سيزده امامى اند ].
مفسر از آن دسته از مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير در علوم قرآن كريم اكتفا نكرده و داراى تفاسير متعدد است .
نـجاشى در رجال خود بيش از چهل عنوان از مؤلفات او را ضبط كرده و از جمله آنها كتاب تفسير قرآن و كتاب التنزيل من القرآن و التحريف است .
تـفسيرهاى مفسر به همان شيوه روائى است كه در قرن سوم رواج داشت و احاديث و روايات را از ائمه اطهار (ع ) در تفسير آيات قرآن كريم نقل مى كرده است .
در كتب معتبر شيعه و تفاسير مفسران اماميه روايات او بسيار است .
از جـمـلـه در تـفسير فرات الكوفى كه به چاپ رسيده است و تفسير كنزالعرفان ملا محمد صالح بـرغـانى و ديگر تفاسير چاپى و خطى و همچنين از تفسير او در كتاب التوحيد نيز چاپ گرديده است .
داوودى در طبقات المفسرين خويش وى را از مفسرين شيعه ياد كرده و كتاب فضائل القرآن را از تفاسير وى ضبط كرده است .
مـنـابـع : الاسـتـبـصـار 1/146 2/7 4/168; تاسيس الشيعة 335; تهذيب الاحكام 4/7 9/322; الـذريـغـة 4/245; رجـال ابـن داود 483; رجـال علامه حلى 93; رجال كشى 445; رجال نـجـاشـى 2/82; طبقات المفسرين داودى 1/397; الفهرست شيخ طوسى 2216; عيون اخبار الـرضـا 1/129 210; كامل الزيارات ابن قولويه 35; معالم العلماء 65; مفسران شيعه 71; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 274.
اثـر شـيـخ ابوالحسن محمد ( م ح 275 ق ) فرزند احمد بن محمد بن حارث معروف به حارثى از محدثين و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و ابوالعباس نجاشى آن را از طريق استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى روايت مى كند.
و هـمـچـنـيـن شيخ طوسى در الفهرست آن را ضبط كرده و روايت مى كند و نيز در كتاب رجال خويش مفسر را در قسم ( فى من لم يروعن الائمه (ع ) ) ذكر مى نمايد.
مـنـابـع : جامع الرواة 2/62; الذريعة 24/347; رجال شيخ طوسى 512; رجال نجاشى 2/300; الفهرست شيخ طوسى 177; معجم رجال الحديث 15/18.
اثر شيخ ابوجعفر احمد ( م 274 يا 280 ق ) فرزند محمد بن خالد قمى برقى منسوب به برق رود از قراء شهر قم از محدثين اماميه و مفسرين شيعه .
جـدش را يـوسف بن عمر والى عراق به زندان افكند و پس از شهادت زيد بن على او را به شهادت رساند.
خالد كه در آن هنگام كودك بود با پدرش عبدالرحمن به قم گريخت سپس به قريه برق رود پناه برد.
مفسر از جمله علماى شيعه است كه به تاليف چندين تفسير در علوم قرآن كريم پرداخت و نيز در ساير علوم مؤلفات زيادى دارد.
از مؤلفات وى در فنون و تفسير قرآن تفسير برقى صغير; كتاب فضل القرآن ; كتاب التاويل .
مشهورترين مؤلفات مفسر كتاب المحاسن اوست كه شامل رواياتى در تفسير آيات قرآنى مى باشد و اكثر مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از كتاب المحاسن نقل نموده اند.
تفسير مورد بحث هم مانند كتاب المحاسن به شيوه روائى بوده است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته و اسناد جمله اى از روايات به ابوجعفر احمد برقى منتهى مى گردد و در كتب اربعه و ساير كتب معتبر شيعه ذكر شده است .
داوودى در طبقات المفسرين پس از ذكر تفسير وى به نام فضائل القرآن او را چنين وصف كرده ( و اصـلـه كـوفـى مـن كبار الرافضه ) نجاشى و شيخ طوسى كه تفسيرهاى او را نام برده اند به سه واسطه از وى روايت كرده اند.
مـنابع : الاستبصار 1/149 3/251; تفسير البرغانى 1/62; جامع الرواة 1/63; رجال ابن داود 40; رجـال عـلامـه حـلى 14; رجال شيخ طوسى 398; رجال نجاشى 1/204; طبقات المفسرين داودى 1/72; الـشيعه و فنون الاسلام 76; الذريعة 4/263; الفهرست ابن نديم 276; الفهرست شـيخ طوسى 37; كامل الزيارت 49; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 405; معالم العلماء 11; الكافى 5/357.
شيخ محمد ( م ح 280 ق ) فرزند عباس از محدثين و مفسران شيعه .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى و طى تفسيرهاى روائى شيعه از آن نقل شده است .
و مـفسر پس از ذكر آيه در تفسير آن از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است و على بن ابراهيم قمى با يك واسطه از مفسر در تفسير خود معروف به تفسير القمى روايت كرده است .
مـفـسر غير از ابوعبداللّه محمد بن العباس معروف به ابن الحجام صاحب تفسير و غير از ابوعبداللّه محمد بن عباس غاضرى متوفى حدود سال 300 ق مى باشد كه هر سه آنها در اسم و نام پدر و كنيه متحد و هم زمان هستند.
مـنابع : الاستبصار 4/18 به بعد; تفسير القمى 2/294 به بعد; تهذيب الاحكام 6/51 به بعد; جامع الرواة 2/134; الفهرست شيخ طوسى 180; معجم رجال الحديث 16/197.
اثر ابومحمد سهل ( 200 يا 201 - 283 ق ) فرزند عبداللّه تسترى يا شوشترى .
در شوشتر قبر وى مزار معروف است از ائمه صوفيه و اكابر متكلمين عصر خود بود.
عـرفـان و تـصـوف را از دائى خـود محمد بن تسوار فراگرفت و در مكه معظمه با شيخ ذالفنون مـصرى ملاقات داشته و از وى استماع حديث نموده است تفسير مذكور قبلا در هندوستان چاپ گرديده و در چاپخانة السعادة قاهره تجديد چاپ گرديده است .
قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين با استناد به گفته هاى او قائل به تشيع او شده است .
اين تفسير قديميترين تفسير عرفانى قرآن به شمار مى آيد.
مـنـابـع : الاعلام زركلى 3/143; حلية الاولياء 10/189 - 212; خزينة الاصفياء 2/163; آثار عجم 371; تحفة الاحباب 141; شذرات الذهب 2/182 - 184; طبقات الصوفية 206; كشف المحجوب 112; معجم المطبوعات العربية و المعربة 1/635; مفسران شيعه 76; نفحات الانس 45; وفيات الاعيان ابن خلكان 2/429 - 430.
مفسر ابوحنيفه احمد ( م 282 ق ) فرزند داود بن وتند معروف به دينورى از مشاهير علماى نحو و لغت منجم مفسر مؤرخ شيعى و ايرانى تبار است .
ابـوحـيـان توحيدى نيشابورى ( م 380 ق ) در وصف دينورى مى نويسد او حكمت و فلسفه و بيان عـرب را بـا يـك ديـگر آميخته و در هر فنى يد طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بين مـتـقـدمين و متاخرين چنانچه ثقلين جمع گردند و تا پايان جهان فضائل آنان را ستايش نمايند هرگز حق آنها اداء نگشته است يكى از اين سه تن ابوحنيفه دينورى است .
تفسير دينورى در سيزده جلد به زبان عربى بوده و چنانچه از ساير مؤلفاتش استفاده مى گردد به شيوه كلامى و ادبى و فلسفى است و نيز ابوريحان توحيدى آن را در سيزده جلد مى خواند و تمامى شرح حال نويسان آن را از مؤلفات و آثار وى ضبط كرده اند است .
دينور با كسر دال و ياء و فتح نون و واو و سكون راء شهرى است واقع بين كنگاور و كرمانشاه .
منابع : الاخبار الطوال م - ذ; انباه الرواة 1/41; ايضاح المكنون 1/43; بغية الوعاة 1/306; البداية و الـنـهـايـة 11/72; الذريعة 4/252; سير اعلام النبلاء 13/422; طبقات المفسرين داودى 1/42; الـفـهـرسـت ابن نديم 86; كشف الظنون 1/108; معجم الادباء 3/26; معجم المؤلفين 1/218; اعلام 1/123; نزهة الالباء 305.
اثـر ابواسحق ابراهيم ( م 283 ق ) فرزند محمد بن سعيد ثقفى كوفى اصفهانى از زعماى شيعه در كوفه و اصفهان و مفسرين .
ثقفى ابتدا زيدى مذهب بود سپس از عقيده خود عدول كرد و به اماميه اثنى عشريه گرويد.
و از كوفه به اصفهان هجرت نمود و كرسى تدريس مناقب و حديث و فقه اهل البيت عليهم السلام را بـدسـت گـرفت تا اينكه در اصفهان فوت كرد و نيز جدش سعيد بن مسعود برادر ابى عبيد بن مـسعود عم مختار است كه حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) او را والى خود در مدائن تعيين نموده بود و حضرت امام حسن (ع ) در روز ساباط به او پناه برد.
ابن حجر در لسان الميزان مى گويد ( كان غاليا فى الزفض ) مؤلفات ديگر ثقفى از جمله دو تفسير قرآن و ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين (ع ) را ياد كرده اند و ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( من الثقات العلماء المصنفين ). داوودى در طبقات المفسرين خود تفسير قرآن وى را ضبط كرده است .
تـفـسـير وى به شيوه روائى است و نيز روايات او در كتب معتبر شيعه ذكر شده و ابوالحسن على قـمـى و هـمـچـنين ابن قولويه و صدوق و سيد ابن طاووس روايت او را در مؤلفات خويش ذكور نموده اند.
منابع : تاريخ اصفهان ابن نديم 1/187; تفسير قمى 2/335; الذريعة 4/268; طبقات المفسرين داودى 1/18; رجـال ابن داود 17; رجال شيخ طوسى 451; الفهرست شيخ طوسى 16; لسان الميزان 1/102; رجال علامه حلى 5; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 8; معالم العلماء 3; كامل الزيارات ابن قولويه 186; مفسران شيعه 77.
اثر ابوعبداللّه حسين ( م 286 ق ) فرزند حكم بن مسلم كوفى حبرى از علماى تفسير و محدثين و فقهاى عصر خويش .
وى شيعى مسلك و زيدى مذهب بوده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى به شيوه روائى و كلامى است .
حـبـرى در ايـن تـفسير بسيارى از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خـانـدان عـصـمت و نبوت (ع ) است جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است مستندا به رسول اللّه (ص ) به تفسير آنها پرداخته است .
نظم اين اثر به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
امـروزه چـند نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كتابخانه مجمع علمى ازبكى تاشكند به شماره 2988 و ايـن نسخه در شوال 661 ق از نسخه مدرسه مستنصريه كه بخط ابوالحسن على بن هلال بـغـدادى معروف به ابن البواب ( م 413 ق ) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخ ط يـاقـوت مـسـتـعصمى مورخه 696 ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 401 موجود است .
اين تفسير به نام (ما نزل من القرآن فى اهل البيت ع ) به تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى در قم بـه سـال 1359 ق بـه طـبع رسيده و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحيرى معرفى گرديده است .
سـپـس بـا تـحـقـيق كامل و مقدمه اى مبسوط از سيد محمدرضا حسينى جلالى كه در پايان آن فهارس آيات قرآن و احاديث و الفاظ خاصه آمده چاپ گرديده است .
گفتنى است كه اين تفسير در كتب احاديث و فهارس به نامهاى مختلف ذكر شده است .
نسخه تاشكند به نام تنزيل الايات المنزله فى مناقب اهل البيت (ع ) معرفى گرديده است .
در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن فى على بن ابى طالب (ع ) معرفى گرديده است .
ابن شهر آشوب در معالم العلماء مؤلف را الحيرى مى خواند و نام اين تفسير را ما نزل من القرآن فـى اهـل البيت (ع ) ضبط كرده است كه تمامى آنها يكى هستند و نيز فرات كوفى در جاى جاى تفسيرش 35 مورد از او در فضائل اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان طهارت نقل نموده است .
منابع : تفسير الحبرى مقدمه به قلم سيد محمدرضا حسينى جلالى 9 - 230; معالم العلماء 144; لسان الميزان 2/201 - 202.
اثـر يـحـيـى ( مدينه 220 - صعده 298 ق ) فرزند حسين بن القاسم ملقب به الهادى الى الحق از احفاد حضرت على بن ابى طالب (ع ) از ائمه و علماى زيديه و مردى سلحشور بود.
در 283 ق ابـوالـعـتـاهـيـة هـمـدانى از ملوك يمن يحيى را به يمن دعوت نمود و با او به عنوان اميرالمؤمنين بيعت كرد و ساير عشاير نيز با او بيعت نمودند.
يحيى عليه بنى العباس قيام كرد و بالاخره تمام يمن را متصرف شد.
وى نخستين سلطان زيدى در يمن است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در 9 جلد بزرگ و در تمامى قرآن از سوره فاتحه الى سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اكثر علماى زيديه مى باشد و نسخ متعددى امروزه در يمن از آن موجود است .
يـحيى الهادى الى الحق داراى تاليفات زيادى است كه صاحب كتاب مؤلفات الزيديه 74 عنوان از آنها را ياد كرده است .
از آن جـمـلـه است : تفسير الامام الهادى الى الحق اين تفسير در 6 جلد از سوره منافقون تا سورة النباء كه در تتمه و تكمله تفسير جدش القاسم بن ابراهيم و عمويش تاليف كرده است .
ابـن تـفـسـيـر بـه زبـان عربى در بيان آيه 256 سوره بقره ( آية الكرسى ) با مذاق زيدى مفسر آن مى باشد كه در يك جلد و در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
مـنـابـع : هر سه تفسير فوق الذكر; اعلام زركلى 8/141; بلوغ المرام 146; الفهرست ابن النديم 194; معجم المؤلفين 13/191 - 192; مؤلفات الزيديه 1/314 3/32; هدية العارفين 2/517.
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 295 ق ) فرزند حسن خزاز از علماء مفسر اماميه .
شيخ طوسى در كتاب خود الفهرست تفسير قرآن وى را ضبط كرده است و نيز ساير كتب رجالى او را از مفسران شيعه ذكر نموده اند و تفسير وى به شيوه تفسيرهاى روائى است و به زبان عربى .
مـنـابـع : جـامع الرواة 1/45; الذريعة 4/273; رجال ابن داود 25; الفهرست شيخ طوسى 60; معجم رجال الحديث 2/84; مفسران شيعه 78.
اثر شيخ ابوجعفر محمد ( م 290 ق ) فرزند حسن بن فروخ صفار از علماى حديث و مفسران شيعه .
عـلـوم اسـلامـى و حديث و تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) فراگرفت و نيز از جمع كثيرى از اكابر محدثين شيعه اخذ حديث كرد.
سپس كرسى تدريس را به دست گرفت و جمعى از اكابر علماء شيعه در حوزه او تربيت يافتند.
تـفسير وى به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى طى تفسيرهاى روائى و كتب حديث شيعه و كتب اربعه نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى تفسير مذكور را توسط استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى و ابوحسين على بن احمد اشعرى با سه واسطه روايت مى كند.
مفسر صاحب كتاب بصائر الدرجات است كه مكررا در ايران و نجف اشرف به طبع رسيده است .
مـنابع : الاستبصار 1/65; ايضاح المكنون 1/185; جامع الرواة 2/93; الذريعة 16/271; رجال ابن داود 307; رجـال شـيـخ طـوسـى 436; رجال نجاشى 2/252; الفهرست شيخ طوسى 170; هدية العارفين 2/24; تهذيب الاحكام 1/93.
از ابوعبداللّه محمد ( م ح 300 ق ) فرزند عباس بن عيسى غاضرى از اعلام شيعه محدث و مفسر.
وى ساكن غاضريه بود كه زمين مسطحى است واقع در كنار نهر علقمى در نواحى كربلا.
او داراى مؤلفات عديده اى است از جمله : كتاب الملاحم و كتاب الدعاء و كتاب الجنة و النار.
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
ابوعباس نجاشى مؤلفات وى از جمله تفسير قرآن كريم را ضبط كرده است .
منابع : تاسيس الشيعة 331; تفسير فرات كوفى 534; جامع الرواة 2/134; الذريعة 4/295; رجال ابن داوود 317; رجال شيخ طوسى 499; رجال علامه حلى 155; رجال نجاشى 2/232; معجم رجال الحديث 16/199.
از ابوعبداللّه محمد ( 306 يا 307 ق ) فرزند زيد واسطى از متكلمين شيعه در عصر خويش .
ابن نديم در الفهرست به شرح حال وى پرداخته و او را بلند آوازه توصيف كرده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى تاليف گرديده است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى اين تفسير را در الذريعة ياد كرده است و در طبقات اعلام الشيعة مى نويسد كه مفسر داراى تاليفى در امامت به سبك و شيوه اماميه مى باشد.
تفسير ديگرى نيز به نام الزمام فى علوم القرآن از واسطى ذكر كرده اند.
منابع : الذريعة 2/232; الفهرست ابن نديم 41; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 271 - 272; البداية و الـنـهـاية 11/195; لسان الميزان 5/172 - 173; الاعلام 6/132; الوافى بالوفيات 3/82; كشف الظنون 1/120 به بعد; معجم المؤلفين 10/13; طبقات المفسرين داودى 2/148.
اثـر شـيخ ابوالقاسم فرات ( م ح 307 ق ) فرزند ابراهيم بن فرات كوفى از مفسران شيعه در عصر غيبت صغرى و محدثين اماميه .
محمد الكاظم مصحح اين تفسير در مقدمه خود يكصد و بيست و شش نفر از مشايخ وى را با ذكر سند ضبط كرده است .
تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى مقصور بر احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين (ع ) و اكثر آنها در تفسير آياتى است كه در شان نزول و فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) نازل گرديده است .
اگـر مـفـسر را زيدى نخوانيم مسلما وى تحت تاثير افكار آنها قرار داشته است و مشرب زيدى او كاملا در اين تفسير منعكس است .
ولى شيخ صدوق ( م 381 ق ) كه با يك واسطه از فرات روايت مى كند.
اصرار بر امامى بودن فرات دارد و نيز بسيارى از اسناد روايات شيخ صدوق كه به واسطه شيخ خود ابوالقاسم محمد بن الحسن بن سعيد هاشمى كوفى نقل مى نمايد ( و بعضى از آنها مورخ سال 354 ق اسـت ) از جـمـله در آثارش الامالى و الخصال و الاكمال و معانى الاخبار و اخبار الزهراء اين احتمال را پيش مى كشد كه وى نخست زيدى مذهب بوده سپس به اماميه گرويده است و روايات شـيـخ صـدوق در زمان امامى بودن اوست ; يا اينكه زيدى معتدل بوده و بر اعتقادات اماميه عمل مى كرده است .
مسلم آن است كه اين تفسير مورد قبول علماى اماميه واقع شده و يكى از منابع مهم شيعه اماميه اسـت و از مخذ تمامى مفسران شيعه در طى تاريخ تفسير است چنانكه از منابع علامه مجلسى در بحارالانوار و شيخ حر عاملى در وسائل الشيعة و غيره است .
مـفـسـر ايـن تفسير را بر وفق سوره هاى قرآن كريم ترتيب داده و آغاز آن از سوره فاتحة الكتاب و پايان آن سوره الناس است .
نـسخه هاى خطى و چاپى كه امروزه از اين تفسير در دست است تمامى آنها از ابى الخير مقداد بن على حجازى مدنى از ابى القاسم عبدالرحمان حسنى حسينى علوى از فرات روايت گرديده است .
اين تفسير نخست در سال 1354 ق در نجف اشرف با مقدمه شيخ محمد على غروى اردوبادى در چاپخانه حيدريه به طبع رسيده است .
سپس در قم توسط كتابخانه داورى افست گرديده است .
هـمـچنين تصحيح و طبع منقحى از آن با تحقيق آقاى شيخ محمد الكاظم در 720 صفحه توس ط وزارت ارشاد اسلامى در تهران تجديد چاپ گرديده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 8/396; تفسير فرات كوفى مقدمه ; الذريعة 4/298; فوائد الرضوية 349; مـعجم رجال الحديث 13/252; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/796; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 216.
اثر شيخ ابوالحسن على ( زنده در 307 ق ) فرزند ابراهيم بن هاشم قمى معروف به على بن ابراهيم قمى از ائمه حديث و مفسران بزرگ شيعه و طرق اجازات و شيخ مشايخ علماى اماميه .
ايـن تـفسير معروف به تفسير قمى به شيوه روائى است و بيشتر روايات را از طريق پدرش ابراهيم بـن هـاشم نقل مى كند و نيز وى از مشايخ ثقة السلام محمد بن يعقوب كلينى ( م 329 ق ) است و كلينى در كتاب خود الكافى بسيارى از مفسر روايت مى نمايد و اين تفسير مورد استناد كتب اربعه بوده است .
و هـمـچـنين وى عصر حضرت امام حسن عسكرى ( 231 - 260 ق ) را درك نموده است و تا سال 307 ق زنده بوده است .
چـنـانـكـه از رسـاله مشايخ شيعه منسوب به پدر شيخ بهائى استفاده مى گردد كه مفسر در آغاز تـفـسـيـر مختصر خويش روايات مبسوطى را مستندا از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) از جدش حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در بيان انواع علوم قرآن ياد نموده است .
سپس شريف مرتضى آنها را استخراج كرد و پس از اينكه بر آن خطبه اى اضافه نموده است المحكم و المتشابه كتابى مستقل ساخته و اخيرا به چاپ رسيده است .
ايـن تـفـسـير يكى از كهن ترين تفاسير شيعه است كه امروزه در دست داريم و از مهمترين منابع مـفسران اماميه در طول قرون گذشته تا عصر حاضر مى باشد و گنجينه اى از روايات ماثور امام مـحـمـد بـاقر (ع ) از طريق ابى الجارود و روايات امام ششم از طريق مفسر على بن ابراهيم قمى است .
اين تفسير يكى از منابع كتب اربعه مى باشد و نيز علامه حلى در علامة الاقوال خود مفسر را توثيق و ارزشمندى تفسيرش را تاييد كرده است .
از نـسـخه هاى كهن اين تفسير نسخه محفوظ در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 7512 ثبت مى باشد.
اين تفسير نخست در سال 1311 ق در تهران چاپ سنگى گرديد.
سپس در بمبئى و بعد در تبريز به طبع رسيد.
بهترين طبع آن در سال 1387 ق در نجف اشرف با تصحيح و كوشش سيد طيب موسوى جزائرى در دو مـجلد به قطع وزيرى با مقدمه مختصر مرحوم شيخ آقابزرگ تهرانى انجام گرفته است كه همان نسخه در قم به طريق افست تجديد طبع گرديده است .
چهار تفسير ديگر از همين مفسر ياد كرده اند بدين شرح : 1) اختيار القرآن و رواياته كه ثقة الاسلام كلينى و صدوقين و ابوالعباس نجاشى و شيخ طوسى و شيخ طوسى و شيخ مفيد و شيخ آقابزرگ تهرانى از آن ياد كرده و نقل تفسير و روايت كرده اند.
2) نوادر القرآن كه در تفسير نوادر علوم قرآنى و كلمات آن به شيوه روائى است .
3) فضائل القرآن كه در فضائل قرآن كريم بحث و تفسير نموده است .
4) الناسخ و المنسوخ كه در ذكر آيات ناسخ و منسوخ و به سبك روائى نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار 1/365; ايضاح المكنون 1/309; تنقيح المقال 2/260; تهذيب الاحكام 1/160; جـامـع الـرواة 1/545; الـذريعة 4/302; رجال ابن داوود 237; رجال علامه حلى 100; رجال نجاشى 2/86; طبقات المفسرين داوودى 1/392; فوائد الرضوية 264; الفهرست ابن نديم 39; الـفـهرست شيخ طوسى 115; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس 138; الكافى 3/401; لسان الميزان 4/191; مفسران شيعه 85; ميزان الاعتدال 3/111; نوابغ الرواة فى رابعة المثات 167.
از شيخ ابومحمد الحسن ( م310 ق ) فرزند موسى از احفاد ابوسهل بن نوبخت نوبختى شيخ مشايخ متكلمين شيعه فيلسوف فلكى رياضى دان .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و بر اساس ساير مؤلفات وى به شيوه كلامى است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد: ظاهرا به آيات متشابه قرآن كريم پرداخته است كه در تنزيه بارى تعالى مى باشد.
ابـوالـعـبـاس نجاشى و عباس اقبال آشتيانى و سيد محسن امين عاملى به شرح ابومحمد الحسن نوبختى پرداخته و از تفسير او نام برده اند.
منابع : اعيان الشيعة 5/320; الاعلام 2/224; ايضاح المكنون 1/97 به بعد; خاندان نوبختى 125; الـذريـعة 4/455; رجال شيخ طوسى 462; رجال نجاشى 1/179 - 182; رياض العلماء 1/344; سير اعلام النبلاء 15/327; الفهرست ابن نديم 225; الوافى بالوفيات 12/280.
اثر ابوحفص قتبية ( م 316 ق ) احمد بن شريح بخارى از نحويين و مفسران شيعه .
حديث تفسير را از سعيد بن مسعود مروزى و ابويحيى بن ابى مسرة و ديگران آموخت .
سيوطى در طبقات مفسرين خود وى را صاحب تفسير كبير و شيعى ذكر نموده است .
تفسير مفسر به شيوه روائى است كه روايات و اخبار ائمه اطهار را در تفسير آيات قرآن كريم به كار برده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تـهـرانـى در طـبـقات اعلام الشيعد خود مى نويسد: مفسر اعم از اين است كه كـوفى الاصل و يا كوفى المشرب باشد بخارى و شيعى است و نيز عامر الحلو در كتاب خود معجم الدراسات القرآنيه به غلط دو تفسير به وى نسبت داده است كه هر دو آنها متحد است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 8/448; تاسيس الشيعة 341; بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة 2/265; الـذريـعـة 4/301; طبقات المفسرين داوودى 2/44; طبقات المفسرين سيوطى 28; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 94; مفسران شيعة 87.
از ابوالقاسم عبداللّه ( م 319 ق ) فرزند احمد كعبى بلخى از متكلمين و مفسرين اماميه .
وى سالها كرسى كلام را در بغداد به خود اختصاص داده است .
ابـن نـديـم در الـفـهـرست او را به عالم و متكلم و رئيس اهل زمان خود وصف نموده و جمعى از مؤلفات وى از جمله كتاب التفسير الكبير للقرآن را ذكر نموده است .
يـاقوت حموى در معجم الادباء هنگام شرح حال احمد بن سهل بلخى مى گويد ( و للكعبى كتاب فى التفسير يزيد حجمه على كتاب ابى زيد ). شيخ آقابزرگ در الذريعة از تفسير او ياد كرده است .
از گـفته هاى مورخين و محققين استفاده مى گردد كه تفسير مذكور به شيوه كلامى بوده و در بغداد و ساير شهرها شهرت داشته است و داوودى در طبقات مفسرين آن را ذكر كرده است .
مـنـابع : تاج التراجم 31; تاريخ بغداد 9/384; الجواهر المضيئة 1/271; خطط مقريزى 2/348; الـذريـعـة 4/310; طـبقات المفسرين داوودى 1/222; الفهرست ابن نديم 219 لسان الميزان 3/255 - 256; مـعـجـم الدراسات القرانية عند الشيعة الامامية 107; وفيات الاعيان ابن خلكان 3/45; تاريخ الادب العربى كارل بروكلمان 6/233.
از ابومسلم محمد ( 254 - 322 ق ) فرزند بحر اصفهانى كاتب اديب شاعر نحوى و مفسر معتزلى و تشيعگرا.
مفسر كاتب الداعى الصغير محمد بن زيد حسينى ( م 287 ق ) بوده است .
ايـن تـفسير مفسر كه جامع بين روايات و اخبار و نحو و لغت و ساير فنون و علوم قرآن كريم است مـورد سـتـايـش شيخ طوسى ( م 460 ق ) واقع شده كه نسخه اى از اين تفسير را در دست داشته است و در مقدمه تفسير خود التبيان آن را ياد كرده و شيوه آن را ستوده است ( تبيان 1/1 - 2 ). شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى گويد نسبت اعتزال كه به مفسر داده اند احتمالا به دليل تقيه وى بوده است .
چون وى تصريح نموده بر تقدم حضرت على بن ابى طالب (ع ) بر ساير اصحاب و ايمان و اخلاص او در طاعت از خدا و نيز ساير خصوصيات و فضايل امام (ع ). سپس اضافه مى كند كه علامه حلى ( م 726 ق ) در كتاب تهذيب الاصول در مبحث النسخ از اين تفسير ياد كرده است .
تـفـسـيـر مـفـسر به شيوه شيعى نگاشته شده و در اين تفسير تصريح به امامت حضرت على (ع ) گرديده است .
اين تفسير در چهارده جلد بزرگ است .
مفسر غير از محمد بن بحر رهنى از غلاة شيعه ( م 340 ق ) مى باشد.
و ابـن نـديـم در الفهرست اين تفسير را بر مذهب معتزله وصف نموده است يكى از فضلاى حوزه عـلـميه قم آقاى غياثى كرمانى اين تفسير را كه منقولات فراوانى از آن در تفسير تبيان و مجمع الـبـيـان و ابـوالفتوح رازى و تفسير امام فخر رازى و قرطبى پراكنده وار نقل شده است در دست تدوين و طبع دارد.
سـعـيد انصارى بخشهايى از اين تفسير را كه در تفسير فخر رازى نقل شده بوده است استخراج و گردآورى كرده به نام ملتقط جامع التاويل لمحكم التنزيل انتشار داده است .
و نـيـز تـفـسـيـر ديگرى به نام تفسير شان نزول آيات منسوب به كاتب اصفهانى ذكر كرده اند كه موجود نيست .
مـنـابـع : الـتـبـيـان فى تفسير القرآن 1/1- 2; الذريعة 5/44; طبقات المفسرين داوودى 106; الـفـهـرسـت ابـن نـديـم 151; الفهرست شيخ منتخب الدين 15; كشف الظنون 1/538; لسان الميزان 5/89; معجم الادباء 18/35; مفسران شيعه 88.
اثـر ابـوزيـد احمد ( شامستيان 234 - 322 ق ) فرزند سهل بلخى از فلاسفه و دانشمندان معروف متكلم مفسر منجم شاعر امامى .
پـدرش از مـردم سـجستان بود كه با دولت مروان بنى اميه و ملوك امويان شرط كرد بر عدم سب وصـى رسـول اللّه (ص ) در نـواحى آن ديار و نيز خاندان مفسر از سلسله هاى ايرانى تبار معروف و متعصب شيعه در آن سامان بودند.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه فلسفى و كلامى نگاشته شده است .
وى از جمله علماى اماميه است كه در علوم قرآن كريم و تفسير مؤلفات بسيارى دارد كه از جمله 9 تفسير از او نام برده اند: نظم القرآن ; غريب القرآن ; ما اغلق من غريب القرآن ; تفسير الفاتحه ; بيان ان سورة الحمد تنوب عن جميع القرآن ; الحروف المقطعة فى اوائل السورة ; قوارع القرآن ; البحث عن التاويلات ; لغات القرآن .
مـنـابـع : اعيان الشيعة 3/216; الاعلام 1/134; بغية الوعاة 1/311; صحيح مسلم 2063; طبقات الـمـفـسـرين داوودى 1/42; الذريعة 4/253; الفهرست ابن نديم 153; لسان الميزان 1/183; مـصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 49; معجم الادباء 3/64; معجم المؤلفين 1/240; الوافى بالوفيات 6/409.
اثر ابوجعفر محمد ( م ح 325 ق ) فرزند على بن عبدك جرجانى معروف به ابن عبدك از متكلمين و مفسرين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى است .
ابـوالـعـباس نجاشى آن را ياد كرده و شيخ طوسى كه قريب عصر او بوده است در الفهرست وى را داراى مؤلفات بسيار مى خواند از جمله به تفسير قرآن كريم او اشاره نموده و آن را تفسير بزرگ و حسن وصف نموده است .
بر اثر نزديكى عصر شيخ طوسى با مفسر و توصيف تفسير او به كبير و حسن احتمال بسيارى است كه اين تفسير از نظر شيخ طوسى گذشته باشد ولى فعلا وجود ندارد.
منابع : تاسيس الشيعة 333; جامع الرواة 2/155; الذريعة 4/244; رجال ابن داوود 325; رجال نـجـاشـى 2/300; رجـال علامه حلى 162; الفهرست شيخ طوسى 225; معجم رجال الحديث 16/331; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 290.
از ابوبكر محمد ( 238 - 325 ق ) فرزند احمد بن كاتب بغدادى معروف به ابن ابى الثلج از مفسران اماميه و اكابر محدثين .
تـفسير مورد بحث به شيوه روايات از ائمه اطهار (ع ) نقل شده است و ابن نديم در الفهرست آن را ضبط كرده است .
و نـيـز دو تفسير ديگر از ابن الثلج ذكر كرده اند يكى تفسير اسماء اميرالمؤمنين (ع ) فى كتاب اللّه عزوجل و ديگرى تفسير ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين كه هر دو به شيوه روائى و مورد تذكر سيد على بن طاووس در اليقين و ديگر محدثين مى باشند و فعلا وجود ندارند.
مـنـابـع : تـاريـخ بغداد 1/338; مقدمه تاريخ الائمه 13; الذريعة 4/240; رجال ابن داوود 296; رجال شيخ طوسى 502; رجال نجاشى 2/299; الفهرست ابن نديم 37; معجم رجال الحديث 14/313; مـفسران شيعه 81; الفهرست شيخ طوسى 179; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 82.
ابوعبداللّه محمد ( زنده در 328 ق ) فرزند عباس معروف به ابن الحجام از مفسرين و محدثين .
علامه حلى در رجال خود شهرت مفسر را به ابن الجحام به جيم مضمومه و حاء مهمله ضبط كرده است .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و در كتب رجالى و فهارس به نام كتاب التفسير الكبير موسوم است و باسم تفسير ابن الحجام مشهور است از جمله تفاسير شيعى است كه از زمان تاليف از منابع مهم بوده و نيز به شيوه روائى تاليف گرديده است كه در تفسير و تاويل آيات قرآن كريم از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) بهره گرفته است .
از اين تفسير امروزه نسخه هاى متعدد در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .
نـسـخه اى از اين تفسير نزد سيد على بن طاووس ( م 664 ق ) بوده كه در مؤلفات خود زياد نقل مى كند و آن را در كتاب خويش سعد السعود وصف نموده است .
همچنين نسخه هايى نزد سيد شرف الدين على حسينى استرابادى و سيد هاشم توبلى و ملا محمد صـالح برغانى و سيد هبة الدين شهرستانى وجود داشته كه بعضى در تفسيرهاى خود از آن تفسير فراوان نقل كرده اند.
تـفـسيرهاى ديگرى از ابن الحجام نام برده اند به شرح ذيل : 1) تاويل ما نزل فى النبى و آله عليهم الـسـلام كه در اين تفسير ابن الحجام به آيات و كلمات قرآن مجيد كه در حق رسول اكرم (ص ) و حـضـرت عـلـى بـن ابى طالب (ع ) و حضرت فاطمه (ع ) و خاندان عصمت و نبوت نازل گرديده مـى پـردازد و آن در هـزار بـزرگ است و جماعتى از اصحاب گفته اند كه هرگز مانند اين تفسير كسى تصنيف نكرده است .
2) مـا نـزل مـن القرآن فى اهل البيت (ع ) در اين تفسير آيات مذكور در حق اميرالمؤمنين (ع ) و خـانـدان عصمت نازل شده و همچنين احاديثى كه از طريق عامه و خاصه در خصوص هر آيه نقل گرديده ذكر شده است .
اين تفسير در دو جلد بزرگ و در ده جزء تدوين گرديده است .
نـسـخـه اصلى به خط مؤلف با اجازه احمد بن ابى حب خراسانى مورخ ( 338 ق ) و اجازه ديگر به خـط شـيخ طوسى مورخ ( 433 ق ) كه روى آن ثبت بوده است نزد سيد بن طاووس ( م 664 ق ) بوده و او هر دو جلد تفسير مذكور را در كتاب اليقين نقل كرده است .
3) تـاويـل مـا نـزل فـى اعـدائهـم در اين تفسير به آيات قرآن كريم كه در حق دشمنان حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان وى نازل گرديده پرداخته شده است .
از طريق روايات و احاديث و اخبار وارده از ائمه اطهار آيات مزبور تفسير شده است .
سـيـد بـن طاووس در سعد السعود و سيد هاشم توبلى در تفسير خود البرهان و علامه برغانى در كنزالعرفان از آن تفسير بسيار نقل كرده اند.
4) قراءة اميرالمؤمنين (ع ) كه در قرائت حضرت على بن ابى طالب است و آنرا از طريق ائمه اطهار جمع نموده است و شيخ طوسى از طريق مشايخ از ابى هامون تلعكبرى روايت نموده است .
5) تاويل ما نزل فى شيعتهم اين تفسير شامل آيات قرآن كريم است كه در حق ذرارى ائمه اطهار و شيعيان حضرت امير نازل شده است .
6) الـنـاسـخ و المنسوخ در يك جلد به زبان عربى به شيوه روائى در مورد آيات ناسخ و منسوخ و اسباب نزول روايت شده است .
7) قراءة اهل البيت عليهم السلام كه در يك جلد به زبان عربى از طريق روايات ائمه (ع ) و قراءات آيات آنها روايت گرديده است .
هيچيك از تفاسير مزبور وجود ندارد و معلوم نيست كه واقعا هريك تفسير جداگانه اى بوده است يا آنكه بعضى از آنها با هم يكى بوده و از طريق روات مختف العنوان ذكر شده اند.
منابع : تاسيس الشيعة 335; جامع الرواة 2/134; الذريعة 4/241; رجال ابن داوود 317; رجال شيخ طوسى 504; رجال علامه حلى 161; رجال نجاشى 2/294; الفهرست شيخ طوسى 177; مـعـالـم الـعلماء 143; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 106; معجم رجال الحديث 16/198; مفسران شيعه 89; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 275; اعيان الشيعة 9/379.
اثـر ابـوالحسن على ( م 329 ق ) فرزند حسين بن موسى بن بابويه قمى شيخ علماء اماميه محدث مفسر ثقه .
ابن بابويه در بغداد با ابوالقاسم حسين بن روح سفير حضرت حجت (عج ) ملاقات داشت و از طرف امام (ع ) توقيع جهت وى صادر گرديد و نيز بشارت ولادت دو فرزند او ابوجعفر و ابوعبداللّه داده شد و اين فرزندان به دعاء حضرت مهدى (عج ) متولد گرديده اند.
تـفسير وى از جمله تفسيرهاى روائى است و ابوالعباس نجاشى اين تفسير را به يك واسطه توس ط استادش ابوالحسن العباس كلوذانى روايت نموده است .
آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه روايت نجاشى به يك واسطه بهترين دليل بر وجود اين تـفـسـير است و نيز شيخ طوسى تفسير مذكور را در الفهرست خود ضبط كرده ولى تفسير مزبور فعلا موجود نيست .
منابع : الاعلام زركلى 4/277; جامع الرواة 1/574; دايرة المعارف بزرگ اسلامى 3/61; الذريعة 4/241; رجـال ابن داوود 241; رجال نجاشى 2/89; كمال الدين 2/ باب 45; فهرست آل بابويه 41; الفهرست ابن نديم 246; الفهرست شيخ طوسى 119; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامـامـيـة 78; معجم رجال الحديث 11/368; مفسران شيعه 81; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 185.
از شيخ حسن ( م ح 330 ق ) فرزند ابوالحسن ديلمى از مفسران شيعه در قرن چهارم هجرى .
مفسر تفسير خويش را به شيوه روائى تاليف نموده است و آيا قرآن كريم را از طريق روايات و اخبار وارده از اهل بيت (ع ) تفسير و تاويل كرده است .
و نيز نسخه اى از اين تفسير روائى نزد كراچكى ( م 449 ق ) بوده و از تفسير مذكور در كتاب خود كنزالفوائد كه به كنزالكراجكى هم شهرت دارد نقل نموده است .
و نـيـز نسخه اى ديگر نزد شيخ شرف الدين بوده كه در كتاب خود تاويل اليات از تفسير مفسر نقل مى كند.
هـمـچـنين ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) نسخه اى از اين تفسير در اختيار داشت كه در كتاب خود مناقب آل ابى طالب و كتاب ديگرش نخب المناقب نقل مى نمايد.
اين تفسير از تفسيرهاى مهم شيعى است كه از آغاز تاليف مورد توجه بوده و از منابع مهم مفسران و محدثين بوده است .
آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة از آن نام برده است .
مـنـابـع : الذريعة 4/271; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 85; مفسران شيعه 88; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 84.
از ابوالفضل محمد ( م ح 330 ق ) فرزند احمد بن ابراهيم بن سليم جعفى كوفى مصرى معروف به صابونى از ائمه حديث و مفسران شيعه لغوى رياضى دان منجم .
ابوالعباس نجاشى مفسر را از برجستگان شيعه در مصر وصف مى كند كه داراى منزلت عظيم بوده و نخست زيدى مذهب بود سپس به طائفه اماميه بازمى گردد و بعد هفتاد عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله تفسير معانى القرآن را ضبط كرده است .
شيخ طوسى در رجال خويش مفسر را از اصحاب حضرت على الهادى (ع ) ذكر كرده است .
سـيـد مـهدى بحرالعلوم در الفوائد الرجاليه وى را از برجستگان روات و محدثين طبقه هفتم ياد كـرده اسـت كه عصر غيبتين ( 260 - 329 ق ) را درك كرده و از شيعيان و علماى معروف مصر و اماميه بوده و تفسير معانى القرآن او را ذكر نموده است .
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى و شيوه روائى است كه آيه هاى قرآن كريم از طريق روايات و احاديث وارده از ائمه اطهار (ع ) تفسير شده است .
بعضى از معاصرين تفسير معانى القرآن را با تفسير معانى القرآن و تسمية اصناف كلامه المجيد را به غلط دو تفسير مى خوانند و صحيح آن اتحاد آن دو است .
مـنابع : تاسيس الشيعة 335; جامع الرواة 2/58; الذريعة 4/278; رجال ابن داوود 291; رجال سـيـد بـحـرالـعـلوم 3/199; رجال شيخ طوسى 422; رجال علامه حلى 160; رجال نجاشى 2/287; الـفـهـرسـت شـيخ طوسى 379; كامل الزيارات ابن قولويه 50; معجم رجال الحديث 14/311; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 233.
اثر ابواحمد عبدالعزيز ( م 332 ق ) فرزند يحيى بن احمد بن عيسى جلودى ازدى بصرى مفسر و متكلم لغوى محقق از قراء و علماى بصره .
ابوالعباس نجاشى در رجال خود بيش از دويست عنوان از مؤلفات وى را نام برده است كه نيز بيش از پانزده عنوان آن در علوم قرآن كريم و تفسير است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
لازم بـه توضيح است اكثر فهارس و كتب رجالى و اجازات سه تفسير از تفسيرهاى مفسر را عنوان خاص داده اند: نخست تفسير جلودى به روايت حضرت على بن ابى طالب (ع ). دوم : تفسير جلود بر اساس روايت حبرامه و ترجمان القرآن ابن عباس .
سوم : تفسير جلود بر اساس روايت ابن عباس .
اين تفسير غير از تفسير فوق است كه به روايت از ابن عباس است .
مـفـسر داراى تفسيرهاى ديگرى نيز به نام : الناسخ و المنسوخ ; التاويل عن ابن عباس ; تفسير عن الـصـحـابـه ; آيـات الائمـه ; آيـات الـولاية ; ما نزل فى الخمسة (ع ); قرائة ابن عباس ; تفسير قرائة اميرالمؤمنين (ع ); ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين (ع ); قوله فى شيعة على (ع ) مى باشد.
مـنـابع : الاعلام 4/29; تاسيس الشيعة 244; تنقيح المقال 2/156; جامع الرواة 1/460; الذريعة 4/244 به بعد; رجال ابن داوود 225; رجال علامه حلى 116; رجال شيخ طوسى 487; رجال نـجـاشـى 2/54; الـفـهرست شيخ طوسى 145; معجم رجال الحديث 10/39; معجم المؤلفين 5/263; هدية العارفين 1/576; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 150.
اثـر ابوالعباس احمد ( 249 - 333 ق ) فرزند محمد كوفى سبيعى همدانى معروف به ابن عقدة از مفسران شيعه زيديه جاروديه ثقه عدل ( - ابن عقده ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى است .
مفسر پس از ذكر آيات قرآن كريم با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و شرح آنها مى پردازد.
نجاشى مى نويسد: نسخه اى از تفسير قرآن ابن عقدة را مشاهده نمودم .
تفسيرى است خوب و كسانى كه كتب او را از برايم روايت كرده اند از اين تفسير نام نبرده اند.
ولى طى كتب حديث و كتب اربعه اماميه و تفسيرهاى شيعى از آن نقل گرديده است .
از جمله سيد رضى الدين على بن طاووس ( م 664 ق ) نسخه اى از آن را در اختيار داشته است و از آن در كـتاب خود محاسبة النفس نقل مى كند و اين موضوع مى رساند كه تفسير ابن عقده تا عصر وى و قـرن هـفـتـم هـجـرى محفوظ مانده است و گويا امروزه نسخه هايى از اين تفسير در يمن مشاهده شده است .
تفسير ديگرى به نام : تفسير آيه انما انت منذر و لكل قوم هاد را به ابن عقدة نسبت مى دهند كه بعضى از آن روايت كرده اند.
مـنابع : الاعلام 1/207; ايضاح المكنون 1/303; تاريخ بغداد 5/14; تذكرة الحفاظ 3/839; تنقيح الـمـقـال 1/85; تـهـذيـب الاحكام 1/122; البداية و النهاية 11/209; جامع الرواة 1/65; الذريعة 4/245; رجـال ابـن داوود 422; رجـال شـيـخ طوسى 453; رجال نجاشى 1/240; سير اعلام النبلاء 15/340; شذرات الذهب 2/332; الفهرست شيخ طوسى 52; لسان الميزان 1/263; مراة الـجـنان 2/311; معجم رجال الحديث 2/274; معجم المؤلفين 2/106; مؤلفات الزيديه 1/307; ميزان الاعتدال 1/136; النجوم الزاهرة 3/281.
از ابـوبـكـر مـحـمد ( 255 - 335 يا 336 ق )فرزند يحيى صول تكين بغدادى معروف به صولى از علماى لغت و ادب .
وى مـدائحى در حق حضرت على بن ابى طالب (ع ) سروده و كتاب نگاشت كه باعث غضب سنيها گـرديد و حكم به قتل او دادند سپس به موطن خويش بصره گريخت و سالهاى آخر عمر خود را در اختفا سپرى كرد و در 335 يا 336 ق وفات يافت .
تـفـسـير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى و ادبى و شامل بخشى از قـرآن كـريـم اسـت كه آنرا به پايان نرسانده است و روايات و احاديث مفسر در كتب معتبر حديث شـيـعـه نـقـل گـرديـده اسـت و بـعـضـى از مؤلفات او طبع شده و باقى مخطوط زينت بخش كتابخانه هاى عمومى و خصوصى جهان مى باشد.
مـنـابع : اعيان الشيعة 10/97; الاعلام 7/136; انباه الرواة 3/233; الانساب سمعالى 8/110; سير اعلام النبلاء 15/301; شذرات الذهب 2/339; الذريعة 4/279 13/13; الفهرست ابن نديم 167; لـسـان الـميزان 5/427; مصفى المقال 427; معجم الشعراء مرزبانى 431; معالم العلماء 152; معجم رجال الحديث 18/39; النجوم الزاهره 3/296; تذكرة الحفاظ 3/849.
اثر ابوعبداللّه محمد ( زنده در 342 ق ) فرزند ابراهيم بن جعفر كاتب نعمانى معروف به ابن زينب از مفسران و محدثين اماميه .
در كتب رجالى همگى او را توثيق كرده اند.
تـفـسـيـر مورد بحث به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى و كلامى است و به تفسير نعمانى شهرت دارد.
نـظـر بـه اهـمـيت آن علامه مجلسى تمامى اين تفسير را در بحارالانوار تحت عنوان ماورد عن اميرالمؤمنين صلوات اللّه عليه فى اصناف آيات القرآن و انواعها برواية النعمانى ضبط كرده است ( جلد 93 ). حـر عـاملى ( م 1104 ق ) هنگام شرح حال مفسر در امل المل مى نويسد از مؤلفات او تفسير قرآن است كه قطعه اى از آن را مشاهده نمودم .
سـپس شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه بر گفتار حر عاملى استدراك نموده و مى نويسد: مقصود حر عاملى احتمالا مقدمه مفسر بر تفسير خود باشد.
كه شامل روايات مبسوط اوست .
ايـن مـقدمه به اضافه خطبه مختصرى تحت عنوان تفسير المحكم و المتشابه به نام سيد مرتضى علم الهدى ( م 436 ق ) در تهران به سال 1312 ق چاپ سنگى گرديده است .
مفسر در مقدمه تفسير مردم را دعوت به اخذ تفسير آيات قرآن كريم از طريق ائمه معصومين (ع ) نموده و معتقد است كه خاندان وحى و نبوت (ع ) اعرف از ديگران به قرآن مجيد هستند.
و نيز قرآن آيات محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ و عام و خاص و مطلق و مقيد و مجمل و مبين و غـيـره را شامل مى باشد ( بحارالانوار 93/9 ) در قسمتى از اين تفسير اجتهاد در تفسير آيات قرآن كريم از طريق ائمه (ع ) را ياد نموده است سپس به تعريف اجتهاد از نظر عامه مى پردازد.
نعمانى نسبت به النعمانيه شهرى است واقع بين بغداد و واسط.
مـنـابـع : ايـضـاح المكنون 1/310; ام المل 2/232; تاسيس الشيعة 333; الذريعة 4/318; جامع الـرواة 2/43; رجـال ابـن داوود 290; رجـال نـجـاشى 2/302; روضات الجنات 6/127; فوائد الـرضـويـة 377; تـنقيح المقال 2/55; معجم رجال الحديث 14/221; معجم المؤلفين 8/195; مـؤلـفـيـن كـتب چاپى خانبابا مشار 5/263; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 230; هدية العارفين 2/46; رياض العلماء 5/13.
اثـر ابـوجعفر محمد ( م 343 ق ) فرزند حسن بن ابى يزيد احمد بن وليد فقيه و مفسر معروف به شيخ القميين .
تفسير ابن وليد از جمله تفسيرهاى روائى است .
ابـوالعباس النجاشى آن را به واسطه از طريق استادش ابوالحسن على بن احمد قمى روايت كرده است .
مـضافا بر اينكه احاديث و روايات مفسر در كتب معتبر شيعه و تفسيرهاى روائى ذكر شده است از جـمـلـه كتب اربعه و كتاب الكامل فى الزيارات ابن قولويه و داوودى وى را در طبقات المفسرين خـود ذكـر نـموده است و نيز شيخ صدوق در مشيخه خود بيش از يكصد و چهل مورد از او روايت نقل كرده است و همچنين به وى بسيار اعتماد مى ورزيد.
منابع : تهذيب الاحكام 6/42; تاسيس الشيعة 332; جامع الرواة 2/90; الذريعة 4/249; رجال ابن داوود 304; رجـال طـوسى 495; رجال نجاشى 2/301; طبقات المفسرين 2/118; الفهرست شـيـخ طـوسـى 184; مـعجم رجال الحديث 15/206; مفسران شيعة 82; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 259.
از ابومنصور صرام ( م ح 350 ق ) از متكلمين و از مفسرين اماميه .
تفسير صرام از جمله تفسيرهاى شيعى است كه به شيوه روائى تاليف گرديده است و در تفسير و تـاويـل آيـات قرآن كريم از روايات و اخبار خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته و تفسير نموده است .
شـيـخ طوسى مفسر را در باب الكنى در الفهرست ياد كرده است و او را از اجله متكلمين و از اهل نيشابور كه داراى رياستى بوده و مقدم بر همگان و نيز صاحب مصنفات از جمله تفسير قرآن كبير كه نيز تفسيرى است خوب معرفى كرده است .
سـپس در همانجا هنگام شرح حال ابن عبدك مفسر را بر مذهب بغداديين مى خواند مى نويسد ( و كـذلك ابومنصور الصرام على مذهب البغداديين و يخالفهما ابوالطيب الرازى ) و نيز در شرح حال مـفسر مى نويسد فرزند مفسر به نام ابوالقاسم را ملاقات نمودم كه فقيه بود و سبط وى ابوالحسن كه از اهل علم بود.
مـنابع : اعيان الشيعة 2/435; تاسيس الشيعة 333; جامع الرواة 2/419; الذريعة 4/258; رجال ابـن داوود 405; الفهرست شيخ طوسى 221 225; معجم الدراسات القرآنيه 103; معجم رجال الحديث 22/58; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 16; مفسران شيعة 88.
اثر شيخ امين ابوالحسن عباد ( م 350 ق ) فرزند عباس بن عباد طالقانى از علماى اماميه در عصر خويش و از وزراى ركن الدوله بويهى .
مفسر پدر صاحب ابن عباد وزير ديلميان است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى در بيان آيات احكام و فقه قرآن كـريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام و فقه قرآن كريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام القرآن ذكر نموده است و نيز سيد محسن امين در شرح حال وى مى نويسد: داراى مؤلفاتى است و از گفته سمعانى چنين استفاده مى گردد كه كتاب تفسير احكام قرآن وى بر اساس مذهب شيعى مى باشد.
ايـن تفسير شامل پانصد آيه از احكام قرآن كريم است كه مفسر به فقه و احكام قرآن كريم پرداخته است .
منابع : اعيان الشيعة 7/410; الذريعة 4/234; معجم الادباء 6/172; تاريخ قم 8; معجم الدراسات القرآنية 12; مفسران شيعه 81.
از شـيـخ احـمـد ( م 350 ق ) فـرزنـد مـحمد بن الحسين بن الحسن بن دؤل قمى از مفسران و متكلمين شيعه مؤلف مكثر مفسر ايرانى تبار.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در تفسير آيات قرآن كريم از اخبار و روايات ائمه اطهار و خاندان عصمت و نبوت (ع ) بهره گرفته است .
ابـوالـعـبـاس نجاشى تفسير مذكور و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش ابومحمد عبداللّه با دو واسطه روايت مى كند.
مـنـابـع : الاعلام 1/208; اعيان الشيعة 3/103; تاسيس الشيعة 322; جامع الرواة 1/63; الذريعة 4/243; رجـال ابـن داوود 39; رجال نجاشى 1/232; معجم رجال الحديث 2/258; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 44.
مـفسر ابوعبداللّه محمد فرزند احمد ( م 358 ق ) عبداللّه بن قضاعة بن مهران الجمال صفوانى از علماى ايرانى تبار و محدثين اماميه .
وى از اجـله تلاميذ ثقة الاسلام كلينى ( م 329 ق ) بوده و همچنين از بعضى مشايخ كلينى داراى اجازه روايت مى باشد و نيز مفسر از مشايخ مفيد و ابوغالب زرارى و ابن نوح سيرافى است .
ابـوالعباس نجاشى مفسر را توثيق نموده از تفسير او ياد كرده و از وى به عنوان ( شيخ الطايفه ثقة فـقيه فاضل و كانت له منزلة عند السلطان ) ياد كرده است سپس علت احترام سلطان را از مفسر چنين ضبط كرده است كه يك روز مفسر با قاضى موصل در حضور ابن حمدان بحث امامت نمود كه منجر به مباهله گرديد.
پس از ترك مجلس دست قاضى كه به مباهله دراز شده بود ورم كرد و قاضى تب كرد و فرداى آن روز درگذشت .
ابـن نديم در الفهرست مى نويسد: ( در سال 346 ق با جمال صفوانى ملاقات داشتم او مردى بلند قامت و آقامنش بود و جامه هاى نيكوئى بر تن داشت ) تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
مـنـابـع : ايـضـاح الـمـكنون 1/133; تنقيح المقال 2/71; الذريعة 5/19; رجال نجاشى 2/316; الـفـهـرسـت ابـن نـديم 247; الفهرست شيخ طوسى 159; فوائد الرضوية 388; معجم رجال الـحـديـث 15/8; معجم المؤلفين عمررضا كحاله 8/282; معجم الدراسات القرآنيه 120; هدية العارفين 2/42; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 238.
از ابوعبداللّه الحسين ( م 370 ق ) فرزند احمد بن خالويه معروف به ابن خالويه .
از نحويين و شاعر و مفسر شيعى .
وى از مردم همدان است كه در مورد هواى لطيف تابستان و سرماى سخت زمستان موطن خويش اشعارى سروده است .
تـفـسير اعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم شامل تفسير و اعراب استعاذه و بسمله سپس سوره الحمد و بعد از سوره الطارق تا پايان قرآن كه بيست و نه سوره است و جمعا سى سوره مى گردد مى باشد لذا آن را الطارقية نيز مى خوانند.
مفسر به اعراب آيات و كلمات قرآن كريم پرداخته و نيز اصول هر جرف را شرح داده و تلخيص آن و فـروع كـلـمـات را بيان داشته است و بعد غريب كلمات را با ذكر مصادر و منابع مفرد و جمع و تثنيه آن و هرچه كه نياز به اعراب باشد را توضيح مى دهد.
نـسـخـه هـاى مـتعددى از اين تفسير در دست مى باشد كه نسخه مورخه 500 ق در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا - كه در تفسير خود كنزالعرفان - نقل نموده است محفوظ است .
و نـيـز نـسخه مورخه 561 ق را صاحب رياض العلماء در اردبيل مشاهده نموده است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه هاى بريتانيا و اياصوفيا و ديگر كتابخانه ها موجود است .
اين تفسير ابتدا در 1360 ق در حيدرآباد و سپس در بيروت و تهران مكررا به چاپ رسيده است .
ابن خالويه تفسيرهاى ديگرى داشته است كه يكى از آنها به نام تفسير القراءآت يا تفسير البديع فى الـقـراءآت الـسبع كه موجود نيست و ديگرى تفسير المختصر فى شواذ القرآن كه ابتدا در آلمان و سپس در بيروت در 1986 م چاپ و مكررا افست شده است .
منابع : اعيان الشيعة 5/419; الاعلام زركلى 2/231; انباه الرواة 1/324; البداية و النهاية 11/267; بـغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة 1/529; الذريعة 15/133; رياض العلماء 2/23; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب 3/71; طبقات المفسرين داودى 1/148; العبر 2/356; الفهرست ابن نـديـم 92; لـسان الميزان 2/267; معجم رجال الحديث 5/231; رجال علامه حلى 53; رجال نـجـاشـى 1/188; مفسران شيعه 84; النجوم الزاهرة 4/139; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 105; وفيات الاعيان ابن خلكان 2/178; نامه دانشوران 1/491.
از شيخ ابوالحسن على ( زنده در 377 ق ) فرزند محمد عدوى شمشاطى از علماى شيعه در عصر خويش اديب و نحوى مفسر.
وى از مردم شهر شمشاط است كه ياقوت حموى آن را واقع در سرزمين شرق شط فرات مى خواند و ابن نديم آن را از شهرهاى مرزى ارمنستان ياد كرده است .
وى نـخـست معلم ابوتغلب بن ناصرالدوله و برادرش بود سپس نديمشان گرديد ابن نديم هنگام تـالـيـف الـفهرست در ( 377 ق ) مى نويسد كه وى هنوز در قيد حيات است و او را شعارى داراى محفوظات بسيار و روايات زياد نقل كرده است .
ابوالعباس نجاشى بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را كه مجاز به روايت آنها مى باشد ياد كرده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه ادبى است كه به تفسير كلمات و آيات غريب و مشكل قرآن كريم پرداخته است .
مـنـابع : الاعلام 4/335; الذريعة 16/48; رجال نجاشى 2/93; الفهرست ابن نديم 254; معجم البلدان 5/293; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 203.
اثـر ابـوعلى فارسى حسن ( ف 288 - بغداد 377 ق ) فرزند احمد فسوى نحوى معروف به ابوعلى فارسى از نحويين و مفسرين شيعة .
شيخ طوسى در تفسير خود التبيان از تفسير مفسر نقل كرده است .
همچنين در ساير تفسيرهاى شيعى از تفسير وى كه بر مذاق ادبى و نحوى است نقل شده است .
از ايـن كـتاب كه تفسير اصلى ابوعلى فارسى است نسخه اى وجود ندارد ولى وى سه تفسير ديگر دارد كـه يكى الحجة فى القراآت است كه در آن اساس و كيفيت قراآت هفت گانه قرآن را بحث و تـحـلـيل نموده و نسخه هاى متعددى از اين كتاب در كتابخانه هاى هندوستان و عراق و تركيه و مـصـر موجود است و ديگرى اعراب القرآن مى باشد كه در مورد اعراب آيات و لغت و نحو و تفسير آيـات قرآنى بحث نموده و از اين كتاب - طبق فهرست كتابخانه الخديويه مصر - يك نسخه در آن كتابخانه وجود دارد.
سـومـى بـه نام الاغفال است كه نام كامل آن ( الاغفال فيما اغفله الزجاج من المعانى ) و تفسيرى است به شيوه زجاج و در ذكر كمبودها و غفلت هاى او در تفسيرش .
از ايـن كتاب نسخه هاى متعددى در دست است كه از جمله نسخه كتابخانه قاهره كه در فهرست مخطوطات آن ذكر گرديده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى هرسه تفسير اخيرالذكر را مورد توجه و معرفى قرار داده است .
ابـوعلى فارسى كتاب ديگرى در نحو و به نام عضدالدوله ديلمى نوشته است كه اسم آن الايضاح و التكمله مى باشد.
مـنابع : الاعلام 2/179; الارشاد ياقوت 3/9; الامتاع و المؤانسة 1/131; انباه الرواة 1/273; تاريخ الادب الـعـربـى كارل بروكلمان 2/190; تاريخ بغداد 7/275; بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و الـنـحاة 1/496; الذريعة 4/255; رياض العلماء 1/211; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب 3/88; مـعـجـم الادبـاء 7/232; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 24; مفسران شيعه 83; مـيـزان الاعـتـدال 1/480; الفهرست ابن نديم 69; النجوم الزاهرة 4/151; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 83; وفيات الاعيان 2/80; نزهة الالباء 387.
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( م 381 ق )فرزند على بن الحسين بابويه قمى معروف به صدوق شيخ فقهاى اماميه و از مفسرين شيعه .
ابـن بـابـويـه بـه دعاى حضرت حجت (عج ) متولد گرديد و نيز داراى حافظه عجيب بود وى از بنيانگزاران فقه جعفرى و صاحب كتاب من لا يحضره الفقيه يكى از كتب معتبر اربعه اماميه است .
اين تفسير به شيوه ساير مؤلفات مفسر تفسيرى است روائى و آيات قرآن كريم را از طريق احاديث و روايات اهل البيت (ع ) تفسير مى نمايد.
ابـن بابويه داراى كتب ديگرى نيز در علوم قرآنى و تفسير آيات بوده است به شرح : مختصر تفسير الـقـرآن از طـريق احاديث و روايات اهل بيت (ع ); فضائل القرآن در دو مجلد كه در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه مجلد اول آن تا سوره المؤمن است .
كتابى در ناسخ و منسوخ كه نسخه هاى آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 10/24; الاعلام زركلى 6/274; جامع الرواة 2/154; امل المل 2/283; دائرة الـمـعـارف بزرگ اسلامى 3/61; الذريعة 4/279; رجال ابن داود 324; رجال علامه حلى 147; رجـال نـجـاشـى 2/311; فـهـرسـت آل بـابويه 53; الفهرست شيخ طوسى 184; معجم الـدراسـات القرآنيه 91; معجم رجال الحديث 16/316; مفسران شيعه 81; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 287.
از ابـوعـلـى مـحمد ( م 381 ق ) فرزند احمد بن جنيد اسكافى معروف به ابن الجنيد و اسكافى از مشاهير علماى شيعه ( دايرة المعارف تشيع 2/142 ). تـفـسـيـر وى شامل آيات امثال قرآن كريم است و ابن نديم در الفهرست خود مى نويسد ( و كتاب الامـثـال لابـن الـجـنـيد ) و نيز سيد حسن صدر كاظمى در كتاب خويش تاسيس الشيعة لعلوم الاسـلام مـفـسر را از نخستين علماى اسلام ياد كرده است كه در فنون فقه و تفسير تاليف نموده است .
اسكافى داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ايضاح خطا من شنع فى امر القرآن على الشيعة مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام 5/312; اعـيان الشيعة 1/124 9/101; الذريعة 2/347; رجال نجاشى 2/306; الـفـهـرسـت ابـن نديم 41; الفهرست شيخ طوسى 160; رياض العلماء 5/19; معجم المؤمنين 8/248; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 235; معجم رجال الحديث 14/318.
اثـر ابوالحسن على ( بغداد 276 - 384 ق ) فرزند عيسى رمانى وراق اخشيدى از نحويين و اعاظم متكلمان و مفسران شيعه .
ابـن حـجـر در لسان الميزان مفسر را رافضى مى خواند سپس به جامعيت او در علوم عربى اشاره كرده است .
و شرح حال نويسان سنى و شيعه تصريح به تشيع او نموده و مقام علمى وى را ستوده و تبحر او را در فنون ادب و ابواب علم و لغت و منطق بازگو نموده اند و مؤلفات او را بيش از يكصد عنوان ياد كرده اند.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفـسير نزد شيخ طوسى ( م 460 ق ) بوده و از آن بهره گرفته است و نيز در مقدمه اش بر تفسير التبيان آن را ستايش نموده است .
و نـسخه اى نزد سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) بوده است كه در كتاب خود سعد السعود از آن نقل مى نمايد.
همچنين طى كتب تفسيرهاى عامه و خاصه از آن نقل گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى به وراق اخشيدى نسبت داده اند كه عبارتند از: اعراب القرآن ; تفسير اللغات فى القرآن ; النكت فى مجازالقرآن ; الجامع كه از دو كتاب اخير نسخه هائى وجود دارد و تفسير النكت نيز در دهلى با تحقيق دكتر عبدالعليم چاپ شده است .
منابع : الاعلام 4/317; انباه الرواة 2/294; ايضاح المكنون 2/268; البداية و النهاية 11/314; بغية الـوعاة 2/180; تاريخ الادب العربى كارل بروكلمان 2/189; تفسير التبيان 1/3; الذريعة 4/275; سـيـر اعـلام الـنبلاء 16/533; شذرات الذهب 3/109; طبقات المفسرين سيوطى 24; طبقات الـمفسرين داوودى 1/419; طبقات النحاة ابن قاضى شهبه 2/177; العبر 3/27; الفهرست ابن نـديـم 69; لـسـان الميزان 14/73; كشف الظنون 1/111; مرآة الجنان 2/420; ميزان الاعتدال 3/149; نزهة الالباب 318; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 193; و فيات الاعيان 2/461.
از قـاضـى ابـوالـفـرج مـعافى ( 305 - 390ق ) فرزند زكريا بن يحيى نهروانى جامع علوم و فنون اسلامى و از مفسران شيعه .
ابـن نديم دوست و معاصر وى در الفهرست بيش از بيست كتاب از مؤلفات مفسر را نام برده است كه از جمله آنها تفسير القراآت و تفسير تاويل القرآن مى باشند.
ابـن الـعماد حنبلى در شذرات الذهب و شمس الدين محمد داوودى در طبقات المفسرين تفسير القرآن الكبير را شش مجلد از جمله تفسيرهاى مفسر ضبط كرده اند.
تفسير الكبير وى در شش جلد متحد است با تفسير ابوالفرج نهروانى .
وى از جـمـلـه عـلماء اماميه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است : تاويل القرآن ; الـقراءآت ; البيان الموجز عن علوم القرآن المعجز كه كتاب اخير در 6 مجلد و گويا در كتابخانه ها موجود است .
مـنابع : نوابغ الرواة فى رابعة المئات 319; الكتبخانه 4/224; الاعلام 7/260; انباه الرواة 3/296; بـغـيـة الـوعـاة 2/293; طـبقات القراء ابن جزرى 2/302; طبقات المفسرين داوودى 2/323; طـبـقـات الـنحاة ابن قاضى شبهة 2/249; الذريعة 4/256; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب 3/134; العبر 3/249; الفهرست ابن نديم 292; معجم الدراسات القرآنية 93; مفسران شيعه 84; المنتظم 7/213; نزهة الالباء 329; وفيات الاعيان ابن خلكان 5/221.
اثر شيخ ابوالحسن احمد ( م 390 يا 395 ق ) فرزند فارس بن زكريا قزوينى رازى از ائمه لغت و نحو ادب .
وى آثـار و مـؤلـفـات بسيارى از خود باقى گذاشته است كه سيد محسن امين عاملى سى و پنج عنوان آن را در اعيان الشيعة نام برده است .
منابع شيعى و كتب رجال اماميه تاكيد بر تشيع او دارند.
شـيخ طوسى ( م 460 ق ) كه قريب العصر وى بوده على رغم اينكه او محدث نيست و شهرت وى در ادب و نحو مى باشد چون از علماى شيعه بوده وى را در فهرست خويش ذكر نموده است .
آيـت اللّه خـويـى در مـعـجم رجال الحديث و نيز سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة دلائل بسيارى را بر تشيع وى اقامه نموده و مى گويند اگر او شيعه نبود هرگز سلاطين آل بويه وى را معلم فرزندان خويش انتخاب نمى كردند.
دكـتـر هادى حسن حمودى در مقدمه خود بر تفسير ابن فارس قزوينى مى نويسد هنگام تحصيل دوره عـالـى در دانـشـگـاه سوربون اولياء دانشگاه به من پيشنهاد كردند كه در آثار و مؤلفات ابن فارس قزوينى تحقيقات وسيعى انجام دهم لذا بر خود واجب دانستم كه اين اثر با ارزش اسلامى را جـمـع و تـدويـن كنم بدين جهت آن را از كتب مختلف استخراج كردم از جمله از كتاب مقاييس الـلـغـة ( تـحـقـيـق عبدالسلام هارون در شش مجلد ) كتاب مجمل اللغة ( تحقيق هادى حسن حـمودى در پنج مجلد ) كتاب الصاحبى ( تحقيق مصطفى الشويمى در يك مجلد ) كتاب متخير الالفاظ ( تحقيق هلال ناجى در يك مجلد ). تفسير جامع التاويل به زبان عربى و به شيوه ادبى و نحو شامل تمام سوره هاى قرآن كريم به ترتيب آنهاست .
پس از مقدمه دكتر حمودى اين تفسير داراى چند باب است .
باب نخست در القول فى اللغة التى نزل بها القرآن باب دوم القول على الحروف المفردة الدالة على المعنى داراى هفت باب سپس به تفسير سوره الفاتحه لغايت سوره الناس پرداخته است .
اين اثر در مجله تراثنا از شماره دوم و سوم سال دوم ( 1407 ق ) منتشر گرديده است .
تـفـسـيـر ديگرى به نام غريب اعراب القرآن به ابوالحسن نسبت داده اند كه در يك جلد و به شيوه ادبى از شواذ و اعراب و غرائب كلمات و آيات متشابه و مشكله قرآن بحث نموده و در كتب رجالى و فهارس از آن نام برده اند كه امروز وجود ندارد.
منابع : اعيان الشيعة 3/60; الاعلام 1/193; آداب اللغة العربيه 2/309; انباه الرواة 1/92; البداية و الـنـهـاية 11/358; بغية الوعاة 1/352; التدوين فى اخبار قزوين 2/215; الذريعة 16/46 به بعد; رجـال ابـن داوود 37; سـيـر اعلام النبلاء 17/103; شذرات الذهب 3/132; طبقات المفسرين سـيـوطى 4; طـبقات المفسرين داوودى 1/69; الفهرست شيخ طوسى 60; معالم العلماء 21; مـعـجـم الادبـاء 4/80; مـعجم رجال الحديث 2/186; نوابغ الرواة فى رابعة المئات 37; النجوم الزاهرة 4/212; مرآة الجنان 2/422; الوافى بالوفيات 7/278; وفيات الاعيان 1/118.
اثـر ابـوالـحسن محمد ( 359 - 406 ق ) فرزند ابواحمد الحسين از نوادگان ابراهيم مجاب فرزند امـام مـوسى كاظم (ع ) معروف به شريف رضى از بزرگان شيعه و ائمه ادب و جامع كتاب گران قدر نهج البلاغه ( - شريف رضى ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى در تفسير آيات قرآن كريم مخصوصا واژه ها و عبارات و تعبيرات مجازى و كنايى و استعارى است .
نخستين شخصى كه نسخه اين تفسير را معرفى نمود علامه نورى ( م 1320 ق ) بود كه چند برگ آن را مشاهده كرده بود.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه به نقل از تكمله سيد حسن صدر به اين مساله اشاره دارد.
سـپـس نسخه كهن و بسيار قديمى متعلق به قرن ششم هجرى جزء مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران شناسائى گرديد.
كه از آغاز آن افتادگى دارد كه به همان كيفيت و عينا در سال 1372 ق در تهران به طبع رسيد.
سپس نسخه كامل متعلق به قرن سيزدهم هجرى در عراق به دست آمد و مجددا به طور كامل در سال 1375 ق در چاپخانه المعارف بغداد و مجددا در بيروت به طبع رسيد.
سه تفسير ديگر اثر مرحوم شريف رضى ذكر شده است كه عبارتند از: 1) حقائق التاويل فى متشابه التنزيل تفسيرى است كه به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى بزرگتر از تفسير تبيان شيخ طوسى و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه نسخه آستان قدس رضـوى بـه شـماره 1320 از همه قديمى تر است و اين نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خ ط شـريـف رضـى چـنـين نوشته شده است : قرى على هذا الجزء من اوله الى آخره و صح الا ما اغفل القارى من تصحيحه و فى شعبان من سنة اثنتين و اربعمائة ( 402 ). اين نسخه در 1936 م در نجف اشرف به چاپ رسيده است .
2) مجازات القرآن كه مؤلف بزرگوار آن در كتاب ديگر خود به نام المجازات النبويه ) يا ( مجازات الثار الوارده عن رسول اللّه (ص ) ) از اين تفسير بسيار نقل نموده است .
و ابـن خـلكان در وفيات الاعيان ( 4/416 ) در وصف آن شرحى بيان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است .
ولى اكنون نسخه اى از آن در دست نيست .
3) معانى القرآن تفسيرى بوده در معانى بديع آيات قرآنى كه مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلكان در وفيات الاعيان ( 4/42 ) قرار گرفته و از اين تفسير با وصف ( يتعذر وجود مثله ) ياد كرده اند و فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسيرهاى فوق : تاريخ بغداد 2/246; تاسيس الشيعة 213; الدرجات الرفيعة 466; الذريعة 4/421 19/351; رجـال نـجـاشـى 2/325; ريـاض العلماء 5/79; ريحانة الادب 3/121; شذرات الـذهـب 3/182; لـسان الميزان 5/141; معالم العلماء 51; فهرست اهدائى مشكوة 1/67; معجم رجـال الحديث 16/19; معجم المطبوعات 1/1123; مقدمه حقايق التاويل بقلم عبدالحسين حلى نـجـفـى 20; مـؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 5/236; ميزان الاعتدال 3/523; النابس فى القرن الخامس 164; يتيمة الدهر 3/116; وفيات الاعيان 4/416.
اثـر ابـوالقاسم هبة اللّه ( م 410 ق ) فرزند سلامة بن نصر ضرير مقعرى نحوى بغدادى از مفسران و اكابر قراء شيعه .
و خطيب بغدادى ( م 436 ق ) مى گويد كان من احفظ الناس لتفسير القرآن .
اين تفسير در 201 موضوع بحث كرده است و از چندين تفسير بهره گرفته شده است .
كارل بروكلمان در ادب العربى اين تفسير را معرفى كرده است .
نـسـخـه هـاى اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى ايران و مصر و اروپا موجود است كه نسخه هاى آستان قدس رضوى (شماره 1426 ) و بريطانيا ( 129 ) و پاريس ( 760 ) و برلين و قاهره از آن جمله اند.
ايـن تفسير در سال 1315 ق در حاشيه اسباب النزول واحدى در مصر به چاپ رسيده و در بيروت تجديد چاپ شده است .
تفسير ديگرى به نام تفسير ابن سلامة از اين مفسر ذكر شده كه موجود نيست .
مـنـابـع : الاعـلام زركـلـى 8/72; بـغية الوعاة 2/323; الارشاد ياقوت 7/243; تذكرة الحفاظ 3/1051; الـذريـعـة 24/13 شـذرات الـذهب 3/192; طبقات القراء ابن جزرى 2/351; طبقات الـمـفـسـرين داوودى 2/347; طبقات المفسرين سيوطى 42; غاية النهاية 2/351; الازهرية 1/195; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خـطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى 547; معجم المطبوعات العربية و المعربة 1/120; مفسران شيعه 86; النجوم الزاهره 4/245.
اثـر شـيـخ ابوالفرج مظفر ( ح 310 - ح 410 ق ) فرزند على بن الحسين حمدانى قزوينى از شيوخ اماميه و سفراى حضرت حجت بن الحسن (عج ) در قزوين .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى است .
گويا نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه خصوصى هندوستان مشاهده شده است .
سـيـد اعجاز حسين كنتورى ( م 1286 ق ) در كشف الحجب آن را ضبط كرده ولى محل نسخه را معرفى نكرده است .
مـنابع : امل المل 2/323; التدوين فى اخبار قزوين 4/100; جامع الرواة 2/334; تعليقة امل المل 318; الذريعة 4/314; رياض العلماء 5/213; ضيافة الاخوان 207; الفهرست منتجب الدين 101; كشف الحجب و الاستار 135; معجم رجال الحديث 18/179; النابس فى القرن الخامس 193.
اثـر ابـوعـبـداللّه ( م 413 ق ) فرزند محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد از ائمه حديث و شيوخ متكلمين اماميه و رئيس مطلق شيعه در عصر خويش .
سـيـد محسن امين عاملى 56 نفر از مشايخ و 195 عنوان از مؤلفات وى را نام برده از جمله تفسير مذكور است .
ابوالعباس نجاشى شاگرد وى اين تفسير را از مفسر روايت مى نمايد.
تفسير آيات قرآن كريم كه دلالت بر امامت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد مورد بحث و تفسير قرار گرفته است .
نـسخه اى از اين تفسير نزد سيد ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خويش وقف نموده و تمام آن را در كـتـاب خـود ( سـعد السعود النفوس منضود ) در باب دوم فصل اهل البيت و امامت نقل كرده است .
تـفـسـيـرهـاى ديـگرى از مؤلفات شيخ مفيد نام برده اند كه هيچيك از آنها موجود نيست و فق ط رواياتى در كتب حديث و رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از:
1) البيان فى تاليف القرآن .
2) البيان فى علوم القرآن .
3) تفسير الكلام فى دلائل القرآن .
4) اعجاز القرآن كه در وجوه قرآن است و اكثر كتب شيعه و سنى از آن ياد كرده اند.
5) الكلام فى حديث القرآن .
6) الكلام فى وجوه اعجاز القرآن .
7) النصرة فى فضل القرآن .
8) فى تاويل قوله تعالى فاسئلوا اهل الذكر در بيان و توضيح آيه مذكور كه در دو سوره قرآن آمده است (نحل 43; انبياء 7). منابع : اعيان الشيعة 9/420; الاعلام زركلى 7/21; تاسيس الشيعه 336; الذريعة 12/182; رجال نـجـاشـى 2/327; شـذرات الذهب 3/199; الشيعة و فنون الاسلام 27; الفهرست شيخ طوسى 186; الـفـهـرسـت ابـن نديم 332; لسان الميزان 5/368; مرآة الجنان 3/28; معجم الدراسات الـقرآنية 24; معجم رجال الحديث 17/202; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 11/306; مفسران شيعه 94; ميزان الاعتدال 4/26; النابس فى القرآن الخامس 186; النجوم الزاهرة 4/258.
اثـر ابـواسـحاق احمد( م 427 ق ) فرزند ابراهيم نيشابورى معروف به ثعالبى يا ثعلبى اديب نحوى لغوى محدث مقرى متكلم خطيب و از فقهاى زمان خود.
ثعالبى تفسير خودرابه شيوه روائى تاليف نموده است و شامل جمله اى از اشارات و معانى لطيف و اعراب كلمات و وجوه قرائات و همچنين اخبار و رواياتت اماميه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (ع ) است .
بدين جهت از منابع مهم مفسران شيعه بوده است .
چنانكه علامه مجلسى اين تفسير را يكى از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است .
و نيز حديث معروف من مات على حب آل محمد را از همان تفسير روايت مى كنند.
امـروزه چـنـديـن نـسخه نفيس از اين تفسير در كتابخانه هاى مختلف جهان معرفى مى كنند كه كـهن ترين اين نسخه ها نسخه ملا محمد صالح برغانى حائرى است كه تمامى فضائل و روايات اين تفسير در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
و از ديـگـر نـسخه هاى آن نسخه كتابخانه موزه بريطانيا به شماره 821 و واتيكان به شماره 1394 است .
همچنين نسخه اى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 1242 محفوظ است .
و نـيـز ايـن تفسير توسط ابوبكر محمد بن الوليد طرطوشى معروف به ابن ابى الدقة تلخيص شده است .
دو تـفـسير ديگر براى ابواسحق احمد ثعالبى ذكر كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير ثعالبى تفسير مـزبـور در يـك جـلد به شيوه روائى تدوين يافته كه يك نسخه از آن نزد سيد بن طاووس موجود بوده و در كتاب سعدالسعود خود از آن بسيار نقل كرده است .
2) عرايس المجالس در شرح قصص قرآن و به زبان عربى است كه در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتيب يافته است .
از ايـن تـفـسير نسخه هاى قديمى در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 83 ) و در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 4144 ) موجود است .
چاپ و نشر اين تفسير نخست در بولاق سپس در بمبئى و مصر و بيروت بارها انجام شده است .
مـنابع : اعلام زركلى 1/212; انباه الرواة 1/119; بغية الوعاة 1/356; تاريخ ابن كثير 12/40; تاريخ الادب الـعربى كارل بروكلمان 6/152; البداية و النهاية 12/40; تذكرة الحفاظ 3/1090; شذرات الذهب 3/230; طبقات المفسرين داوودى 1/65; طبقات المفسرين سيوطى 5; طبقات القراء ابـن جـزرى 1/100; فـهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى 1/432; الذريعة 18/66; ريـحـانة الادب 1/367; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 2/60; الوافى بالوفيات 7/307; وفيات الاعيان ابن خلكان 1/79.
اثـر ابوعلى الحسين (370 - 428 ق ) فرزند عبداللّه معروف به شيخ الرئيس و ابن سينا فيلسوف و پزشك نامدار مسلمان ( - ابن سينا ). تـفـسـيـرهاى كوچك او كه به شيوه حكمى و فلسفى نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است بحث درچند سوره نسبتا كوچك قرآن كريم است .
كـهـن ترين نسخه شناخته شده تفسير او در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كـربـلا اسـت كه شامل 1) النيروزية فى معانى الحروف الهجائية : ابن سينا در اين تفسير به معنى حروف هجائيه اوائل بعضى سور قرآن كريم و كشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه عيد نوروز به امين ابى بكر محمد بن عبداللّه ( عبيداللّه ) اهدا كرده است و مرتب بر سه فصل مى باشد الف ) ترتيب الموجودات و خاصية كل مرتبة منها.
ب ) كيفية الحروف و دلالتها.
ج ) دلالـة حـروف اوائل السور فى القرآن و نيز نسخه اى به شماره 5945 در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و ضمن نه رسائل ديگر در بمبئى به سال 1318 ق تحت عنوان ( تسع الرسائل ) به اهتمام ملك الكتاب شيرازى چاپ اول گرديده است .
2) تفسير المعوذتين ضمن سوره الناس و سوره الفلق كه در دهلى و در مصر چاپ گرديده است .
3) تـفسير سوره الاخلاص ; سورة التوحيد نسخه مورخه 743 ق را كه ملحق به آخر تفسير جوامع الـجـامـع طبرسى بوده و دو نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و مكررا چاپ شده است .
4) تفسير سوره الحمد در مصر به اهتمام محيى الدين صبرى الكردى در مجموعه اى كه شامل 18 رساله است تحت عنوان جامع البدايع چاپ گرديده است .
5) تفسير سوره الفلق .
دو نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است و ضمن تفسير سوره هاى الناس و المعوذتين در تهران و دهلى و قاهره به طبع رسيده است .
و ضميمه شرح الهداية نيز چاپ شده است .
6) تفسير سوره الناس نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ضمن سوره الفلق و تفسير المعوذتين محفوظ است و در دهلى و قاهره و تهران چاپ سنگى شده و مجددا ضمن شرح الهداية ملاصدرا شيرازى چاپ گرديده است .
7) تفسير سوره الاعلى دو نسخه خطى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد نسخه تفسير سوره الاعلى و تفسير سوره الاخلاص و تـفـسـيـر الـمعوذتين به خط محمود تبريزى شاگرد مير صدرالدين دشتكى در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران محفوظ است .
8) تـفـسـيـر آيه ثم استوى الى السماء ( آيه 10 سورة حم السجده ) ضمن تفسير سوره الناس و تـفسير سوره الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال 1313 ق چاپ سنگى به خط عبدالكريم شـيرازى چاپ شده است و همچنين در حاشيه كتاب شرح الهداية ملاصدرا شيرازى تجديد طبع گرديده است .
9) تفسير آيه دخان ضمن آيه استوى الى السماء ضمن مجموعة الرسائل كه شامل 16 رساله است در تهران چاپ سنگى گرديده است .
تـاويل اليات ; تفسير اثبات النبوة و تاويل ما فى كلمات الانبياء من الرموز اثر شيخ الرئيس ابوعلى سـينا شامل تاويل چند آيه از آيات قرآن كريم : آيه نور; آيه على العرش استوى ; تاويل الملك ; تاويل لـثواب و العقاب ; تاويل آيات الجنة و ابوابها الثمانية ; تاويل آيات النار و ابوابها السبعه ; تاويل التسعة عشر.
ابـن سـيـنـا بـا مشرب فلسفى خود به شيوه كلامى به بيان شرح و تاويل رموز وحى و تفسير آيات مذكور پرداخته است .
نـسـخـه ايـن تفسير ضمن مجموعه اى از رسائل وى در كتابخانه شيخ هادى آل كاشف الغطاء در نجف محفوظ است .
مـنـابـع : اعيان الشيعة 6/69; الاعلام زركلى 2/241; آداب اللغة 2/336; الذريعة تحت عناوين فـوق ; شـذرات الـذهـب 3/234; تاريخ حكماء الاسلام 27; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مـركـزى آسـتـان قدس
اثـر ابـوعـبـداللّه اسـمـاعيل ( 361 - 430 ق ) فرزند احمد بن عبداللّه الضرير حيرى نيشابورى از مفسران و علماى عصر خود.
مـفسر از شاگردان ابوالعباس انماطى و مخلدى و ابى هيثم و ديگران و از مشايخ خطيب بغدادى بوده است .
صاحب تاريخ نيشابور مفسر را از طبقه دوم محدثان ياد كرده است .
مفسر تفسير خود را به شيوه روائى تاليف نموده است .
نـسـخه اى نفيس از اين تفسير از اوائل سوره مريم تا آخر سوره يس به خط نسخ در سال 506 ق به خط احمد بن حسين بن نعمة اللّه نگاشته شده و از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى است ( شماره 1377 ). مـنـابـع : تاريخ بغداد 6/313; تاريخ نيشابور 173; تذكرة الحفاظ 3/1097; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 466; كشف الظنون 1/442 2/1498; مفسران شيعه 86.
اثـر حـافـط ابـونـعـيـم احـمد ( 334 يا 336 - 430 ق ) فرزند عبداللّه بن احمد معروف به ابونعيم اصـفـهـانى از اعاظم علماى اسلام و ثقات حفاظ حديث و مشاهير مورخان كه موردوثوق فريقين بوده است .
او سر سلسله خاندان قديمى و معروف مجلسى در اصفهان است ( آل مجلسى ). تـفسير ما نزل من القرآن را مورخين در شرح حال مفسر ياد كرده اند و نيز جمعى از محدثان آن را روايت مى كنند و قسمتهائى از آن را در تفسيرهاى خويش نقل كرده اند.
نـسـخـه اى از اين تفسير تا مطلع قرن هفتم هجرى در دست بوده و ابوحسين يحيى ( م 600 ق ) مـعـروف بـه ابـن بـطـريق نسخه اى از آن را در اختيار داشته و در تفسير خويش خصائص الوحى المبين آنچه را كه لازم ديده و مى خواسته نقل نموده است .
ولى در فهرستهاى چاپى كتابخانه هاى امروزى از اين تفسير ياد نشده است .
مـحـقـق مـعـاصر شيخ محمدباقر محمودى آنچه را كه ابن بطريق در خصائص الوحى المبين از بـخـشـى از تـفـسـير ما نزل من القرآن فى على (ع ) ابونعيم اصفهانى استخراج نموده و در كتاب خاصى تحت عنوان النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ) آورده است در سيصد و شـش صـفـحـه بـه قطع وزيرى به سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى در تهران به چاپ رسانده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 2/438; الاعلام زركلى 1/157; تذكرة الحفاظ 3/257; شذرات الذهب 3/245; طـبـقـات الـشافعية 7/9; روضات الجنات 1/75; طبقات الكبرى شعرانى 1/56; لسان الميزان 1/201; ميزان الاعتدال 1/52; وفيات الاعيان ابن خلكان 1/69; مقدمه ما نزل من القرآن فى على (ع ) 5;تفسير النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ).
اثـر عـلـم الـهـدى سيد مرتضى ياشريف مرتضى ابوالقاسم على ( 355 - 436 ق ) فرزند ابواحمد الحسين موسوى از نواده هاى ابراهيم مجاب فرزند امام موسى كاظم (ع ) از اعاظم علماى شيعه و شيخ طائفه اماميه و نقيب علويان .
ابن عماد حنبلى از وى به عنوان نقيب طالبان و رئيس شيعه در عراق ياد مى كند.
كـتـاب غـررالـفرائد و دررالقلائد بر اساس مجلس به مجلس تاليف گشته است كه بخشى از اين كـتـاب در تـفـسـيـر آيات قرآن كريم و توضيح مشكلات آيات و تاويل و تفسير قرآن كريم و شرح احاديث معضله است .
سـيـد اعـجاز حسين هندى كنتورى در كتاب خود كشف الحجب به نقل از سيد سعيد گانپورى مـى نـويـسـد كه سيد شريف مرتضى اين كتاب را در راه حجاز بر شاگردان خود املاء كرده و لذا مراعات تنظيم و ترتيب در اين كتاب نشده است .
يـكـى از شيوخ مصر درباره اين كتاب مى گويد من در كتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلى برخورد كرده ام كه هرگز در كتب سيبوبه و سايرين نديده ام .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اين كتاب به نامهاى مختلفى شهرت دارد از جمله الامالى تفسير شريف مرتضى مجالس التاويلات مجالس كشف اليات مجالس الشريف المرتضى .
اين كتاب نفيس داراى هشتاد مجلس درس است .
محمد ابوالفضل ابراهيم در سال 1373 ق / 1454 م اين كتاب را تحت عنوان امالى المرتضى تحقيق و در مصر توسط دار احياء الكتب العربيه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مكررا افست گرديده و آخرين افست توسط كتابخانه مرعشى قم به عمل آمده است .
گفتنى است كه نزديك به نيمى از امالى در تفسير و شرح آيات دشوار قرآنى است .
تـفاسير ديگرى از علم الهدى شريف مرتضى نام برده اند كه آنها عبارتند از: 1) المحكم و المتشابه شريف مرتضى عمده گفته هاى خود را در اين تفسير از نوشته هاى نعمانى معروف به ابوزينب اخذ كرده است .
حر عاملى و شيخ يوسف بحرانى نوشته اند كه تفسير المحكم و المتشابه رساله اى است كه كليه آن منقول از تفسير نعمانى است .
مـرحـوم مـجـلـسـى در بـحـارالانـوار ( 93/1 - 97 ) درباره اين تفسير بدون ذكر نام علم الهدى مى نويسد: ( باب ماورد عن اميرالمؤمنين (ع ) فى اصناف آيات القرآن و انواعها و تفسير آياته برواية النعمانى و هى منفردة مدونة كثير الفوائد نذكرها من فاتحتها الى خاتمتها ). اين تفسير در 1312 ق در تهران چاپ سنگى شده است .
2) الـمـوضـح عـن وجه اعجاز القرآن كه نامهاى ديگر آن الصرفة فى اعجاز القرآن يا المعرفة فى اعجاز القرآن ذكر شده است .
سـيد مرتضى در اين تفسير نظرى بر رد گفته هاى فرقه حشويه داشته و آن را درباره اعجاز قرآن كريم و كلمات آن و وجهه ادبى قرآن نگاشته است كه فعلا نسخه اى از آن در دست نيست .
3) تفسير سورة الحمد يا تفسير سوره فاتحه اين تفسير شامل سوره فاتحه و قسمتى از سوره بقره و نيز آيات 151 سوره انعام و 70 سوره اسراء و 93 سوره مائده مى باشد ولى موجود نيست .
مـنابع : امل المل 2/182; الاعلام 4/278; انباه الرواة 2/249; تتمة اليتيمة 53; الذريعة 16/42; بـغـية الوعاة 2/162; شذرات الذهب 3/256; رجال نجاشى 2/102; لسان الميزان 4/223; لؤلؤة الـبـحـرين 313; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى 419; كشف الـظـنـون 1/748; مـقـدمه ديوان شريف مرتضى مقدمه امالى المرتضى ; معجم رجال الحديث 11/370; مـفسران شيعه 93; ميزان الاعتدال 2/223; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 4/213; كشف الحجب و الاستار 392; النابس فى القرن الخامس 120 تاسيس الشيعة 214 303.
از ابـوالـعـبـاس احـمد ( م 440 ق ) فرزند عمار مهدوى تميمى مقرى اندلسى از مفسران شيعه و نحويان و قراء.
مـفـسـر اصـلا از شهر مهديه قيروان كه بدست المهدى خليفه فاطمى ( 297 - 322 ق ) تاسيس گرديد و مركز اسماعيليه بود مى باشد.
تفسير بزرگ وى به نام التفصيل الجامع لعلوم التنزيل در اندلس شهرت عظيم و رواج زيادى يافت .
ايـن امـر باعث گرديد به خاطرتشيع مفسر جمعى از مخالفين او نزد حاكم اندلسى از وى سعايت كرده و گفتند اين تفسير از آن ابوالعباس نيست و از ديگرى مى باشد كه به خود نسبت داده است .
حـاكـم انـدلـسى آن تفسير را از وى گرفت و از مفسر خواست كه مجددا تفسير ديگرى را تاليف نـمـايد او مشغول تاليف تفسير التحصيل فى مختصر التفصيل گرديد كه در واقع مختصر تفسير بزرگ اوست .
شـيـوه مـفـسـر در اين تفسير پس از ذكر آيات قرآن كريم به معنى و تفسير كلمات و آيات و ذكر متشابه و بعد قراءات و اعراب كلمات قرآن كريم مى پردازد.
و تفسيرى است نافع و اكثر مورخان آن را ستوده اند و طبقات المفسرين از اين تفسير به نيكى نام برده و آن را از تفاسير مهم و محققانه به شمار آورده اند.
نـسـخـه هاى نفيس و متعددى امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى محفوظ مى باشد از جمله نفيس ترين نسخه آن در كتابخانه الرباط به شماره 89 محفوظ است .
كـه نـسـخـه اى قديمى و سالم مى باشد و نيز مجلد چهارم آن در كتابخانه دارالكتب مصر و ديگر كتابخانه هاست .
مـفـسـر داراى آثـار قـرآن پژوهى ديگر نيز هست از جمله الهداية فى القراءآت السبع ; التيسير فى القراءآت .
منابع : الاعلام زركلى 1/184; انباره الرواة على انباه النحاة 1/91; بغية الوعاة 1/351; تلخيص ابن مكتوم 15; طبقات القراء ابن جزرى 1/92; طبقات ابن قاضى شهبه 1/227; طبقات المفسرين داوودى 1/56; طـبـقـات الـمـفسرين سيوطى 5; فهرست دارالكتب 1/36; فهرست الخديوية 1/127; فهرست مخطوطات الرياضى 1/53 5/147; كشف الظنون 1/459; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 2/27 النابس فى القرن الخامس 21; الوافى بالوفيات 7/257; هدية العارفين 1/75.
اثـر امام ابوالفتح الناصر ( شهيد 444 ق ) فرزند حسين بن محمد از احفاد امام حسن مجتبى (ع ) معروف به ديلمى از مشاهير ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چهار جلد بزرگ شامل تفسير تمام قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مفسر پس از ذكر آيات به شرح و تفسير و بيان غرائب آنها مى پردازد.
جلد اول و دوم اين تفسير مكتوب به سال 1046 ق به شماره 89 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
دو تفسير ديگر از ابوالفتح الناصر ديلمى ذكر كرده اند به شرح ذيل : 1) العهد الاكيد فى تفسير قرآن المجيد كه به شيوه روائى و كلامى نوشته شده است .
2) البرهان فى تفسير غريب القرآن كه آن نيز به شيوه روائى و كلامى تدوين گرديده است .
از هر دو تفسير فوق گويا نسخه هائى در كتابخانه هاى خصوصى يمن مشاهده شده است .
مـنـابـع : الاعلام 7/347; الذريعة 4/255; ريحانة الادب 2/250; كشف الظنون 2/1724; معجم المؤلفين 13/69; المقتطف من تاريخ اليمن 65 111; مؤلفات الزيدية 1/313.
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( خراسان 385 - نجف 460 ق ) فرزند حسن بن على طوسى معروف به شـيـخ الـطائفه و شيخ طوسى از اركان طائفه جعفريه و ائمه مفسران اماميه ( - آل شيخ طوسى شيخ طوسى محمد بن حسن ). تـفسير مورد بحث در ده جلد به زبان عربى شامل تفسير قرآن كريم از آغاز تا انجام است و نيز اين نـخـسـتـيـن تـفسير معتبر و مفصل شيعى است كه در آن تمام علوم قرآن مجيد را يكجا جمع و گـردآورى نـمـوده اسـت كـه شـامـل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانى مختلفه و قصص و اعتقادات دينى و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبى و نقل روايات و احاديث از ائمه معصومين (ع ) و فقه و حـكمت و عرفان و كلام و بحثهاى تاريخى و همچنين نقل شواهد شعرى كه هنگام تفسير آيه از شعراى جاهليت و صدر اسلام و قرون بعدى استناد كرده و از مسائل عقلى نيز بهره بسيار گرفته است .
و بـا بحثهاى لغوى و نحوى اقوال نحويان معروف را چون ابوعلى فارسى و خليل و زجاج و مبرد و سـيـبـويـه و ثعلب را نقادانه نقل مى كند و در فصل قراءآت با ذكر آراء قراء چون كسائى و اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خويش را بيان نموده و به داورى مى پردازد.
ايـن تـفـسير به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از سوره الحمد آغاز شده و تا سوره الناس در ده جلد پايان يافته است .
مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسميه سوره را بيان مى نمايد.
سپس مكى يا مدنى بودن آن را ياد مى كند و چنانچه ناسخ و منسوخ يا نكته مهم ديگرى درباره آن لازم بـاشـد شـرح مـى دهد و بعد آيات قرآن كريم را يكايك ذكر نموده و به تفسير و شرح قرائت و معانى واژه ها با شاهد آوردن از اشعار عربى و جنبه دستورى و نحوى و صرفى با استدلال به گفته بـزرگـان و سـپس به شرح و تفسير معنى كلى آيه با نقل نظرات مفسران فريقين سنى و شيعه و گـاهـى رد و ايرادها و حل مشكلات بر مبناى افكار استوار خويش و مشرب اصولى و اجتهاد خود مى پردازد.
و از مشهورترين مفسران فريقين سنى و شيعه مانند: ابن عباس مجاهد عبداللّه بن مسعود سعيد بـن جـبـيـر قتاده ضحاك بن مزاحم اسماعيل سدى على بن عيسى رمانى عطاء بن ابى رباح يـحـيـى بن زياد فراء حسن بصرى ابوعلى محمد بن عبدالوهاب جبائى ابراهيم زجاج ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بلخى عبدالرحمن بن زيد ربيع بن انس ابوعبيد جراح عامر بن عبداللّه محمد بـن جـريـر طـبرى رفيع بن مهران ابوالعاليه عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج و غيره نقل قول مى نمايد.
بـهاءالدين خرمشاهى در مقاله خود به كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد درباره اين تفسير چنين ياد كرده است تفسير تبيان يكى از تفاسير عمده قرآن و يكى از سه چهار تفسير مهم و قديم شيعه به شـمـار مـى آيـد و بعد به شرح حال مفسر مى پردازد و گفتار امين الاسلام شيخ طبرسى را نقل مى كند و سپس به شرح شيوه و سبك اين تفسير مى پردازد كه عبارتند از: 1) در نقل شواهد شعرى بـر خـلاف طـبـرى انـتـقادى عمل مى كند و هر شعرى را به صرف اينكه سروده شاعرى از عصر جـاهليت است قابل استناد نمى داند و اصولا به شعراى صدر اول اسلام و قرون بعدى بيشتر اعتناء دارد.
2) در نـقـل احـاديـث نـيـز محتاطتر از طبرى است و نقل بدون نقد كمتر دارد و منقولات همه مفسران صحابه يا صحابه و تابعينى را كه احاديث تفسيرى دارند به ديده صحت و اعتبار نمى نگرد و اقـوال كـسـانى چون ابوصالح و سدى و كلبى و ابن كيسان و ابن اسحاق را نمى پذيرد و حتى در قبول بعضى از احاديث ابن عباس ترديد دارد و به جاى احاديث بسيارى از صحابه احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را مناط اعتبار و عمل مى داند.
3) تـفـسـير او بيش از تفسير طبرى جنبه عقلى دارد چنان كه به ابوعلى جبائى كه در تفسير آيه بيست و دوم از سوره بقره الذى جعل لكم الارض فراشا مى گويد زمين گسترده و صاف و غير كـروى اسـت ايراد مى گيرد و با قاطعيت سخن از كرويت زمين سخن مى گويد ( البته گفتنى است كه حكماى يونان باستان از جمله فيثاغورس به كرويت زمين پى برده بودند ولى اثبات علمى آن در قرون بعد انجام گرفت ). 4) بـه بـحـث هـاى لـغـوى و نحوى اهميت مى دهد و اقوال نحويان بزرگى چون سيبويه خليل ابوعمرو كسائى قطروب فراء اصمعى ثعلب مبرد زجاج و ابوعلى فارسى را نقادانه نقل مى كند.
5) به اختلاف قراءآت و نقد آنها نيز اهميت مى دهد و غالبا آراء عاصم كسائى خلف حمزه اعمش نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره آنها داورى مى كند.
6) در ايـن تـفـسير بحث هاى كلامى ورود بر مخالفان از جمله و عيديه تناسخيه حشويه خوارج مشبهه مرجئه معتزله و غلاة بسيار است .
امـروزه از ايـن تـفـسير نسخه هاى نفيس و كهن بسيارى در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى در دست مى باشد.
اين تفسير نخست در سالهاى 1360 - 1365 ق در دو مجلد رحلى در تهران چاپ سنگى گرديد.
سـپس در نجف اشرف بين سالهاى 1376 تا 1383 ق با مقدمه مفصل شيخ آقابزرگ تهرانى در ده جـلـد بـه قـطـع وزيرى مجدد طبع گشت و بعد در بيروت توسط دار احياء التراث العربى مكررا افست گرديده است .
مـنـابـع : الـتـبـيان فى تفسير القرآن الذريعة 3/328 20/184 سهم ايرانيان در تفسير قرآن فـهـرسـت كـتابهاى اهدائى به دانشگاه تهران 1/201; فهرست الفبائى آستان قدس رضوى 102; فـهـرست مدرسه سپهسالار 1/66; فهرست كتابخانه مرعشيه قم 1/103 3/102 274 10/7 56; فـهـرسـت كـتابخانه ملك 1/106; فهرست كتابخانه مجلس 3/69; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 5/402; مقدمه التبيان به قلم آقابزرگ تهرانى النابس فى قرن الخامس 161.
از شـريـف ابويعلى ( م 463 ق ) فرزند حسن بن حمزه جعفرى طالبى از علماى اماميه و از مشايخ اجازات .
ابـويـعـلـى دامـاد اسـتادش شيخ مفيد بود و پس از وفات استاد رياست شيعه اماميه به او منتهى گرديد و نيز غسل استاد ديگرش علم الهدى با وى بود.
مـفـسـر از تبار جعفر طيار است ابن عنبه در عمدة الطالب از قول ابن طباطبا اين مطلب را تذكر داده است ( - عمدة الطالب 44; دايرة المعارف تشيع 1/158 3/456 ). ايـن تفسير به شيوه روائى و كلامى مى باشد و شاگرد مفسر حسين نصر حلوانى در نزهة الناظر و تنبيه الخاطر از تفسير ابويعلى نقل كرده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد چون قسمتى از تفسير ابويعلى بنام و امضاء وى در حـاشـيه كتاب شاگردش حسين بن محمد حلوانى بود و بعضى از فضلا هنگام استنساخ آن را در مـتـن كـتاب اضافه نموده اند اين موضوع باعث گشته است كه جمعى از اكابر علما مانند صاحب رياض و ميرزا حسين نورى آن را از تاليفات مفسر بدانند.
سيد عبدالكريم بن طاووس در آخر باب ششم از كتاب خود فرحة الغرى ( 43 ) مى گويد ( به خ ط ابـويـعـلـى جـعفرى داماد شيخ مفيد و جانشين وى ديدم ) سپس حديث را نقل كرده است و اين مى رساند كه نسخه خط مؤلف از تفسير مذكور تا اواسط قرن هفتم هجرى در دست بوده است .
مـنـابـع : جـامـع الـرواة 2/91; الذريعة 4/258 24/127; رجال ابن داوود 304; رجال نجاشى 2/333; ريـاض الـعـلـماء 2/82; الخلاصة علامه حلى 164; لسان الميزان 5/135; معجم رجال الحديث 15/211; مفسران شيعة 95; تنقيح المقال 3/101; الناس فى قرن الخامس 159.
از ابـوالـحـسن على ( 398 - 468 ق ) فرزند احمد معروف به واحدى نيشابورى امام مفسرين و از علماى نحو و لغت .
تـفـسـير اسباب النزول كه به شيوه روائى است آغاز آن سوره فاتحة و پايان آن سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضى آيات آن را كه بدست آورده است ياد كرده و همچنين آياتى را كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده ذكر كرده است .
از اين كتاب نسخه مؤرخ 718 ق در كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و نسخه مورخه 994 ق به شماره 1438 ثبت در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
ايـن تفسير در 1315 ق در حاشيه الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسيده است سپس مكررا چاپ و افست گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى از واحدى نيشابورى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير النبى كه با احاديث و رواياتى كه سند آن به حضرت رسول (ص ) مى رسد تفسير كرده است .
2) نـفـى الـتحريف عن القرآن الشريف به شيوه روائى و در رد اقوال كسانى كه عقيده به تحريف قرآن دارند.
3) تـفـسـيـر الوسيط ; تفسير واحدى در چهار مجلد به زبان عربى كه نسخه هائى از آن در دست است .
از جمله نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1430 ) وقف شده نادر شاه افشار ( 1145 ق ). 4) تـفـسير البسيط در شانزده مجلد كه در مقدمه آن واحدى كليه مشايخ خود را ذكر كرده و از آنها تجليل كرده است مخصوصا استادش ثعلبى را كه علوم قرآن و تفسير را از او فراگرفته است .
5) تفسير الوجيز در يك مجلد مختصرتر از دو تفسير فوق .
نسخه اى از آن در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2062 ) مؤرخه 757 ق به نام تفسير واحدى و نسخه ديگر در كتابخانه ملك تهران ( شماره 5214 ) ثبت شده است .
منابع : الازهريه 1/411; الاعلام زركلى 4/255; انباه الرواة 2/233; البداية و النهاية 12/114; بغية الـوعـاة 2/145; تـاريخ ابن الاثير 8/123; تاريخ ابى الفدا 2/192; تاريخ تاريخ ابن كثير 12/114; تـاريـخ نـيـشـابـور محمودى 585; دمية القصر 203; الذريعة 4/319; شذرات الذهب 3/330; طبقات القراء ابن جزرى 1/523; طبقات المفسرين داوودى 1/387; طبقات المفسرين سيوطى 23; كـشـف الـظـنـون 1/460 به بعد; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى 43; الـقـرآن الـكـريـم فى عالم الترجمة و النشر 35; مرآة الجنان 2/96; معجم الادباء 12/257; الـمـخـتـصر فى اخبار البشر 2/192; معجم المطبوعات اليان سركيس 2/1905; معجم الـمـؤمـنين عمر رضا كحاله 7/26; مفسران شيعه 91; النابس فى القرن الخامس 118; النجوم الـزاهـره 6/104; هـديـة الـعارفين 1/692; وفيات الاعيان ابن خلكان 3/303; طبقات الشافعيه 5/240; طبقات النحاة ابن قاضى شهبة 2/135; العبر 3/267.
اثـر ابـوالقاسم حسين ( م 502 ق ) فرزند محمد معروف به راغب اصفهانى از مشاهير مفسران و از علماى اماميه و صاحب مفردات در شرح لغات قرآن .
وى از مردم اصفهان بوده و در بغداد به تحصيل و تدريس پرداخت .
در تشيع او اختلاف وجود دارد.
در اسرارالامامة و رياض العلماء و الذريعة و اعلام الشيعة وى را از علماى اماميه دانسته اند.
تـفسير راغب اصفهانى در چند جلد است و نزد قاضى بيضاوى ( م 685 ق ) موجود بوده كه هنگام تاليف تفسير انوارالتنزيل بسيار از آن نقل كرده است و از منابع وى بوده است .
جـلـد اول آن كـه مـدخـل و مقدمه تفسير مورد بحث است در 1329 ق در مصر ذيل كتاب تنزيه القرآن عن المطاعن قاضى عبدالجبار همدانى به چاپ رسيده است .
راغب اصفهانى را چند كتاب است كه عبارتند از: 1) مفردات القرآن در تفسير و توضيح لغات قرآن به زبان عربى كه به نام مفردات راغب بارها در ايران و لبنان چاپ و منتشر گرديده است .
2) درة التاويل فى متشابه التنزيل در يك جلد به زبان عربى در توجيه آيات متشابهه و مكرره بوده ولى وجود ندارد.
3) تحقيق البيان فى تاويل القرآن در يك جلد به زبان عربى كه به تاويل آيات قرآن كريم اختصاص يافته است : خيرالدين زركلى در اعلام اين تفسير را مربوط به لغت و حكمت مى داند و نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام 2/255; اعـيان الشيعة 6/160; تاريخ حكماء الاسلام 112; بغية الوعاة 2/297; الـثـقات العيون فى سادس القرون 81; الذريعة 5/45; رياض العلماء 2/172; طبقات المفسرين داوودى 2/329; معجم المطبوعات 1/922; معجم المؤلفين 4/59.
از ابـومـحمد الحسين ( 436 - 516 ق ) فرزند مسعود معروف به ابن فراء يا بغوى از ائمه شافعيه و مشاهير مفسران و فقها و محدثان اسلام ملقب به محيى السنه .
مـفـسـر از شهر بغ و يا بغشور واقع بين مرو و هرات از خراسان است كه به همين جهت او را بغوى مى خوانند.
از مـشـهورترين مؤلفات وى تفسير معالم التنزيل است كه به نامهاى تفسير فراء و تفسير بغوى نيز شهرت دارد و آن تلخيصى است از تفسير شيعى الكشف و البيان عن تفسير القرآن ابواسحاق احمد نـيـشـابـورى معروف به ثعلبى كه احاديث زيادى در فضائل آل محمد و خاندان عصمت و نبوت ( عـلـيـهم السلام ) را دربردارد و از منابع علامه مجلسى ( م 1111 ق ) در بحارالانوار است و علامه برغانى حائرى تمامى احاديث آن را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
شيوه او در تلخيص اين است كه قبل از آغاز به تفسير سند روايت مفسرين را نقل كرده است .
و پـيش از شروع تفسير سه فصل مشتمل بر اخبارى از رسول اللّه (ص ) آورده است : فصل اول ) در فضيلت قرآن و تعليم و تفسير آن .
فصل دوم ) در فضيلت خواندن و تلاوت قرآن كريم .
فـصل سوم ) در وعيد اشخاصى كه قرآن را بدون علم و دانش تفسير مى كنند سپس آيات قرآنى را به سبكى ساده و آسان تفسير كرده و در هر مورد اخبار و روايات راجع به آيات و همچنين اختلاف قراآت و حوادث تاريخى را ذكر نموده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى تعداد زيادى از نسخه هاى آن را در كتابخانه هاى ايران و هندوستان و تركيه و اروپا و كشورهاى عربى معرفى نموده است .
كهن ترين نسخه در كتابخانه ملك مورخه 573 ق ( شماره 2467 ) و نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1406 ) مى باشد.
ايـن تـفـسـير پس از چاپ در بمبئى و مصر در ايران در چهار مجلد چاپ سنگى گرديده است ( بدون تاريخ ). تفسير معالم التنزيل غير از تلخيص ابوبكر محمد طرطوشى معروف به ابن ابى رندقه مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام زركـلـى 2/259; البداية و النهاية 12/193; تاريخ الادب العربى 6/243; تذكرة الحفاظ 4/1257; شذرات الذهب 4/48; طبقات المفسرين داوودى 1/157; طبقات المفسرين سـيـوطى 12; الـعـبـر 4/37; فـهرست كتابخانه ملى ملك 1/693; مرآة الجنان 3/213; معجم الـبـلدان 1/695; معجم المطبوعات الياس سركيس 1/573; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 4/61; النجوم الزاهرة 5/223; وفيات الاعيان ابن خلكان 2/136; كشف الظنون 1/517.
از ابوبكر محمد ( 451 - 520 ق ) فرزند وليد بن محمد طرطوشى معروف به ابن ابى رندقة از علما و صوفيه كه قبر او در اسكندريه مزار معروفى است .
ولادت و نشات وى در شهر طرطوشه از شهرهاى مرزى شمال اندلس ( اسپانيا ) بوده است .
علوم اسلامى را از وليد باجى فراگرفت .
مـفـسر كه مالكى مذهب بود كم كم به تصوف گرايش يافت و محبت خاندان عصمت و نبوت (ع ) در قلب وى راه پيدا كرد و در آثار قلمى او تمايلات شيعى وى كاملا نمايان است .
ابن ابى رندقه آثار و مصنفات مشهورى دارد كه از جمله مؤلفات وى تلخيص و يا مختصر الكشف و البيان عن تفسير القرآن تاليف ثعلبى است .
ايـن تـفسير اخبار و روايات اماميه و فضائل خاندان عصمت و طهارت را دربردارد از جمله حديث معروف من مات على حب آل محمد را از همين تفسير روايت مى كنند.
امروزه چندين نسخه از اين تفسير در كتابخانه هاى عراق و مصر و ساير بلاد در دست است .
اين تفسير غير از معالم التنزيل ابومحمد الحسين بغوى است .
مـنابع : الانساب سمعانى 8/235; ازهارالرياض 3/162; الاعلام زركلى 7/133; تاريخ اداب اللغة العربية جرجى زيدان 3/108; تاريخ الادب العربى كارل بروكلمان 6/154; شذرات الذهب 4/62; العبر 4/48; كشف الظنون 1/984; سير اعلام النبلاء 19/490; وفيات الاعيان ابن خلكان 4/262; مـعـجـم الـمؤلفين عمر رضا كحاله 12/96; معجم البلدان 4/30; النجوم الزاهرة 5/231; هدية العارفين 2/85; تراجم اندليسة 289.
اثـر شيخ ابوالقاسم برهان الدين محمود ( زنده در 521 ق ) فرزند حمزة بن نصر كرمانى معروف به تاج القراء از مفسران و اكابر نحويان و ادباى شاعر.
تـفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى و به شيوه ادبى و كلامى كه سال فراغت از تاليف آن سنه 521 ق مى باشد.
سيوطى به جهت تشيعش او را در الاتقان رد كرده است .
نـسـخـه مـورخه 928 ق اين تفسير در مجلس شوراى اسلامى تهران و نيز نسخه ديگرى از آن به شماره 4147 در مجموعه چستر بتى موجود است .
تـاج الـقراء كرمانى داراى دو تفسير ديگرى است به نام : 1) لباب التاويل كه آن در يك جلد به زبان عـربى و به شيوه كلامى و ادبى است نسخه هاى اين تفسير در كتابخانه ها موجود است از جمله به شماره 4147 در مجموعه چستر بتى كه آغاز آن با نسخه مجلس شوراى اسلامى اختلاف دارد.
2) البرهان فى متشابه القرآن ; تفسير البرهان فى توجيه متشابه القرآن كما فيه من الحجة و البيان كه در يك جلد و به زبان عربى و به شيوه كلامى و ادبى و موجود نيست .
مـنـابـع : الاتقان 2/221; الاعلام 7/168; بغية الوعاة 2/277; طبقات المفسرين داودى 2/312; طبقات القراء ابن جزرى 2/291; الذريعة 16/32; كشف الظنون 1/131.
اثـر ابـوالـحـسن على ( زنده در 535 ق ) فرزند حسين بن على الضرير اصفهانى از اعاظم علماى نحوى شيعه .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و به شيوه كلامى و ادبى است .
مفسر بحث خويش را به اعراب آيات قرآن كريم اختصاص داده است و طى كتب تفسير و نحو از آن نقل گرديده است .
ابـوالـحـسـن عـلى بيهقى ( م 565 ق ) در كتاب خود الوشاح مى نويسد نسخه از اين تفسير را در اختيار داشته است و به بعضى از خصوصيات آن پرداخته است .
امروز نسخه اى از آن به شماره 438 در كتابخانه اياصوفياى استانبول موجود است .
خـيرالدين زركلى در اعلام تصريح نموده است كه آغاز آن افتادگى دارد و نيز نسخه هاى ديگرى در كتابخانه خصوصى مشاهده شده است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة آن را ياد كرده و شرح حال وى را در الذريعه آورده است .
از ابـوالـحسن جامع العلوم اصفهانى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) جامع العلوم باقولى كه در يك جـلد به زبان عربى و به شيوه كلامى تدوين شده كه بدون پرداختن به اعراب آيات فقط به تفسير آنها پرداخته است .
2) الـبيان فى شواهد القرآن كه آن نيز در يك جلد و به زبان عربى است كه مفسر بحث خود را به شواهد آيات اختصاص داده است .
مـنـابع : الاعلام 4/279; انباه الرواة 2/247; بغية الوعاة 2/160; البلغة فى تاريخ ائمة اللغة 155; الـثقات العيون فى سادس القرون 185; الذريعة 18/62; روضات الجنات 5/251; كشف الظنون 1/603; معجم المؤلفين 7/75; نكت الهميان 211; هدية العارفين 1/697.
اثـر شيخ ابوعلى الفضل ( مشهد 468 - سبزوار 548 ق ) فرزند حسن بن الفضل طبرسى ملقب به امين الدين و امين الاسلام مشهور به طبرسى و شيخ طبرسى از مشاهير مفسران شيعه .
مـجمع البيان تفسيرى است به زبان عربى در ده مجلد و حجم آن تقريبا كمى بيش از تبيان شيخ طوسى است .
سـبـك و شـيـوه تـدويـن و تـبويب اين تفسير در ميان همه تفسيرهاى فريقين و فارسى و عربى بـى سـابـقـه و بـى نـظـيـر اسـت و با نظمى متين و مرتب و با روش علمى و ساده كه بين تمامى تفسيرهاى موجود از منزلت خاصى برخوردار است .
هـمچنين مسائل ادبى از نحو و لغت و اشتقاق و تصريف و مسائل نحوى را مشروح و مبسوط مورد بحث و بررسى قرار داده است كه جنبه نحو و لغت در آن قوى تر است .
در اين تفسير تبويب و تنظيم مطالب به نحوى است كه به مراجعه كننده امكان مى دهد تا خواسته خود را ذيل يكى از ابواب و فصول به سرعت بازيابد.
مفسر نخست از نظر قرائت و اختلاف قراءآت تحت عنوان الحجة بعد از نظر لغت و مشكلات لغوى و از نظر اعراب كلمات سپس از نظر اسباب النزول و معنى آيه را مورد بحث قرار داده و بعد احكام آيـه و قـصص را به ميان مى آورد و گاهى به اشعار نيز استشهاد كرده است و در پايان تحت عنوان نـظـم ربـط و پيوند معنائى آيات را به يك ديگر و ربط هر آيه از آيات را به آيات قبل و بعد از آنها و همچنين ارتباط سوره هاى قرآن مجيد را با هم بازگو نموده است .
مـؤلـف در مـقـدمه اين تفسير هفت فن را ياد كرده است در موضوعاتى كه تعلق دارد به تفسير و مفسرين : فن اول ) در تعداد آيات قرآن و فائده دانستن آن .
فن دوم ) در ذكر اسامى قراء مشهور و طرق روايات آنان .
فن سوم ) در تفسير و تاويل آيات .
فن چهارم ) در اسامى قرآن كريم و معناى آنها.
فن پنجم ) در علوم قرآن مجيد.
فن ششم ) در ذكر بعضى از اخبار مشهور در فضل قرآن كريم .
فـن هـفـتـم ) در مـستحبات قارى قرآن مجيد در تحسين و كيفيت قراءات و تزيين صوت هنگام قرائت .
سپس به تفسير سوره الحمد پرداخته است و پايان مجلد اول لغايت آيه 182 سوره بقره ( فمن خاف مـن مـوص جـنـفا او ) كه فراغت از تاليف آن شعبان 530 ق و پايان تاليف جلد ده اين تفسير نيمه ذى القعده 536 ق مى باشد.
تاليف اين تفسير گرانسنگ حدود 75 ماه به درازا كشيده است .
مـفـسـر از مـنـابـع گوناگون سنى و شيعه بدون تعصب بهره گرفته است و خود در مقدمه آن تـصريح نموده كه از تفسير التبيان شيخ طوسى سود جسته و هنگام تفسير خود آن را مقتداى كار خويش قرار داده است .
سـپـس اسـتـدراك كـرده و مى گويد نظم تفسير التبيان پريشان است و نيز غث و سمين دارد و تفسير خود را مكمل و رفع تمام نواقص آن دانسته است .
از اين تفسير امروزه نسخه هاى كهن و نفيس خطى در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى در دست است و بيش از پانزده نسخه از اين تفسير در كتابخانه آيت اللّه مرعشى قم موجود مى باشد.
ايـن تـفسير نخست در تهران از سالهاى 1262 تا 1268 ق لغايت 1312 تا 1313 ق در دو مجلد پنج مـرتـبـه چـاپ سنگى شده و بارها در ايران و مصر و لبنان به طبع رسيده است و نيز در تهران به تـحـقيق آيت اللّه ابوالحسن شعرانى در 1373 ق با برابرى صفحات با چاپ صيدا توسط كتابفروش اسلاميه تجديد چاپ گرديده است .
يـكـى از بـهترين چاپهاى آن به تحقيق حاج سيد هاشم رسولى محلاتى در 1379 ق انجام گرفته است سپس مكررا از سوى انتشارات داراحياء الثراث العربى تجديد طبع شده است .
و نـيـز دو دهـه پـيـش به كوشش عده اى از فضلاء از جمله آقايان احمد بهشتى و محمد مفتح به فارسى ترجمه شده و منتشر گرديده است .
هـمچنين جمعى از مفسران و علما مجمع البيان را تلخيص نموده اند مشهورترين آنها به كوشش شيخ بياض و نام آن زبدة البيان است همچنين كفعمى آن را با نام قراضة النضير فى تلخيص مجمع البيان ملخص كرده است .
شيخ طبرسى به تدوين يك تفسير اكتفا نكرده و از او دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) الكافى الشافى ايـن تـفـسـيـر در يك جلد و به زبان عربى و به شيوه ادبى است كه پس از فراغت از تفسير كبير ( المجمع البيان ) به تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى برخورد كرد.
و تفسير الكافى را بر مبناى تفسير زمخشرى بين سالهاى 535 يا 537 تا 541 ق تدوين نموده و آراء مخالف خود را با زمخشرى توضيح داده است .
ايـن تـفسير مورد اعجاب و قبول علما قرار گرفته و در محافل علمى از شهرت بسزائى برخوردار است .
نسخه هاى خطى آن بر خلاف دو تفسير ديگر طبرسى كمياب است .
2) جـامع الجوامع طبرسى آن را پس از دو تفسير ديگر خود نگاشته و براى تنظيم آن از آنها بهره بسيار برده است .
و آن در چهار مجلد بزرگ به زبان عربى مى باشد.
در مقدمه علت اقدام به تاليف اين تفسير را اصرار بسيار زياد ابونصرالحسن فرزند خود نوشته است كه سن مفسر در اين هنگام بيش از 70 سال بوده است .
آقاى ابوالقاسم گرجى امتياز اين تفسير را به الكشاف در چهار مورد ذكر كرده است : 1) اختصار و حذف زوائد و مطالب غير ضرورى .
2) نـقـل روايـاتى از طرق شيعه كه گاهى با تفسير كشاف موافق و در بسيارى از مواضع مخالف است .
3) نقل پاره اى از مطالب از زمخشرى .
4) در مـواقـع اختلاف نظر با آراء معتزله يا نظرات زمخشرى آنچه را خود حق مى دانسته انتخاب كرده است .
ايـن تـفسير از نظر بلاغت و اختصار سرشار از نكات علمى و فوايد بسيار و كشاف مبهمات است و يكى از بهترين تفسيرهاى مؤخر شيعى به شمار مى آيد.
طول تدوين اين تفسير را شيخ طبرسى از صفر 542 تا محرم 543 ق طى دوازده ما [ به عدد ائمه معصومين (ع ) ] تصريح نموده است .
نسخه هاى متعددى از آنها موجود است كه كهن ترين آن به تاريخ دوشنبه 14 ذى القعده 763 ق را دارد و در مجلس شوراى اسلامى وجود دارد.
چـاپ سـنـگـى در 1302 ق و بعد در 1321 ق در تهران انجام يافته و چاپ آخر آن توسط انتشارات دانشگاه با مقدمه و تعليقات آقاى گرجى در 1347 ش در تهران صورت گرفته است .
مـنـابـع : مـجمع البيان فى تفسيرالقرآن التفسير و المفسرون 2/99; تاسيس الشيعة 340 419; الـذريـعة 20/24; سهم ايرانيان در تفسير قرآن 18; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آسـتـان قـدس 496; مـؤلـفـيـن كتب چاپى فارسى و عربى 4/845; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم تحت عناوين فوق .
اثـر تاج الدين ابوالفتح محمد ( 479 - 548 ق ) فرزند ابوالقاسم شهرستانى اشعرى ملقب به داعى الدعاة و حجة الحق و افضل .
در عـصـر مفسر سنيها در خراسان و بغداد در اوج قدرت بودند او توانست خود را اشعرى و شافعى فرانمايد.
اكثر كتب عامه با ترديد به شافعى بودن مفسر مى نگرند.
صاحب العبر و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب به باطنى بودن مفسر تصريح دارند و لقب داعى الدعاة كه از عناوين اسماعيليه است نيز از همين معنى بر اسماعيلى بودن او حكايت دارد.
تـفـسـيـر مـورد بـحث كه بزرگترين اثر فكرى شهرستانى است و در نيم قرن اخير شهرت يافته اسماعيلى بودن مفسر را مى رساند.
شـيوه مفسر در تفسير مورد بحث اين است كه در شرح آيات قرآن كريم از حكمت و فلسفه و كلام سود جسته است و بيشتر از مسائل عقلى بهره گرفته است .
مـفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار در چند مجلد بزرگ است و نسخه نفيس منحصر به فرد از مجلد اول آن مـورخ 667 ق كـه شـامـل تـفسير سوره الفاتحه و البقره مى باشد از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ( بشماره 8086/78 ب ) مى باشد.
سال تاليف اين اثر مهم پشت صفحه اول نسخه مذكور سال 538 ق ضبط شده است .
شـهرستانى در اواخر عمر خويش در موطن خود شهرستان واقع بين نيشابور و خوارزم اين تفسير را تاليف نموده است .
در ايـن سالها پس از غلبه تركان قراختائى در دشت قطوان و ضعف قدرت سلطان سنجر در خطه خراسان او ديگر از براى اظهار اعتقادات شيعى خويش مانعى را مشاهده نمى كرده و اين روزگار را بهترين فرصت براى ابراز افكار و اعتقادات خود ديده و مبادرت به تاليف تفسير مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار كرده است .
او در مـقـدمه خود عبداللّه بن عباس را منبع تمام تفسيرها دانسته و مى نويسد كه حضرت رسول اكرم (ص ) براى او دعا فرمودند و از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) بوده و نزد آن امام (ع ) علم دين و تفسير و تاويل آموخت .
سـپـس مى نويسد كه قرآن كريم و بيان و تفسير آن آن ميراث خاندان عصمت و نبوت است و علم تفسير و تاويل را مخصوص ائمه معصومين (ع ) مى داند.
اين تفسير به همت مركز انتشار نسخ خطى در تهران با مقدمه عبدالحسين حائرى و پرويز اذكايى در دو مـجـلـد بـه شـيوه چاپ عكسى از روى نسخه منحصر به فرد محفوظ در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى در سال 1368 ش به طبع رسيده است .
تـفـسير ديگرى به نام تفسير سوره يوسف از شهرستانى نقل كرده اند كه به زبان عربى و به شيوه فلسفى در يك جلد تاليف شده كه در بيان و تاويل آيات سوره يوسف از مباحث حكمت و كلام بهره گرفته است ولى اينك وجود ندارد.
مـنـابـع : الاعـلام زركـلى 6/215; تاريخ حكماء الاسلام 141; تذكرة الحفاظ 4/104; آداب اللغة الـعـربـيـة 3/99; شـذرات الذهب 4/149; ريحانة الادب 3/272; طبقات الشافعية 4/78; لسان الميزان 5/263; المختصر فى اخبارالبشر 3/29; مرآة الجنان 3/289; معجم المؤلفين عمر رضا كـحـالـه 10/187; مـفـسران شيعه 102; الملل و النحل ( ترجمه فارسى به قلم سيد محمد رضا جلالى نائينى ) مقدمه ; الوافى بالوفيات 3/278.
مـفـسـر الامـام ضـياءالدين ابوالرضا فضل اللّه ( زنده در 548 ق ) فرزند على بن حسينى راوندى كاشانى از علما و متكلمين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه قصصى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم مـفـسـر آيات قصص پيامبران را گردآورى نموده سپس به تفسير و شرح و بيان داستانهاى انبياء مى پردازد.
عـلامـه مـجـلـسـى در بـحـارالانوار تفسير قصص العلماء را دو كتاب دانسته است نخست تاليف ضياءالدين ابوالرضا فضل اللّه راوندى و دومى از قطب الدين راوندى .
چهار نسخه از اين كتاب در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم و يك نسخه در كتابخانه مدرسه سپهسالار موجود است .
105; فـهـرسـت كـتـابخانه آية اللّه مرعشى قم 6/68 - 69 به بعد; روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن .
[ روح الجنان و روح الجنان تفسير ابوالفتح رازى ] اثر ابوالفتح جمال الدين حسين ( حدود 470 - 554 ق ) فـرزنـد عـلـى بن محمد خزاعى نيشابورى رازى معروف به ابوالفتوح رازى ( مدفون در بـقـعـه اى در جـوار مـرقـد شاه عبدالعظيم حسنى در شهر رى ) از ائمه مفسران شيعه و مشاهير متكلمين اماميه ( - ابوالفتوح رازى ). تـفـسـير ابوالفتح رازى قديمترين تفسير مفصل فارسى شيعى است كه به شيوه كلامى و روائى و ادبى تاليف گرديده است .
مفسر نخست قطعه اى از آيات قرآن كريم را مى آورد.
سـپـس بـه تـفسير آنها از جنبه هاى ادبى و لغوى مى پردازد و از اقوال مفسرين و نيز از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) استفاده مى كند.
سـپـس در وهـلـه بعدى از اخبار اهل تسنن هم بهره مى گيرد اقوال مفسرين از صحابه و تابعين چون ابن عباس و مجاهد و قتاده و سدى را نقل مى كند.
شـواهـد شعرى اعم از فارسى و عربى در اين تفسير از تفسير طبرى و كشاف زمخشرى هم بيشتر است .
مـفـسر در حل مشكلات زبانى و لغوى آيات قرآن مجيد به اشعار شعراى عرب تمثل مى كند و در بيان و تفسير وجوه تعبيرات مفردات و مركبات و مشكلات آيات به پيروى از همين سنت به اشعار استشهاد كرده است .
اما از نظر جنبه كلامى اين تفسير معتدل و متوسط است شبيه به تفسير طبرى و هرگز به اندازه تـفـسـيـر التبيان طوسى و مجمع البيان شيخ طبرسى و تفسير زمخشرى و فخر رازى بحث هاى كلامى ندارد.
چـون مـفـسـر از خطباء و وعاظ برجسته و مشهور عصر خويش بوده همانند منبريان زبردست به جهات و جوانب مختلف آيات اشاره دارد.
جنبه شيعى در اين تفسير قوى تر از مجمع البيان و التبيان مشاهده مى گردد.
همچنين در اخلاق و زهد و آداب از اقوال مشايخ صوفيه و عرفا بسيار مى آورد.
و در زمـيـنـه حـكـايـات و قصص انبياء بدون نقادى از كتاب عرائس ثعلبى كه پر از اسرائيليات و گـزافگوئى است نقل مى كند و در بحث از مسائل فقهى ذيل آيات احكام به مسائل شرعيه و حكم آيه مى پردازد.
و نـيز در موارد اختلاف اقوال گوناگون را ذكر مى كند سپس نظر خويش را به صورتى مستدل بيان مى دارد.
مفسر در مقدمه خويش بر اين تفسير مى نويسد پس چون جماعتى از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدين اقتراح كردند كه در اين باب جمعى بايد كردن چه اصحاب ما را تفسيرى نيست مـشـتـمل بر اين انواع واجب ديدم اجابت كردن ايشان و وعده دادن به دو تفسير يكى به پارسى و يكى به تازى جز كه پارسى مقدم شد بر تازى براى آن كه طالبان اين بيشتر بودند و فايده هركسى بـدو عـامـتـر بـود و ايـن كـتاب ان شاء اللّه از ميانه اطناب و اختصار بود اطنابى كه ممل نباشد و اختصارى كه مخل نباشد .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة و سايرين احتمال داده اند گفتار مفسر كه از دو تفسير يكى به پـارسـى و يكى به تازى سخن مى گويد تفسير عربى اش همان بيست مجلد باشد كه شاگردش منتجب الدين در كتاب خود الفهرست ياد كرده است ولى علامه قزوينى در تحقيقات مفصل خود كـه در آخـر طـبع اين تفسير ( 1315 ق ) چاپ گرديده فهرستى از انتهاى مجلدات بيست گانه تقسيم اصلى مؤلف را به دست داده است و مى نويسد ظاهرا گرچه در ديباچه تفسير حاضر وعده تاليف تفسير عربى را داده ولى هيچ وقت از عالم قوه به حيز فعل نيامده است .
شـايان به ذكر است چنانچه مفسر تفسيرى هم به زبان عربى نگاشته باشد اين تفسير عربى تا عصر حاضر از كتب مفقوده شيعه مى باشد.
تاريخ تاليف تفسير روض الجنان مابين سالهاى 515 تا 545 ق است .
ايـن تـفسير از آغاز تاليف مورد توجه فريقين سنى و شيعه بوده و از شهرت عظيم برخوردار شده است و فخرالدين رازى ( 544 - 606 ق ) هنگام تاليف تفسير مفاتيح الغيب از اين تفسير بهره بسيار گرفته است .
عبدالجليل قزوينى كه كتاب خود النقض را در فاصله اى كم پس از تاليف اين تفسير نگاشته در اين باب چنين مى نويسد اگر شيعه اماميه خواهند كه از مفسران خود لافى زنند از جماعتى نامعتبر و نامعروف نزنند كه خواجه آورده است از تفسير محمد باقر (ع ) لاف زنند و از قول جعفر طوسى و تـفسير شيخ محمد فتال و تفسير خواجه بوعلى طبرسى و تفسير شيخ جمال الدين بوالفتوح رازى رحـمـة اللّه عليهم و غيرهم كه همه خبير و عالم بوده اند اوليان همه معصوم و آخريان همه عالم و امـيـن و مـعـتمد ( النقض 304 ) و اين دليل است بر اينكه اين تفسير از آغاز تاليف آوازه بلندى داشته و از شهرت بسزائى برخوردار بوده است .
قـاضـى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين ( 1/490 ) آن را چنين ستوده است و بالجمله مثر فـضـل و مساعى جميله او در تفسير كتاب كريم و ابطال تاويلات سقيم و مخالفان ائيم و تعنفات نـامـسـتـقيم مبتدعان رجيم بر همگى مخفى نيست از تفسير فارسى او ظاهر مى شود كه معاصر صـاحب كشاف بوده و بعضى از اشعار كشاف به او رسيده اما كشاف به نظر او نرسيده و اين تفسير فارسى او در وثاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقت نظر بى نظير است .
فـخـرالـدين رازى اساس تفسير كبير خود را از آنجا اقتباس نموده و جهت دفع انتحال بعضى از تـشـكـيكات خود را بر آن افزوده در مطاوى اين مجالس پرنور شطرى از روايات و لطايف نكات و اشارات مسطور است و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبه تفسير فارسى به آن اشاره نموده اما تا غاية به نظر مطالعه فقير نرسيده و علامه مجلسى آن را جزو منابع بحارالانوار قرار داده است و ميرزا عبداللّه افندى اصفهانى ( م 1130 ق ) در كتاب خود رياض العلماء اين تفسير را مى ستايد.
امـروزه نسخه هاى كهن خطى از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى جهان در دست مى باشد.
از جـمـلـه يـازده نـسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و سه نسخه كهن در كتابخانه مرعشى قم موجود است .
تفسير ابوالفتوح تاكنون چهار بار به طبع رسيده است .
نخست در پنج مجلد به قطع رحلى .
بار سوم با مقدمه و حواشى و تصحيح آية اللّه ابوالحسن شعرانى .
بار چهارم تحت عنوان روض الجنان و روح الجنان به كوشش و تصحيح دكتر محمد جعفر ياحقى و دكتر مهدى ناصح .
چاپ مشهد بنياد پژوهشهاى اسلامى .
اين طبع و تصحيح جديد بر مبناى چندين نسخه خطى كهن بهترين تصحيح علمى اين اثر است با تـنـظـيم انواع فهارس لازم تاكنون مجلدات 1 تا 5 و 9 تا 17 منتشر گرديده و تصحيح و تبع ساير مجلدات بيست گانه آن به تدريج ادامه دارد.
منابع : خاتمة الطبع تفسير ابوالفتح به قلم علامه قزوينى 5/615; الذريعة 11/274; سهم ايرانيان در تـفـسـير قرآن 22; تعليقات النقض به قلم محدث ارموى 1/151; فهرست الفبائى كتب خطى آسـتـان قـدس 287; فـهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم 1/388 و 19/247 به بعد; مـقـدمه ابوالحسن شعرائى بر طبع سوم تفسير; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/820.
[تـفـسـيـر ابـن طيفور] از شيخ ابوعبداللّه محمد ( م 560 ق ) فرزند طيفور غزنوى سجاوندى از مفسران و ادباى عصر خويش .
اين تفسير در چند جلد به زبان عربى است .
مـفـسر آن را به شيوه ادبى نگاشته است و نيز به نحو و اعراب و معانى و كيفيت قراءآت آيات كريم پـرداخـته است و بيشتر بحث خويش را به ادبيات و قواعد عربى آيات اختصاص داده و نيز در نوع خود بسيار نافع و كم نظير است .
قـفـطى در كتاب خود انباه الرواة مى نويسد وى قريب عصر ما زندگى مى كرد و نام اين تفسير را عين التفسير ضبط كرده است و آن را ستوده و در چند جلد مى خواند.
سپس مى گويد اين تفسير به نام تفسير انسان العين توسط فرزندش تلخيص شده است .
ولـى حـاجـى خـلـيفه اين تفسير را در كشف الظنون به نام تفسير عين المعانى فى تفسير السبع المثانى ذكر نموده است و مختصر آن را تفسير انسان عين المعانى ياد كرده كه هر دو يكى است .
آقـاى عـلـينقى منزوى هنگام ذكر آثار باقى مانده مفسر تا عصر حاضر در فهرست دانشگاه تهران مى نويسد كه يگانه نسخه آن چنانكه در فهرست ذكر شده در قاهره موجود است .
چنانچه در فهرست ياد شده و نيز نسخه دوم آن چنانكه آقاى اليس در فهرست نسخه هاى عربى ( 2/265 ) معرفى مى كند در موزه بريتانيا محفوظ است .
از ابـن طيفورى سه كتاب ديگر كه بعضى آنها را تفسير مى دانند ذكر شده است : 1) غرائب القرآن در چـنـد جـلـد به زبان عربى و به شيوه ادبى است كه در آن به شرح لغات مشكله و متشابه قرآن كريم پرداخته است .
نسخه اى از اين تفسير به شماره 3650 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .
2) علل القراءآت كه در يك جلد به زبان عربى و با بحثهاى ادبى و شرح علل قراءآت و نحو و بلاغت و آيات مشكله و متشابه و معانى كلمات قرآن تاليف گرديده است .
نـسـخـه هـائى از ايـن تفسير موجود است از جمله نسخه برلين و نسخه وين و احتمالا نسخه هاى معرفى شده از طرف آقاى منزوى و فهرست دانشگاه تهران همانها باشند.
3) الايـضـاح فـى الوقف و الابتداء اين تفسير در يك جلد و به زبان عربى و شرح علامات هفتگانه وقف و نشانه هاى مربوط به قراءآت است كه آنها را نشانه هاى سجاوندى مى خوانند و نيز مى گويند كه ابن طيفور اولين كسى است كه اين نشانه ها و علامات وقف را در قرآن به كار برده است .
نسخه هائى از اين تفسير در دست است كه نسخه شماره 69 مورخ 877 ق كتابخانه دانشگاه تهران و نـسـخـه ( بـريـتيش ميوزيوم ) طبق معرفى اليس در فهرست نسخه هاى عربى ( 2/265 ) از آن جمله هستند.
مـنـابـع : اعـلام 2/179; انـباه الرواة 3/153; الذريعة 16/31; طبقات المفسرين داودى 2/160; طبقات المفسرين سيوطى 32; فهرست اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران 1/241; كشف الظنون 2/1182; معجم المؤلفين 10/112; الوافى بالوفيات 3/178.
اثر شيخ ابوعلى محمد ( م 565 ق ) فرزند حسن بن على فتال نيشابورى معروف به ابن الفارس از اعلام محدثين و مفسرين اماميه .
ايـن تـفـسـيـر كـه بـه شـيوه روائى و كلامى مى باشد از شهرت زيادى برخوردار بوده است شيخ عـبـدالـجليل قزوينى در النقض ( 282 ) فتال را از مفاخر علماى شيعه شمرده و مى نويسد ( و بر شيعه آن حجت باشد كه در تفسير محمد باقر (ع ) و در تفسير حسن عسكرى (ع ) باشد و در تفسير شيخ ابوجعفر طوسى و محمد فتال نيشابورى ). ابن شهر آشوب مازندرانى در مقدمه مناقب و علامه نورى در خاتمه مستدرك فتال را جزو مشايخ ابن شهر آشوب و با عنوان شيخ شهيد و ثقه معروف به ابن الفارسى ذكر كرده اند.
آقـابـزرگ تـهـرانـى در الـذريعة مفسر را غير از شيخ محمد بن على فتال نيشابورى ( م 550 ق ) مى داند.
تـفـسـير الفتال را مربوط به محمد بن على فتال مى دانند كه در يك جلد و به شيوه روائى بوده و اكنون وجود ندارد.
منابع : بحارالانوار 1/5; الثقات العيون 275; جامع الرواة 2/62; الذريعة 4/469; رجال ابن داود 295; الـفهرست منتخب الدين 126 و تعليقة فهرست منتجب الدين 436; روضات الجنات 591; مـعـالـم الـعـلماء 116; معجم رجال الحديث 15/16; مفسران شيعه 98; خاتمه مستدرك 492; المناقب ابن شهر آشوب 1/9; النقض 51 به بعد.
اثر ظهيرالدين ابوالحسن على ( 499 - 565 ق ) فرزند ابوالقاسم زيد بيهقى معروف به ابن الفندق و فريد خراسان و ابوالحسن بيهقى نيشابورى از علماى شيعه صاحب نخستين شرح نهج البلاغه ( دايرة المعارف تشيع 3/595 ). اعيان الشيعه 78 عنوان و آية اللّه مرعشى نجفى در مقدمه لباب الانساب وى 74 عنوان از مؤلفات او را ضـبـط كـرده انـد و بـر حـسب قول معروف وى نخستين نفرى است كه به شرح نهج البلاغه پرداخته است .
مـؤلـف از مـفسرين اماميه است كه به تاليف يك تفسير اكتفا نكرده و پنج تفسير در علوم مختلف قـرآن كـريـم نـگـاشـته كه تمامى آنها به زبان عربى هستند و آنها عبارتند از: 1) اسئلة القرآن مع الاجوية بخشى از قرآن مجيد كه به شيوه كلامى و پاسخ سؤالات مى باشد.
2) احكام القراءآت در كيفيت قراءآت و قواعد و قراء نگاشته است .
3) اعجاز القرآن در اين تفسير بيشتر به لغت و ادب قرآن كريم پرداخته است .
4) قرائى آيات القرآن به متشابه آيات قرآن كريم اختصاص داده .
5) قصص القرآن درباره قصص انبياء بحث كرده است .
مـنـابـع : اعيان الشيعة 8/241; الاعلام 4/290; ايضاح المكنون 1/3 به بعد; الثقات العيون 189; كـشـف الظنون 1/289 به بعد; معجم المؤلفين 7/96; مقدمه تاريخ حكماء الاسلام مقدمه لباب الانساب 1/7.
اثر قطب الدين ابوالحسين يا ابوالحسن سعيد ( م 573 ق ) فرزند عبداللّه راوندى .
كه او را سعيد بن هبة اللّه راوندى مى خوانند و به قطب راوندى معروف و از مفسران شيعه و شيوخ اجازات اماميه است .
اين اثر در فقه آيات قرآن كريم است در دو مجلد به زبان عربى .
مـؤلف در اين اثر به تفسير و بيان آيات احكام قرآن مجيد و حكم فقهى آيات تشريعى پرداخته و آن را اساس ابواب كتب فقهيه از طهارات سپس صلاة و پايان آن كتاب ديات مرتب نموده است .
فراغت از تاليف آن در 562 ق بوده است .
در آغـاز بـعـد از بـسـلـمه مى نويسد: علت پرداختن من به تاليف فقه قرآن چون نديدم از علماى گـذشته و حاضر شخصى كتاب خاصى در تفسير فقه قرآن تاليف نموده باشد لذا تصميم گرفتم كـتابى را در فقه قرآن تاليف كنم كه اين كمبود را جبران نمايد نسخه هاى اين تفسير از آغاز شايع بوده و مورد استفاده مفسران قرار گرفته است .
نـسـخـه هـاى كـهن اين تفسير امروزه در كتابخانه ها از جمله كتابخانه دانشگاه تهران و كتابخانه مرعشى قم محفوظ است .
اين تفسير در دو مجلد با مقدمه و تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى توسط كتابخانه مرعشى قم منتشر و سپس تجديد طبع گرديده است .
از قطب راوندى تفسيرهاى متعدد ديگرى نام برده اند كه عبارتند از: 1) اسباب النزول كه در بيان شان و اسباب نزول آيات قرآن به زبان عربى و به شيوه كلامى است .
2) ام القرآن بخشى از قرآن را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه روائى در يـك جـلـد مورد تفسير قرار داده و نسخه اى از آن نزد كفعمى بوده كه در مؤلفات خود از آن نقل كرده است .
3) خـلاصـة الـتفاسير به شيوه كلامى و روائى در ده مجلد است كه سيد حسن صدر در تاسيس الشيعة اشتباها 20 مجلد نوشته است و آن را مشحون از حقائق و دقائق علوم قرآنى و از نفيس ترين تفسيرهاى شيعى بعد از شيخ طوسى دانسته است .
نـسـخـه هـاى كـهـن و مـتـعددى از اين تفسير موجود است : نسخه اى در كتابخانه على پاشا در استانبول و نيز در كتابخانه جعفرى مدرسه هندى و كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا.
4) الـيـات الـمـشكله فى التنزيه در يك جلد به شيوه روائى بخشى از قرآن كريم مربوط به آيات مشكله و متشابهه است و امامت و ولايت در قرآن را نيز بحث كرده است .
5) قـصـص القرآن در يك جلد اختصاص به داستانهاى پيامبران و شرح حال آنها از حضرت آدم تا حضرت محمد (ص ) مرتب به بيست باب داده است .
چـهار نسخه از اين تفسير كه كهن ترين آن مورخ 1090 ق مى باشد در كتابخانه مرعشى قم موجود است .
6) اللباب فى فضل آية الكرسى .
7) الناسخ و المنسوخ اين تفسيرها همه به زبان عربى تاليف گرديده است .
8) شـرح آيات الاحكام كه عده اى اين تفسير را با تفسير فقه القرآن يا تفسير آيات الاحكام راوندى متحد مى دانند.
9) تفسير راوندى در دو جلد كه آن را تلخيص از خلاصة التفاسير ( ده جلدى ) مى دانند.
10) الـلـب و الـلـبـاب كـه آن را دارى نـامـهـاى مـختلف از قبيل : اللباب المستخرج من فصول عـبـدالـوهاب و يا تفسير اللب و اللباب فى فضل آية الكرسى ذكر كرده و گفته اند كه نسخه هاى متعددى در دست است ولى آنها را معرفى نكرده اند.
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة 7/239; الاعلام 3/104; امل المل 125; ايضاح المكنون 1/98; الثقات الـعـيون 124; جامع الرواة 1/364; الذريعة 16/295; روضات الجنات 4/5; رياض العلماء 2/419; الـفـهـرسـت منتجب الدين 68; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم 3/235; كشف الـحجب و الاستار 403; الكنى و الالقاب 3/72; لسان الميزان 3/48; لؤلؤة البحرين 304; معالم العلماء 55; معجم رجال الحديث 8/93; معجم المؤلفين 4/233; هدية العارفين 1/392.
اثرى مجهول المؤلف از تاليفات يكى از علماى شيعه كه در سال 576 ق زنده بوده است .
ايـن تـفـسـيـر در شـش جـلد كه قسمتهائى از شش مجلد در يك جلد بزرگ جمع گرديده و از مخطوطات كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى ( شيخ العراقين ) ( م 1286 ق ) در كربلا مى باشد كه نسخه اى است منحصر به فرد به خط مؤلف مورخه 576 ق .
مـجـموعه اى كه در اين يك جلد گردآورى شده است شامل بخشى از اوائل جزء اول و قسمتى از آخـر مجلد دوم تفسير تا آيه 117 از سوره آل عمران است و در پايان اين قسمت آمده است : و افق الـفـراغ مـنه يوم السبت تاسع عشر شعبان سنة ست و سبعين و خمسمائة و نيز مجلد پنجم اين تـفـسير كه از آغاز سوره حم السجده تا پايان سوره المجادله است در اين مجموعه آمده است و در پايان آن آمده است تم المجلد الخامس و يتلوه المجلد السادس من اول سورة الحشر اين نسخه در 1375 ق به كتابخانه مدرسه جعفريه هندى در كربلا منتقل گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعـة 3/173; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ) معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية 45; مفسران شيعة 98.
از شـيـخ ظـهـيرالدين ابوجعفر محمد ( زنده در 577 ق ) فرزند محمود نيشابورى مفسر و اديب شيعى .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در معانى مختلفه الفاظ قرآن كريم مرتب بر حروف الف باء داراى اصطلاحات تفسير است .
و بر حسب موضوع به چند فصل تقسيم شده است .
در فـهـرسـت آستان قدس رضوى درباره اين تفسير نوشته شده است : يكى از نسخ قديم و مهم فارسى كه بسيار كمياب است همين تفسير البصائر فى وجوه و نظاير مى باشد و اهميت آن از لحاظ تـطور زبان و نثر فارسى محتاج به شرح نيست زيرا كتابى كه در قرن ششم هجرى به زبان فارسى پاك خراسان نوشته شده باشد براى دوستداران زبان فارسى كتابى بدين خوبى و جامعيت در باب خـود تـاليف نشده است از لحاظ موضوع و علوم قرآنى نيز بصائر كتاب پرارزش و نفيسى است به خـصـوص كـه شـيـوه تاليف و تدوين آن با ساير تفسيرها فرق دارد ( فهرست كتب خطى آستان قدس 1/412 ). نـسـخـه هـاى متعددى از اين تفسير امروز در دست است از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1214 ) و نسخه موزه بريتانيا نسخه كتابخانه پاريس نسخه انجمن آسيايى بنگال .
مـنـابـع : الـذريـعـة 3/122; فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران 21; كشف الظنون 1/246; مفسرين شيعه 101; لباب الالباب 233 و 619; فهرست ايوانف 1/463.
از رشـيـدالـديـن ابوعبداللّه محمد ( 489 - 588 ق ) فرزند على بن شهر آشوب سروى مازندرانى مـعـروف بـه ابن شهر آشوب در شهر سارى از توابع مازندران متولد شد و در حلب وفات يافت از اعاظم علماى شيعه و از طرق اجازات ( دايرة المعارف تشيع 1/337 ). تفسير مورد بحث در شان نزول آيات قرآن كريم است و از هر سوره بعضى از آيات آن را به شيوه اى پر فايده تفسير كرده است .
نسخه اى از آن نزد علامه مجلسى ( م 1111 ق ) بوده و از آن در بحارالانوار قسم تفسير نقل نموده اسـت و مى گويد كه اين تفسير على رغم صغيرالحجم بودن كثيرالفوائد است و مطالب نادرى را دارا مى باشد.
همين معنى را صاحب كشف الحجب و آقابزرگ تهرانى در الذريعة نقل كرده اند.
از ابـن شـهر آشوب دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تاويل متشابهات القرآن كه آن را به نام متشابه الـقرآن و يا متشابه القرآن و ما اختلف العلماء فيه من اليات نيز ذكر كرده اند تفسيرى است در نوع خـود كـم نظير و به بيان آن عده از آيات متشابهات كه مفسران و علماء در تفسير و يا در حكم آيه اختلاف كرده اند پرداخته است .
ايـن كـتـاب به چند باب و چند فصل تقسيم گرديده كه عناوين توحيد و عدل و نبوت و امامت و مـفـردات از مـعاد و اصول فقه و احكام فقها در خصوص آيات و بالاخره باب نوادر مورد بحث قرار گرفته است .
اين تفسير در 1328 ق در تهران به چاپ رسيده است .
2) الاسـبـاب الـنزول على مذهب آل الرسول ابن شهر آشوب از اين تفسير خود در مقدمه تفسير ديگرش ( متشابهات القرآن ) نام برده و آن دو را براى درك علوم قرآن در كنار هم قرار داده است ولى از اين تفسير فعلا نسخه اى موجود نيست .
منابع : اعيان الشيعة 10/17; الاعلام زركلى 6/279; امل المل 2/285; بغية الوعاة 1/181; تاسيس الـشـيـعـة 272; جـامـع الـرواة 2/155; روضـات الجنات 6/290; رياض العلماء 5/124; طبقات الـمـفـسرين داودى 2/199; طبقات المفسرين سيوطى 37; الذريعة 3/177; كشف الحجب و الاسـتـار; كـشـف الظنون 1/77; لسان الميزان 5/310; مقدمه معالم العلماء 2; الوافى بالوفيات 4/164; مفسران شيعه 98; الثقات العيون فى سادس القرون 273.
اثر امام عزالدين ابوالحسن على ( زنده در 589 ق ) فرزند امام ضياءالدين الرضا راوندى كاشانى از اعاظم علما و مفسر و اديب و شاعر شيعى .
علوم قرآن و فنون ادب را از محضر پدرش و ديگران فراگرفت .
وى كرسى تدريس را در قم به خود اختصاص داد و از مشايخ جمال الدين ابونصر المتطبب است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى كه طى تفسيرهاى شيعى نقل گـرديـده و سـمعانى ( م 562 ق ) در الانساب ياد كرده كه با مفسر ملاقات داشته و تفسير وى را مشاهده كرده ولى در آن هنگام هنوز مشغول تاليف آن بوده است .
مـنـابـع : امل المل 2/169; الانساب سمعانى 6/51; الثقات العيون 198; الدرجات الرفيعه 511; الذريعة 4/282; ريحانة الادب 4/11; مقدمه ديوان الامام ضياءالدين ابى الرضا راوندى ( كط - لب ); خاتمة المستدرك 3/494.
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( 515 - 597 ق ) فرزند محمد بن هارون معروف به ابن الكيال از علماى اماميه .
( دايـرة الـمعارف تشيع 1/359 ) اين تفسير در يك جلد به زبان عربى است كه طى كتب تفسير و فهارس بسيار نقل گرديده است و شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه عنوان مختصر التبيان را جدا از اين تفسير دانسته است .
تـفسيرهاى ديگرى از ابن الكيال نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) متشابه القرآن كه به زبان عربى و در يك جلد به شيوه روائى و كلامى بوده .
2) مختصر التبيان فى تفسير القرآن يا تفسير ابن الكيال .
3) اللحن الخفى و اللحن الجلى كه در قراءآت و الحان و مخارج حروف مى باشد كه ابن الكيال در اين مورد تخصص كاملى داشته است .
منابع : امل المل 2/311; تذكرة الحفاظ 4/1348; الثقات العيون فى سادس القرون 286; الذريعة 4/245; رياض العلماء 5/196; شذرات الذهب 4/333; العبر 3/120; معجم المؤلفين 11/307.
[ الـمـنـتـخـب مـن تـفـسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان ] اثر شيخ ابو عبداللّه فـخرالدين محمد ( 543 - 598 ق ) فرزند منصور بن احمد عجلى حلى معروف به ابن ادريس از علماى شيعه و طرق اجازات اماميه .
( دايرة المعارف تشيع 1/301 ) تفسير ابن ادريس در واقع تلخيصى از تفسير التبيان شيخ طوسى ( م 460 ق ) جد مادرى او مى باشد.
ابـن ادريس هنگامى كه به تفسير التبيان برخورد كرد به عظمت كار شيخ طوسى واقف گرديد و اين اثر مورد اعجاب و تقدير او قرار گرفت و مبادرت به تلخيص آن نمود.
فراغت از تاليف اين تفسير در 582 ق مى باشد.
ابن ادريس تعليقاتى هم بر تفسيرالتبيان دارد كه غير از اين تفسير است .
ابن ادريس نكات و طرايفى را از تفسير التبيان شيخ طوسى انتخاب و استخراج و جمع نموده است بدون اينكه تغييرى در الفاظ و تصرف در عبارات آنها بدهد.
نـسخه هاى متعدد خطى از اين تفسير موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( به شـماره 8586 ) مورخ 640 ق يعنى 43 سال پس از تاليف و در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 650 ق در كربلا و دو نسخه در كتابخانه مرعشى قم ( شماره 4584 ) مورخ 1092 ق .
ايـن تفسير از روى كهنترين نسخه آن در 1409 ق با تحقيق سيد مهدى رجائى از طرف كتابخانه مرعشى قم طبع و منتشر گرديده است .
تفسير ديگرى بنام التعليقات على تفسير التبيان از محمد بن ادريس در دست است در يك جلد به زبـان عـربـى شامل مجموعه اى از تعليقات و حواشى و ايرادات ابن ادريس بر تفسير التبيان شيخ طوسى .
اين تفسير با تفسير مختصر البيان فرق دارد.
نسخه كهن از اين تفسير در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابع : امل المل 2/243; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام 305; الثقات العيون فى سادس القرون 290; جامع الرواة 2/65; الذريعة 20/184; رياض العلماء 5/31; رجال ابن داود 498; بحارالانوار 104/19; سـيـر اعـلام الـنبلاء 21/332; فهرست منتجب الدين 113; لسان الميزان 5/65; لؤلؤة البحرين 276; الوافى بالوفيات 2/182.
اثر ابوحسين و يا ابوزكريا شمس الدين يحيى ( م 600 ق ) فرزند حسن معروف به ابن بطريق از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در مناقب حضرت على بن ابى طالب (ع ) و آيات نازله در حق وى اختصاص يافته و از كتب عامه و صحاح استدراك و استدلال شده است .
تفسير مذكور شامل بيست و پنج فصل است : فصل اول در بيان قوله تعالى ( انما وليكم اللّه و رسوله ); فـصـل دوم در بيان آيه ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك ) فصل سوم در بيان آيه ( اليوم اكملت لـكـم دينكم ); و فصل بيست و پنجم آخر تفسير در بيان قوله تعالى ( هذان خصمان اختصموا فى ربهم ). اين تفسير در سال 1311 ق ضمن نورالهداية دوانى در تهران چاپ گرديده و مجدد در سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى به تحقيق شيخ محمدباقر محمودى چاپ گشته است .
مـنـابع : اصل كتاب خصائص الوحى المبين ; الذريعة 7/175; امل المل 2/345; روضات الجنات 8/196; ريـاض العلماء 5/354; الثقات العيون 337; لسان الميزان 6/247; معجم رجال الحديث 20/42; دائرة المعارف بزرگ اسلامى 3/117; مصفى المقال 501.
از شيخ المشايخ صدرالدين ابومحمد روزبهان ( 522 - 606 ق ) فرزند ابونصر بقلى فسائى شيرازى معروف به شيخ شطاح و صاحب شطحيات از اقطاب صوفيه و مشاهير عرفاء حكيم متاله .
وى ايرانى تبار و اصلا از مردم ديلم و در فساء متولد گرديده است پس از تكميل مقدمات خود نزد افاضل علماى شيراز مدتها در كربلا و نجف و شام و حجاز و اسكندريه اقامت داشت .
در اين ايام بود كه با شيخ الاشراق سهروردى هم مباحثه گرديد.
او سپس شيراز را مسكن دائمى خود قرار داد.
و نيز پنجاه سال در مسجد جامع عتيق شيراز به وعظ و سخنرانى پرداخت .
تـفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى قديمى ترين تفسير عرفانى براى قرآن كريم است به شيوه عقايد صوفيان مبتنى بر تاويلهاى عرفانى .
بـسـيارى از آيات را كه در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) است با مشرب عرفانى و تصوف خود تاويل و تفسير نموده است .
نسخه كهن از مخطوطات اهدائى سيد محمد مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 9 ثبت دفتر كتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
اين تفسير در دو مجلد دو دفعه در لكنهو چاپ سنگى گرديده و نيز مفسر آن را در يك جلد به نام نبذة النفائس فى انتخاب العرائس تلخيص نموده است .
مـنابع : الاعلام 3/35; الذريعة 15/242; الانوار فى كشف الاسرار 1/168; آثار العجم 461; رياض الـعـارفـيـن 118; ريحانة الادب 3/324; شدالازار 243; طرائق الحقائق 2/640; كشف الظنون 1/196 به بعد; فارسنامه ناصرى 2/147; مجمع الفصحاء 2/680; معجم المؤلفين 4/175; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 1/299; نخستين مفسران پارسى نويس 1/278.
از سـيدالاشرف ( 482 - 610 ق ) فرزند الاغر بن هاشم علوى حلبى مشهور به تاج العلى از علماء و محققين تبارشناس شيعه .
تفسير مورد بحث در بيان يكصد آيه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتى انتخاب نموده و شرح و تفسير كرده است .
و آن در پنج مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است ولى اكنون وجود ندارد.
منابع : اعلام زركلى 1/332; اعيان الشيعه 3/460; الانوار الساطعة فى المائة السابعة 19; الذريعة 5/160; ريـحـانـة الادب 1/320; لـسـان الـمـيزان 1/449; معجم الدراسات القرآنيه 125; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 2/301; نكت الهميان 119; الوافى بالوفيات 10/373.
اثر شيخ محمد ( م ح 640 ق ) فرزند حسن شيبانى از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در يك جلد به زبان عربى است كه در آن روش پيشينيان و استناد به اخبار و احاديث ملحوظ گرديده و از تاويلات متاخران در آن اثرى نيست .
شـيـبانى در مقدمه تفسير خود مى گويد از دير زمان به خاطرم رسيد كه تفسيرى بر قرآن كريم بنويسم و در آن به اسباب نزول و غرائب كلمات قرآن بپردازم اين نظر در جمع علما مطرح و مورد تشويق قرار گرفت .
و نيز در مقدمه تصريح نموده است كه تفسير آيات شريفه با كمك روايات وارده از طريق اهل البيت و ائمـه مـعـصومين (ع ) صورت خواهد گرفت و همچنين ناسخ و منسوخ و جمله اى از عبادات و احـكـام را ذكـر خـواهد نمود بدون آنكه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نمايد.
و نيز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثى درباره كتب آسمانى و انواع علوم قرآن پرداخته است .
سـپـس تفسير خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحة الكتاب آغاز كرده و بعد سوره هاى قرآن را به تـرتيب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در اين اثر از شيخ مفيد و از تفسير التبيان شيخ طوسى نقل مى نمايد.
مـؤلف تفسير خود را به نام المستنصر باللّه خليفه ( م 640 ق ) تاليف كرده است ولى گفتنى است كه بعضى از محققان نظير صاحب مستدرك الرسائل و تاسيس الشيعة مستنصر باللّه خليفه عباسى ( مـورد نظر مفسر ) را با المستنصر باللّه خليفه فاطمى اشتباه و خلط نموده اند و آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة اين اشتباه را متذكر شده و مؤلف را در رديف علماى قرن هفتم ياد كرده است .
نـسـخه هاى خطى متعددى از اين تفسير در كربلا ( در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 700 ق و در كـتـابـخـانه شيخ عبدالحسين تهرانى منتقل به كتابخانه مدرسه هندى ) در نجف و اصـفـهـان و قـم ( در كـتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 6739 ) و در تهران ( كتابخانه دانشگاه شماره 67 ) موجود مى باشد.
مـنابع : الانوار الساطعة فى المائة السابعة 156; تاريخ علماء المستنصريه 2/332; تاسيس الشيعة 335; الذريعة 24/414; فهرست كتابخانه مرعشى قم 17/290; فهرست كتابخانه اهدائى مشكوة 1/237.
از محمد ( زنده در 652 ق ) فرزند محمد بن احمد السيف البويكهى از اعلام مفسران شيعة .
مفسر در خراسان به تدريس اشتغال داشته است .
و ايـن تـفـسـيـر را بـه نام يكى از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدين شهاب الاسلام و المسلمين كه نزد مفسر تلمذ داشته تاليف نموده است .
در اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى به بيان قواعد نحوى اعراب كلمات و آيات سوره الحمد تاليف شده و در 652 ق اجازه روايت آن را به شمس الدين مزبور داده است .
نسخه نفيسى از اين اثر به خط نسخ كه سال تحرير آن 782 ق است از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى و به شماره 1241 محفوظ است .
مـنـابع : فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 1/434; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 136; مفسران شيعه 108.
اثـر رضـى الـدين ابوالقاسم على ( 589 - 664 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حـلـى داوودى مـعـروف بـه سـيـد بـن طاووس از مشاهير علماى شيعه و سيدالطائفه و نقيب الطالبيين كه در آستانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف مدفون است .
ايـن كـتـاب در واقع فهرست كتابهاى كتابخانه ابن طاووس است كه تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسير آن در دست است و بقيه آن از ميان رفته است .
بـخـشى از اين كتاب در معرفى صحف انبياء سلف عليهم السلام است از جمله صحيفة ادريس در بـيـش از بـيست فصل كه شامل احوال انبياء از آدم تا خاتم الانبياء حضرت محمد بن عبداللّه (ص ) اسـت و بـحث درباره زبور در بيش از بيست فصل و بعد به اناجيل اربعه پرداخته است و از چندين تفسير آنچه كه متعلق به امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت (ع ) است استخراج كرده است .
و بـعـد تفسيرهايى را كه در اين كتاب از آنها استفاده كرده است نام برده از جمله تفسير ابى جعفر مـحـمـد بـن على بن الحسين و تفسير شيخ مفيد و تفسير الصادقيين و تفسير اليات المنزلة فى الامير و تفسير ابن عقدة و تفسير الكعبى و تفسير ابى على الجبائى در ده مجلد.
امـروزه نسخه هاى متعددى از كتاب سعدالسعود للنفوس منضود در كتابخانه هاى ايران و عراق و هـنـدوسـتـان مـوجـود مـى باشد تفسير ديگرى به نام الانوار الباهرة فى انتصار العترة الطاهرة به رضـى الدين سيد ابن طاووس نسبت مى دهند كه آيات قرآنى در احاديث مروى از فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمـنـيـن (ع ) در آن بحث شده و خود مى گويد كه نص صحيح از رب العالمين و سيد المرسلين بر امامت حضرت على (ع ) را نقل نموده است .
متاسفانه نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام زركلى 5/26; امل المل 2/205; الانوار الساطعة فى المائة السابعة 116; جامع الـرواة 1/603; الـذريـعـة 12/182; ايضاح المكنون 1/76; فوائد الرضوية 1/330; فهرست الفبائى كـتـب خـطى كـتابخانه مركزى آستان قدس 308; كشف الظنون 1/166; لؤلؤة البحرين 235; مـعجم رجال الحديث 12/188; معجم الدراسات القرآنية 179; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 7/248; مفسران شيعه 107; هدية العارفين 1/710.
اثـر ابوبكر محمد ( م ق 664 ق ) فرزند مؤمن شيرازى نيشابورى حافظ از محدثين ثقة و مفسرين شيعه .
تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
شـيـخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب و شيخ عبدالجليل قزوينى از تفسير مذكور در آثار خود نام برده اند.
ولى فعلا نسخه اى از آن موجود نيست .
تفسير ديگرى به نام تفسير حافظ نيشابورى به همين مفسر نسبت مى دهند كه آن هم وجود ندارد.
مـنـابـع : الـثـقـات العيون فى سادس القرون 291; جامع الرواة 2/186; الذريعة 24/106; تنقيح المقال 3/178; معالم العلماء 118; معجم الدراسات القرآنيه 303; الفهرست منتجب الدين 108; النقص 193; مفسران شيعه 102.
اثـر مـولانـا شـيـخ ابـوجـعفر محمد ( 597 - 672 ق ) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصيرالدين طوسى از مشاهير علما و حكماى شيعه جامع علوم و فنون اسلامى .
خـواجـه نـصـيـر در اين تفسير به زبان عربى و شيوه كلامى با مشرب حكمى و فلسفى خويش به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
از اين تفسير طى تفسيرها و ساير كتب و مؤلفات علماى اماميه نقل گرديده است .
و هـمـچنين نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) موجود بوده كه از آن در كتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل كرده است .
خـواجـه نـصـيرالدين طوسى تفسير ديگرى به نام تفسير سورة الاخلاص به زبان فارسى به همان شيوه كلامى و مشرب حكمى و فلسفى تاليف نموده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير مربوط به عهد صفويه از مخطوطات اهدائى مشكوة ( شماره 1046 ) در كتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است .
مـنـابـع : الاعـلام 7/30; الانـوار الساطعة فى المائة السابعة 168; روضات الجنات 6/300; رياض الـعـلـمـاء 5/159; ريحانة الادب 2/171; فوات الوفيات 3/246; الوافى بالوفيات 1/179; شذرات الذهب 5/339; الذريعة 4/252.
مـفـسـر سـيد جمال الدين ابوالفضائل احمد ( م 673 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حلى داودى معروف به سيد بن طاووس از ائمه حديث و اكابر فقهاء وى برادر رضى الدين ابوالقاسم على است .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى و ادبى به بحث در تفسير كليات شواهد آيات قرآن اختصاص داده شده است .
ابـن داوود دربـاره آن مـى نـويـسـد كـتاب شواهد القرآن مجلدان كه مسلما از نظر ابن داوود گذشته است .
تفسير ديگرى به جمال الدين سيد به طاووس به نام عين العبرة فى غين القرة نسبت مى دهند كه در آن آيات نازله در فضائل حضرت على بن ابى طالب (ع ) را مورد تفسير قرار داده است .
ابن داوود از قول شهيد اول اسناد اين تفسير را مورد ثقه ذكر كرده است .
نسخه اى از اين كتاب به خط شهيد ثانى در كتابخانه خوانسارى ( صاحب روضات الجنات ) موجود بـوده اسـت و همچنين نسخه اى نزد ميرزا حسين نورى بوده كه به دست آقابزرگ تهرانى رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة 3/189; الاعلام 1/261; امل المل 2/29; الانوار الساطعة 13; الذريعة 14/244; رجـال ابن داوود 45; جامع الرواة 1/72; روضات الجنات 1/66; ريحانة الادب 8/72; قـامـوس الرجال 1/660; لؤلؤة البحرين 235; معجم رجال الحديث 2/344; نقد الرجال تفرشى 35.
اثـر شيخ نجيب الدين ابوزكريا و يا ابواحمد يحيى ( 601 - 689 ق ) فرزند احمد هذلى حلى معروف به شيخ نجيب الدين از فقهاى اماميه و مؤلف جامع الشرائع .
تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم و حاوى آيات عدل و آيات دال بر اختيار و جبر به شيوه كلامى است .
مـفـسر بخش عمده بحث خويش را به آياتى كه ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آياتى كه دلالت بر جبر و اختيار دارد پرداخته است .
اين تفسير در نوع خود بى نظير است .
نـسـخه اى از اين تفسير نزد شيخ زين الدين ابومحمد على بياضى عاملى ( م 877 ق ) بوده و از آن در كتاب خويش الصراط المستقيم بسيار نقل نموده است .
مـنابع : اعيان الشيعة 10/287; الانوار الساطعة 204; بغية الوعاة 2/331; الذريعة 16/124; رياض العلماء 5/334; ريحانة الادب 7/565; لؤلؤة البحرين 291; مجالس المؤمنين 1/569; تعليقة امل المل 335.
اثر رشيدالدين فضل اللّه ( 645 - 718 ق ) فرزند عمادالدوله ابوالخير.
از مشاهير اطباء و مؤرخين .
وى در حـكمت و فلسفه شاگرد خواجه نصيرالدين طوسى بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نـائل گـرديد و در پست وزارت تا عصر اولجايتو ايلخان مغول باقى ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت كوتاهى در امر معالجه او به شهادت رسيد و در قلعه رشيديه تبريز مدفون گرديد.
گـرچـه شـيعه بودن خواجه مورد ترديد عده اى است ولى قول شيعه نبودنش نيز مورد تعجب و انـكـار عـده ديـگرى است زيرا نفوذ او را در دربار ايلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسى و دلائل ديگرى از اين قبيل را حجت بر شيعه بودن او مى دانند.
تفسير مورد بحث تفسيرى است كامل كه خواجه آن را به شيوه فلسفى تاليف نموده است .
در بيان و تاويل آيات از مسائل عقلانيه بهره گرفته و در نوع خود بى نظير است .
ابن حجر عسقلانى در الدرر الكامنه مى گويد ( وى داراى تفسيرى است بر قرآن به شيوه فلاسفه بـدين جهت بود كه او متهم به كفر و الحاد گرديد و نيز پس از قتل وى تمامى مؤلفات او را آتش زدند ) دو وزير قبل از خواجه رشيدالدين در حكومت مغولى به قتل رسيده بودند لذا وى قسمتى از امـوال خود را وقف كتابخانه خويش كرد و جمع كثيرى از كتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهيب و تزيين آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خويش را تكثير و استنساخ مى نمود.
و بـه كـتـابـخـانـه عمومى و خصوصى گوشه و كنار جهان ارسال مى داشت لذا امروزه از تمامى مؤلفات وى نسخه هاى متعدد و نفيسى در دست مى باشد.
كـهـن تـريـن نسخه اين تفسير در كتابخانه كاخ گلستان مورخ 708 ق مى باشد كه در يك مجلد بزرگ ضمن مجموعه اى با ساير مؤلفات وى گردآورى شده است .
تفسير مفتاح التفسير كه مورد توجه علماى عصر خويش بود.
بيش از صد نفر از فحول علماى اعلام و مفسران بر آن تقريظ نوشته اند.
خـواجـه رشـيـدالدين فضل اللّه مؤلف جامع التواريخ رشيدى را سه تفسير ديگرى است : 1) تفسير بـعـضى آيات قرآن خواجه در اين تفسير بعضى از آيات كريمه را كه امكان بحث فلسفى و عرفانى داشته است انتخاب نموده و مورد تاويل قرار داده است .
نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشيدى كتابخانه كاخ گلستان موجود مى باشد.
2) اعجاز القرآن شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اى از آن در مجموعه رشيدى موجود است .
3) تفسير رشيدى شامل 19 رساله در تفسير بعضى از آيات و ذكر روايات و بحث در فضيلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حكماء.
مـنـابـع : اعيان الشيعه 8/401; الاعلام زركلى 5/152; ايضاح المكنون 2/523; تاريخ العراق بين احـتـلالـيـن 1/15; الحقائق الراهنه 160; الدرر الكامنه 4/271; الذريعة 20/84; شذرات الذهب 6/44; كـشف الظنون 1/447; طبقات المفسرين داوودى 2/30; معجم الدراسات القرآنيه 283; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 8/74; مفسران شيعه 111.
اثـر جـمـال الـدين ابومنصور الحسن ( 648 - 726 ق ) فرزند سديدالدين المطهر حلى معروف به علامه حلى از بزرگان و مشاهير علماى شيعه .
عـلامـه حـلى در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسى داشت و عامل مؤثر در تشيع او بود و در سال 708 ق سكه به نام ائمه (ع ) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت كه پس از وفات پيغمبر اكرم (ص ) برپا گشته بود نجات داد.
ايـن تفسير كه نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجيز و القول الوجيز و التيسير الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز به شيوه كلامى نگاشته شده است .
امـروزه نـسخه هاى متفرق و متعددى از آن در كتابخانه هاى ايران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه كـهـن كـتابخانه سيد عبدالحسين الحجة آل طباطبائى حائرى در كربلا كه امروزه نزد فرزندش سيد على الحجة آل طباطبائى محفوظ است .
عـلامـه حـلـى داراى دو تفسير ديگر نيز هست :
1) ايضاح مخالفة السنة لنص الكتاب و السنة حر عاملى در امل المل شيوه مفسر را در اين تفسير چنين وصف نموده است : مفسر روش عجيبى را در اين تفسير پيموده است وى در تفسير هر آيه و كلمه مخالفتهاى اهل سنت را از وجوه مختلفى بيان مى نمايد .
ايـن تـفسير در چند جلد نوشته شده كه فقط تا پايان مجلد دوم ( آخر سوره آل عمران ) در دست است و ساير مجلدات آن از كتب مفقوده شيعه مى باشد.
2) نهج الايمان فى تفسير القرآن اين تفسير در يك جلد و به شيوه ادبى و كلامى و تلخيص و جمع بين سه تفسير مهم : مجمع البيان التبيان و الكشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولى فعلا موجود نيست .
مـنابع : اعيان الشيعة 5/396; الاعلام زركلى 2/227; امل المل 2/81; البداية و النهاية 14/125; تاريخ العراق بين احتلالين 1/489; الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة 52; الدرر الكامنة فى اعيان الـمـائة الـثـامنة 2/188; الذريعة 12/170; رجال علامه حلى 2; روضات الجنات 2/269; رياض الـعلماء 1/358; كشف الظنون 1/346; لسان الميزان 2/317; لؤلؤة البحرين 210; مصفى المقال فـى مـصـنـفى علم الرجال 131; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 3/303; مفسران شيعه 112; مـعجم الدراسات القرآنية 118; معجم رجال الحديث 5/157; جامع الرواة 1/230; النجوم الزاهرة 9/267.
[ تـفـسير نيشابورى ] اثر نظام الدين حسن ( زنده در 728 ق ) فرزند محمد بن حسين نيشابورى معروف به نظام نيشابورى و نظام اعرج از مفسران و ادباى شيعه .
تفسير مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفيدترين تفسيرهاى شيعى است .
داراى يـازده مقدمه است و به اين نكته اشاره دارد كه اين تفسير ملخص تفسيرهاى مفاتيح الغيب فخر رازى و الكشاف زمخشرى و تفاسير عمده ديگر است .
و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذكر شماره حروف و كلمات و عدد آيات سپس در تفسير آيه نيز به تاويل آن مى پردازد.
خـوانـسارى در روضات الجنات در وصف اين تفسير مى نويسد: از بهترين شروح كتاب اللّه مجيد اسـت و جـامـع تـريـن تفسيرها كه داراى فوائد لفظيه و معنويه مى باشد و نيز خواص و عوام از آن بهره مند مى گردند .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد كهن از اين اثر در دست مى باشد از جمله چهارده نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( كهنترين آنها نسخه مورخه 885 ق به شماره 12311 و نسخه مورخه 890 ق به شماره 1496 ). اين تفسير در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در 1313 ق در يك مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلى تجديد چاپ شده است .
نـظـام نيشابورى داراى تفسير ديگرى است به نام لب التاويل كه به شيوه تاويل اليات كمال الدين عبدالرزاق كاشانى تصنيف نموده است و سيد محسن امين عاملى مى گويد كه اين تفسير با تفسير ديگر نيشابورى به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة 5/248; الحقائق الراهنة 46; الذريعة 16/31; روضات الجنات 3/102; ريحانة الادب 6/197; كشف الظنون 2/1195; معجم الدراسات القرآنية 205; معجم المطبوعات سـركيس 2/1527; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 3/281; مفسران شيعه 113; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/638; هدية الاحباب 257.
اثر كمال الدين عبدالرزاق كاشانى ( م 730 يا 735 ق ) از علماى عرفاء و صوفيه .
مفسر از معاصرين علامه حلى بوده و نيز بين وى و علاءالدوله سمنانى مكاتباتى در مساله وحدت وجود مبادله گرديده كه جامى در نفحات الانس ضبط كرده است .
ايـن تـفسير بر مذاق اهل عرفان تاليف گرديده و شهيد ثانى در ستايش اين تفسير مى گويد ( در موضوع خود بى نظير مى باشد و نيز مثل اين تفسير تاكنون تاليف نگشته است ) فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 729 ق مى باشد.
كـمال الدين عبدالرزاق كاشانى تفسير ديگرى به نام : تفسير السراج الوهاج دارد كه در تاويل آيات قرآنى بر مبناى مسائل عقلى و به مذاق اهل عرفان و تصوف تاليف گرديده است .
مـنـابـع : الاعـلام زركـلـى 3/350; الحقائق الراهنة 112; ريحانة الادب 5/34; الذريعة 3/303; فـهـرسـت دارالـكـتـب 6/162 و 7/200; فهرست كتب خطى آستان قدس 101 1/417; مجالس المؤمنين 2/69; مفسران شيعه 111; معجم الدراسات القرآنية 480; كشف الظنون 1/266; هدية العارفين 1/567.
اثر ابوسليمان فخرالدين داوود ( م 735 ق ) فرزند تاج الدين ابوالفضل محمد بن داوود بناكتى .
وى از علما و شعراى مقربين سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادر است و كتابش روضة اولى الالباب بهترين منبع از تاريخ آن روزگار است .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى است و به شيوه ادبى و كلامى كه طى كتب تفسير و تاريخ از آن نقل گرديده است .
امـروزه نـسـخـه هـاى متعددى از آن مشاهده شده از جمله نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذكر شده است .
مـنابع : اعيان الشيعة 6/383; تذكره سمرقندى 170; تاريخ ادبيات فارسى ادوارد براون 3/122; الحقائق الراهنه المائة الشامنة 75; الذريعة 9/809; رياض العلماء 5/462.
مـدارج الـسـالـكين اثر شيخ ركن الدين ابوالمكارم احمد ( 659 - 736 ق ) فرزند محمد سمنانى معروف به علاءالدوله سمنانى از اقطاب صوفيه و اكابر حكماء متخلص به علاء يا علائى .
تفسير مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنيف گرديده است .
در دو مجلد از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1416 ) است .
سـيـد عـلى اردلان در فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس آن را با ترديد به مفسر نسبت داده است .
اما محمد آصف فكرت در فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس تفسير مذكور را بدون ترديد از مفسر مى داند.
نسخه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه هاى خصوصى و عمومى امروزه در دست مى باشد.
مـنـابـع : اعلام زركلى 223; الحقائق الراهنة 10; الدرر الكامنه 1/296; الذريعة 20/237; رياض الـعـارفـين 168; شذرات الذهب 6/125; طبقات المفسرين داوودى 1/66; فرهنگ سخنوران 399; فـهـرسـت الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 506 1/565; فهرست كـتـب خـطى كـتـابـخانه مركزى آستان قدس رضوى 1/565; مجالس المؤمنين 2/134; نتايج الافكار 458; هدية العارفين 1/108.
اثـر سـيد عزالدين و يا عمادالدين يحيى ( 680 - 753 ق ) علوى حسنى معروف به فاضل يمانى از مشاهير مفسران زيديه و مجتهدان عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث در غريب و متشابه قرآن كريم است كه مفسر بر مبناى مذاق زيدى خويش به تفسير آيات قرآن پرداخته است .
جلد اول و جلد دوم مورخه سال 1063 ق از مخطوطات كتابخانه جامع الكبير ( شماره 53 ) در آن كتابخانه موجود است .
فـاضـل يـمـانـى داراى تفسير ديگرى است به نام درر الاصداف فى حل عقد الكشاف كه به شرح كشاف زمخشرى پرداخته است .
نسخ آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : الاعلام 8/163; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 2/340; بغية الوعاة 2/339; فـهـرسـت الـخديوية 1/137; كشف الظنون 2/1480; معجم المؤلفين 13/219; مؤلفات الزيدية 1/261; هدية العارفين 2/527; فهرست كتابخانة الصفية 1/390.
اثر قطب الدين محمد ( م 766 ق ) فرزند محمد رازى بويهى از علماء و حكما و طرق اجازات اماميه .
تـفسير مورد بحث حاشيه و شرحى است بر تفسير الكشاف كه مفسر در 733 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى متعددى در كتابخانه هاى ايران و عراق از اين تفسير در دست است .
قـطـب الـدين محمد بويهى را تفسير ديگرى به نام تحفة الاشراف دانسته اند كه شرح و حواشى به تفسير الكشاف است .
نسخه هاى آن در كتابخانه ها از جمله در الكتبة الخديويه مصر موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 9/413; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام 400; الحقائق الراهنة 200; الدرر الـكـامـنة 6/99; الذريعة 3/30; شذرات الذهب 6/207; لؤلؤة البحرين 194; مستدرك الوسائل 3/448; معجم الدراسات القرآنية 37; مفسران شيعه 111.
از شيخ ابومحمد الحسن ( م ح 775 ق ) فرزند ابوالحسن ديلمى از محدثين و متكلمين شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى طى كتب حديث و تفسير شيعه از آن نقل گرديده است .
نسخه اى از اين تفسير را سيد محمد حسينى در اختيار داشته است و در آيات الباهرات بسيارى از اين تفسير را نقل مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة مى نويسد حسن بن محمد ديلمى غير از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد ديلمى مفسر است كه علامه كراچكى در كنزالفوائد خود از تفسير او نقل مى نمايد.
منابع : تعليقة امل المل 209; بحارالانوار 1/16 و 33; امل المل 2/77; الحقائق الراهنة 38; رياض العلماء 1/338; ريحانة الادب 2/248.
اثـر شيخ كمال الدين عبدالرحمان ( 695 - 793 ق ) فرزند محمد حلى معروف به ابن العتايقى از حكما و علماى اسلامى .
وى از مردم قريه عنايق از نواحى حله است .
ابن العتايقى اين تفسير را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى نگاشته است .
مـفسر اسانيد آن دسته از روايتهاى تفسير قمى كه ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبياء را داشته است نياورده است ; و در مقدمه خود مى نويسد اين گونه تفسيرها موافق با مذهب شيعه نمى باشد.
چون اعتقاد اماميه بر منزه و معصوم بودن انبياء از هرگونه گناه و معصيت است .
همچنين بر وفق مشرب فلسفى خود نكات بسيار بر آن افزوده است .
وى در 767 ق از تلخيص و تهذيب اين تفسير فراغت يافته است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 282 ) مى باشد.
ابـن عـتـايـقـى تـفسير ديگرى به نام الناسخ و المنسوخ دارد كه آيات ناسخ و منسوخ را به ترتيب سوره هاى قرآن مورد بحث و تفسير قرار داده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير مشاهده شده است كه از آن جمله است نسخه ( 2255 ) كتابخانه مرعشيه قم .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة 7/465; الاعلام 3/330; خزائن الكتب القديمة فى العراق 135; رياض الـعـلـمـاء 3/103; الـحـقـائق الراهنة 109; الذريعة 20/190; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم 1/309; الكنى و الالقاب 1/354; معجم المؤلفين 5/167.
اثـر سيد بهاءالدين يا ركن الدين حيدر ( ح 720 - ب 794 ق ) فرزند تاج الدين على عبيدى معروف بـه آملى از اعاظم عرفاى شيعه و فحول مفسران صوفيه ( - آملى بهاءالدين حيدر دايرة المعارف تشيع 1/233 ). آمـلـى در ايـن اثر بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف به تاويل آيات قرآنى پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار كرده است بر حسب ذات صفات اسماء و افعال .
مطلب نخست در تاويل آيات توحيد است ; مطلب دوم در تعريف و حقيقت ; مطلب سوم در ترتيب و تقسيم آن ; مطلب چهارم در كيفيت و تفصيل مطلب ياد شده .
تاريخ فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 777 ق است .
و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء از اين تفسير به نام تفسير المحيط الاعظم فى تفسير القرآن المكرم نام برده و تفسير المحيط الاعظم و تفسير البحر الخضم را دو تفسير جدا از يكديگر دانسته اسـت شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اصل نسخه خط مؤلف را در كتابخانه آستانه اميرالمؤمنين (ع ) مشاهده نموده است در الذريعة مى نويسد اين دو تفسير يكى است .
سـيـد حـيـدر آملى تفسيرهاى ديگرى دارد به نام : 1) منتخب التاويل كه با مذاق عرفانى و شيوه متصوفه به تاويل حروف و كلمات و آيات قرآن پرداخته است .
2) تـاويلات كه خود آن را تلخيص و عصاره افكار و تكميل سه تفسير قبلى خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجيل و زبور ياد كرده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 6/271; الاعلام 2/290; ايضاح المكنون 2/192; جستجو در تصوف ايران 2/138; الـذريـعـة 20/161; الـحقائق الراهنة 66; روضات الجنات 3/201; رياض العلماء 2/218; مجالس المؤمنين 2/51; معجم الدراسات القرآنية 265; مفسران شيعه 111.
تفسير ابوالفضل ديلمى
اثر شيخ ابوالفضل ( م ح 800 ق ) فرزند بهاءالدين يوسف ديلمى مرقانى از علماى تفسير.
تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذكر چند آيه از قرآن كريم به تفسير و تـاويل آيات مذكور مى پردازد و هنگام تفسير آيه انما وليكم اللّه تصريح به امامت و ولايت الهى حـضرت على بن ابى طالب (ع ) كرده و مساله انفاق انگشترى را در حال ركوع توسط امام (ع ) نقل مى نمايد و نيز حديث تفسير الصادقين در خصوص حضرت على بن ابى طالب (ع ) و شيعيان او را.
سپس حكم به ايمان ابوطالب داده است كه وى با ايمان بر اسلام وفات يافت و همچنين از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) روايات بسيارى نقل كرده است و هنگام ذكر نام حضرت على بن ابى طالب (ع ) از وى بعنوان اميرالمؤمنين عليه السلام اسم مى برد.
و نـيـز در اول سـوره مـريـم به حديث نحن معاشر الانبياء لا نورث اشاره كرده و مى گويد اين تـهمت و افترائى است جهت غصب فدك و مقصود از يرثنى و يرث من آل يعقوب ارث مال است نه ارث علم .
سپس به ارث عايشه كه پيراهن و نعلين حضرت رسول اكرم (ص ) را به ارث برد اشاره كرده است .
و بعد خطبه حضرت زهراء (س ) را ياد كرده است .
از مـنابع اين تفسير تفسير طبرسى و تفسير زمخشرى و تفسير الامام الناصر للحق و درة الغواص حريرى و كشف المشكلات است .
نـسـخـه كهن اين اثر در دو جلد و از كتب خطى كتابخانه سيد جواد عاملى ( م 1226 ق ) صاحب كتاب مفتاح الكرامه در نجف اشرف است .
مـصـنـف از بـراى تـفـسـيـر خود نامگذارى نكرده است و در پايان آن آمده انه تفسير كتاب اللّه المتضمن بحقايقه و دقايقه تولى جمعه الفقير المحتاج الى رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دوير بن يوسف .
مـنابع : اعيان الشيعة 2/397; الذريعة 4/256; مؤلفات الزيدية 1/307; معجم الدراسات القرآنية 94; مفسران شيعة 112.
اثـر سـيـد بـهاءالدين ابوالحسن على علوى معروف به سيد النسابه ( زنده در 800 ق ) از مفسران شيعه و تبارشناس معروف عصر خويش .
بـهـاءالدين در تفسير مورد بحث به اشكالات و ايرادات خود بر تفسير كشاف زمخشرى پرداخته و اشتباهات او را در تفسير بعضى از آيات بيان مى نمايد.
سيد حسين عاملى كركى قزوينى ( م 1001 ق ) در دفع المناواة از آن نقل مى نمايد.
و نسخه اى از آن در كتابخانه شيخ الاسلام در قزوين موجود است .
بهاءالدين سيد النسابه را دو تفسير ديگرى نقل كرده اند كه وجود ندارند به نام : 1) بيان الجزاف فى تـبـيـان انـحراف صاحب الكشاف در اين تفسير مفسر پس از ذكر آيه گفته هاى زمخشرى را در كشاف رد كرده سپس خود آيه را تفسير مى نمايد.
شيخ آقابزرگ اين نسخه را در مجموعه اى ملاحظه كرده است .
2) تـبيان انحراف صاحب الكشاف اين تفسير غير از دو تفسير اوست ولى همچنان ايرادات خود را به صاحب كشاف بازگو مى كند و آقابزرگ تهرانى آن را مستقل ياد كرده است .
مـنـابـع : الاعلام زركلى 4/302; ايضاح المكنون 1/134; الحقايق الراهنة 142; الذريعة 2/397; روضات الجنات 4/347; رياض العلماء 4/124; الضياء اللامع فى القرن التاسع 95; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى علم الرجال 285; معجم المؤلفين 7/128; مفسران شيعه 116; هدية العارفين 1/726; المستدرك نورى 435.
اثـر شـيـخ رضـى الـدين رجب ( م ح 815 ق ) فرزند محمد حلى معروف به حافظ رجب برسى از علماى شيعه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در ذكر و بيان و تفسير بعضى از آيات قرآن كريم است كه اكثر آنها در حق حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آميخته با عرفان و مختصرتر از كتاب ديگر وى به نام مشارق الانوار مى باشد.
امروزه از اين تفسير چندين نسخه خطى در دست است .
از جمله نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11011 ) در فهرست الفبائى كتابخانه رضوى تحت عنوان تفسير عرفانى ياد شده است .
براى شيخ رضى الدين حافظ برسى دو تفسير ديگر نقل كرده اند: 1) تفسير سورة التوحيد به شيوه فلسفى و بر مذاق اهل عرفان تفسير شده است .
نسخه هاى متعددى در دسترس وجود دارد كه نسخه مدرسه سپهسالار ( شماره هاى 1788 1790 ) از آن جمله است .
2) الـدرالثمين در بيان و تفسير پانصد آيه كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و در فضائل ايشان نازل شده است .
تاليفات زياد حافظ برسى در مناقب و محامد حضرت على (ع ) و خاندان عصمت (ع ) و اشعار بليغ و مـتـيـن و مـدح و رثـاى وى در حق ائمه اطهار (ع ) موجب شده است كه عده اى او را جزء غلاة دانسته اند.
از تفسير الدرالثمين نسخه ( شماره 15317 ) در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 6/64; امل المل 2/117; ايضاح المكنون 1/444; الذريعة 1/33; روضات الـجـنـات 3/337; ريـاض الـعلماء 2/304; الضياء اللامع فى القرن التاسع 58; فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 519; معجم رجال الحديث 7/181; مفسران شيعه 116.
اثـر جمال الدين ابوناصر احمد ( م 820 ق ) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانى معروف به ابن متوج از مفسران شيعه و مشاهير علماى عصر خويش .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسير مفسر را نبايستى با تفسير شيخ فخرالدين احـمـد بـن عـبداللّه بن سعيد بن متوج اشتباه كرد على رغم اينكه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرين وجه اشتراك دارند و گاه اين گونه شباهتها از نظر مشايخ و شاگردان و تصانيف پيدا مى شود.
نـسـخه اى از اين تفسير در كربلا در كتابخانه سيد نصراللّه حائرى معروف به مدرس الطف موجود بود كه امروزه نزد احفاد او در كربلا مى باشد.
شـيخ جمال الدين بن متوج داراى سه تفسير ديگر مى باشد: 1) تفسير صغير ابن متوج در يك جلد بـه زبـان عـربـى است كه با استفاده از روايات و اخبار ائمه اطهار (ع ) و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) آيات قرآنى را تفسير كرده است .
2) الـنـاسـخ و الـمنسوخ كه ابتدا با تفسير صغير جمع بوده ولى بعدا آيات ناسخ و منسوخ را جدا كرده و آن را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى تدوين نموده است .
و اين تفسير غير از تفسير ناسخ و منسوخ فخرالدين احمد بن عبداللّه ابن متوج مى باشد.
در الذريعه نسخه هاى متعددى از آن معرفى شده است .
3) آيات الاحكام كه نام ديگر آن منهاج الهداية فى تفسير آيات الاحكام الخمسمائة مى باشد.
در اين تفسير كه محققانه تاليف گرديده تبحر و فضل مؤلف آشكار شده است .
مفسر 500 آيه از آيات تشريعى را بيان كرده و حكم فقهى آنها را ذكر نموده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعه 3/13; انوار البدرين 70; الحقائق الراهنة 7; امل المل 2/16; رياض العلماء 1/43; الـذريـعـة 4/246; تـنـقيح المقال 1/65; ريحانة الادب 8/194; فهرست آل بابويه و علماء الـبـحـريـن 91; لـؤلـؤة البحرين 177; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 4 به بعد; مفسران شيعه 109.
اثر شيخ ابوعبداللّه شرف الدين مقداد ( م 826 ق ) فرزند جلال الدين عبداللّه اسدى سيورى معروف به فاضل مقداد از شيوخ فقهاى اماميه .
وى از شـاگـردان شـهـيـد اول شيخ محمد بن مكى عاملى ( 734 - 786 ق ) است و از او روايت مى كند.
تـفـسـيـر كـنزالعرفان در يك جلد به زبان عربى و شيوه استدلالى است و مؤلف با بهره گيرى از روايـات و احاديث ائمه اطهار(ع ) آيات احكام قرآن را گرد آورده سپس به ترتيب كتابهاى فقهى آيات فقهى را مبسوط شرح مى كند و حكم آيه را بيان مى نمايد.
نـظـم و شـيـوه تـدويـن و تبويب اين تفسير روشى ابداعى از سوى او بوده است كه در ميان همه تفسيرهاى فقه قرآن كريم اعم از تفسيرهاى اهل تشيع و اهل تسنن بى سابقه و بى نظير است .
و نيز بسيارى از مؤلفان پس از وى از وى تقليد و پيروى كرده اند.
همچنين اين تفسير از شهرت خاصى نزد فريقين عامه و خاصه برخوردار است .
مـفـسـر هنگام بيان حكم فقهى آيه به مذاهب اربعه سنى متعرض مى گردد و موضوع اختلاف را ذكـر نموده سپس از طريق عقل و روايات و اخبار و همچنين شان نزول آيه احكام ساير مذاهب را رد كرده و راى شيعه اماميه را در مسئله مورد خلاف بيان مى كند.
اين تفسير از مشهورترين كتب تفسير آيات الاحكام و از منابع فقهاى اماميه مى باشد.
از اين تفسير بيست نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و هشت نسخه در كتابخانه مرعشى قم كه كهنترين آن مورخه رمضان 979 ق موجود است .
نـخـسـتين بار در سال 1313 ق چاپ سنگى گرديده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقيق محمدباقر بهبودى در تهران تجديد طبع گرديد و مكررا افست شده است .
مـنـابع : الاعلام 7/282; امل المل 2/325; الذريعة 18/159; الضياء اللامع 138; فهرست الفبائى كـتب خطى كتابخانه آستان قدس 473; فهرست كتابخانه مرعشى قم 1/105; فهرست كتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار 1/86; معجم المطبوعات 2/1772; روضات الجنات 7/171; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/272.
مفسر خواجه صائن الدين على ( م 830 ق ) فرزند محمد تركه اصفهانى معروف به تركه از عرفاء و حكماء متالهين مفسر محقق ( - تركه خواجه صائن الدين على ). تفسير مورد بحث در بيان و شرح و تفسير آيه ( ثمانية ازواج من الضان اثنين ) مى باشد كه بر مذاق اهل عرفان و صوفيه نگاشته شده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه بايزيد ولى الدين موجود است .
تفسير ديگرى به نام تفسير شق القمر به خواجه صائن الدين تركه نسبت داده اند كه به شيوه كلامى و عـرفـانـى نـوشته شده است و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8185 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : الـذريـعـة 20/235; رياض العلماء 4/240; الضياء اللامع فى القرن التاسع 89; فهرست كتابخانه بايزيد ولى الدين 16/ 1825; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/59; مجالس المؤمنين 2/41; معجم الدراسات القرآنيه 268.
اثر شيخ ابوالحسن زين العابدين على ( 776 - 835 ق ) فرزند احمد معروف به مخدومعلى كوكبى هندى از متكلمان و مفسران عارف شيعى .
مـفسر از خاندان نوائب مى باشد كه طبرى مى گويد اين طائفه از سادات قريش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن يوسف ثقفى به سواحل هندوستان هجرت نمودند و اين گفتار تشيع اين خـانـدان را مـى رسـاند و همچنين بعضى از آثار وى مخصوصا تفسيرهاى او تشيع وى را منعكس نموده است .
مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسير الم و آيه اول سوره بقره ذلك الكتاب لاريب فيه پرداخته است نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
مفسر تفسير ديگرى به نام الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير الى اعجاز القرآن دارد.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد: تمام تفاصيل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات كه بسيار محققانه و فاضلانه است در تفسير بيان السعادة گنابادى نقل شده است .
مـنـابـع : الاعـلام زركلى 4/257; ايضاح المكنون 1/52; سجة المرجان فى آثار هندوستان 39; معجم المطبوعات 2/1717; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 7/9; مفسران شيعه 116; الذريعة 4/274 3/182; نزهة الخواطر 3/105; هدية العارفين 1/730.
اثر فخرالدين احمد ( م ق 836 ق ) فرزند عبداللّه متوج بحرانى از مفسران شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است كه طى تفسيرهاى شيعى از آن نقل گرديده است .
مـفـسـر پـس از ذكـر آيـات قرآن مجيد با درج روايات و احاديث از ائمه اطهار (ع ) به تفسير آيات مى پردازد.
مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از اين تفسير استخراج نموده است .
فـخـرالـديـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسير ديگر نگاشته است : كه از نظر نام آنها با تفسيرهاى جـمـال الدين ابن متوج مشابهت كامل دارند: 1) تفسير صغير ابن متوج اين تفسير در يك جلد به زبـان عـربى و شيوه روائى است كه مفسر پس از ذكر آيات سلسله احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين را ذكر مى كند و اين تفسير تلخيصى است از تفسير كبير خود فخرالدين ابن متوج .
2) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آيات ناسخ و منسوخ را از تفسير كبير خود استخراج كرده و مجموعا 236 آيه از 64 سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است .
ايـن تـفـسـير از طرف سيد عبدالجليل حسينى قارى مورد شرح قرار گرفته و آقاى دكتر محمد جعفر اسلامى آن شرح را به فارسى ترجمه كرده و حواشى و تعليقاتى نيز بر آن افزوده است .
3) الـنهاية فى تفسير الخمسمائة آيه در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى در بيان پانصد آيه از آيات قرآن و تشريح احكام فقهى آن آيات .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه آقا حسين خوانسارى موجود است .
جـالـب تـوجـه است كه نام مؤلف و نام پدر و اسامى هر سه كتابهاى او با مشخصات و نام كتابهاى جدش مشابه است .
منابع : اعيان الشيعة 3/10; امل المل 2/16; تنقيح المقال 1/65; الذريعة 4/246; روضات الجنات 1/68; ريـاض الـعـلـماء 1/43; فهرست آل بابويه و علماء البحرين 91; لؤلؤة البحرين 177; الضياء اللامع فى القرن التاسع 5; خاتمة مستدرك 3/435; مقدمه شرح كتاب الناسخ و المنسوخ 14.
اثـر سيد على ( 769 - 837 ق ) فرزند سيد محمد بن ابى القاسم حسنى صنعانى يمانى از مشاهير مفسران زيديه .
وى از سلالة امام الهادى يحيى بن الحسين است و شاگردان بسيار در حوزه وى تربيت يافتند.
از جمله سيد محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير.
مـفـسـر چـندين اثر در علوم مختلف قرآن كريم از خود باقى گذاشته است از جمله تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ كه در 795 ق از تاليف آن در صنعاء فراغت يافت .
جـلد اول مورخه 894 ق به شماره 45 و جلد دوم مورخه 876 ق در كتابخانه الجامع الكبير صنعا محفوظ است .
منابع : الاعلام 5/8; البدر الطالع 1/485; معجم المؤلفين 7/226; مؤلفات الزيديه 1/250.
اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم ( هجره 775 - صفا 840 ق ) فرزند على بن مرتضى حسنى قاسمى آل الوزير از اعيان علماء زيديه .
شـوكـانـى نـسـب وى را تا حضرت على ابيطالب (ع ) ضبط كرده و در كتاب خود البدر الطالع به تفصيل شرح حال وى را نگاشته است .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و بيان دويست و سى و شش آيه از آيات احكام قرآن كريم است كه از احاديث در استدلال خود هنگام بيان حكم آيه بهره گرفته است .
نسخه اى از آن به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء محفوظ است .
ابـوعـبـداللّه حسن قاسمى آل الوزير چهار تفسير ديگر نگاشته است : 1) اليات الدالة على اللّه و على صـدق انـبـيـائه در اين تفسير آياتى از قرآن كه دلالت بر ذات بارى تعالى و صدق انبياء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـيـر قرار گرفته است و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعا وجود دارد.
2) الـيـات الـدالـة عـلى اللّه و على صدق اوليائه آيات داله بر خداوند بزرگ و بيان مقام رهبرى و امامت در اين تفسير مورد بحث واقع شده است .
3) اليات البينات در اين تفسير آيه يضل من يشاء و يهدى من يشاء شرح و بيان شده و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در الجامع الكبير صنعاء موجود است .
4) قواعد التفسير كه نام ديگر آن را زركلى القواعد ياد كرده است .
5) ترجيح اساليب القرآن على اساليب اليونان كه در آن ارجحيت آيات احكام قرآن و معرفت بارى تـعـالى و رد بر احكام و فلسفه يونان و فضل قرآن و فضيلت پيروان آن با استناد به اقوال و احاديث گذشتگان زيديه مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
شوكانى در البدرالطالع مى نويسد: كتابى است در كمال سودمندى و خوبى با اسلوبى ابتكارى كه كمتر سابقه دارد .
كليه كتابهاى فوق با مشرب زيدى مؤلف نوشته شده است .
مـنـابـع : الاعلام 5/300; البدرالطالع 2/81; توضيح الافكار 1/66; الضوء اللامع سخاوى 6/272; المكتبة الازهرية 1/473; مولفات الزيدية 1/427; المكتبة التيمورية 3/314.
اثر امام احمد ( 775 - 840 ق ) فرزند يحيى حسنى ملقب به المهدى لدين اللّه از سلاطين و ائمه زيديه يمن .
ايـن تـفـسير به عربى و در يك جلد در تفسير و تاويل آيات قرآن و علوم قرآنى كه مفسر با مشرب زيدى خويش و به شيوه كلامى آن را بنام امام الناصر لدين اللّه صلاح بن على حسنى نگاشته است .
نسخه اى از اين تفسير به شماره 81 م در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
امام المهدى داراى كتابها و اثرات ديگرى است كه تفسيرهاى آن بدين قرارند: 1) الانتقاد فى اليات المعتبرة فى الاجتهاد اين تفسير در يك جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آيه از آيات قرآن كه به ترتيب سوره ها و نظم آيه ها فقه و احكام آيات را تفسير كرده است .
2) المستجاد فى شرح كتاب الانتقاد كه شرحى است به تفسير فوق .
3) تـفـسير الاعتماد ليات المعتبرة فى الاجتهاد كه آيات فقهى اساسى اجتهاد مورد شرح و بس ط قرار گرفته است .
مـنـابـع : الاعـلام 1/269; ايـضـاح المكنون 1/131; البدر الطالع 1/122; الدر الفريد 247; كشف الظنون 1/22; معجم المؤلفين 2/206; مؤلفات الزيدية 2/37.
اثـر شـيخ ناصرالدين يا ناصر ( زنده در 850 ق ) فرزند شيخ جمال الدين احمد بن متوج بحرانى از فقها و علماى اماميه ( - ابن متوج شيخ ناصر بن جمال الدين احمد ). اين تفسير در شرح و بيان آيات احكام قرآن كريم است كه آن را بر مبناى كتب فقهى تنظيم نموده از طـهارات تاديات و نيز مفسر داراى خط زيبائى است و نسخه اى از اين كتاب را سيد حسن صدر كاظمى در كتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 10/202; امل المل 2/333; الذريعة 1/43; ريحانة الادب 8/195; رياض العلماء 5/236; الضياء اللامع 142.
اثـر شـيخ عفيف الدين طيفور ( زنده در 876 ق ) فرزند سراج الدين جنيد حافظ واعظ از مفسران شيعه و علماء اماميه .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است و به احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) اقتصار كرده است .
و اكـثـر از تـفـسـيـر فـرات كوفى بهره مند شده است و در پايان تفسير احاديث زيادى در مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ياد مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه مورخه 909 ق را در كتابخانه شيخ محمد سلطان المتكلمين در تهران مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة 4/280; الضياء اللامع 72; مفسران شيعه 116; ريحانة الادب 4/151.
اثر شيخ عبداللّه ( 825 - 877 ) فرزند محمد بن ابى القاسم عبسى عكى معروف به نجرى از فقهاء و مفسران زيديه .
ايـن تفسير عربى در يك جلد بزرگ شامل تفسير پانصد آيه از احكام قرآن كريم كه مفسر با مشرب زيدى خود به شرح و تفسير و بيان فقه مسائل آيات احكام پرداخته است عمر رضا كحاله در معجم الـمـؤلفين تفسير شرح آيات احكام را جدا از تفسير فوق دانسته و سيد احمد اشكورى حسينى در مـؤلفات الزيدية هر سه نام تفسيرهاى ياد شده را متحد عنوان كرده است و اين تفسير در گذشته چاپ گرديده است .
و نيز دو نسخه يكى از آن به شماره 177 و 200 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
منابع : الاعلام 4/127; البدرالطالع 1/397; الضوء اللامع سخاوى 5/62; ايضاح المكنون 2/722; معجم المؤلفين 6/137; مؤلفات الزيديه 2/210; هدية العارفين 1/469.
اثر شيخ كمال الدين و يا تاج الدين حسن ( زنده در 891 ق ) فرزند شمس الدين استرآبادى نجفى از مفسران شيعه .
وى از شاگردان فاضل مقداد سيورى ( م 826 ق ) صاحب كنزالعرفان است .
تفسيرى وى معروف به تفسير اللباب و تفسير معارج السئول مى باشد كه هر دو يكى هستند مؤلف بـحث خويش را اختصاص به آيات احكام قرآن كريم داده است و به تفسير پانصد آيه از آيات تشريع بر وفق كتب فقهى از طهارات تا ديات در دو مجلد مى پردازد.
مـيـرزا حـسـين نورى مى گويد: بهترين كتابى است در بيان و تفسير آيات احكام قرآن كه تاليف گرديده و صاحب رياض مى گويد: كتابى است جامع و كثير الفوائد.
تاليف آن پس از كتاب كنزالعرفان استادش فاضل مقداد مى باشد كه اضافات زياد و فوائد نفيس بر آن افزوده است .
و نيز اين تفسير را از تفسير ديگر خويش به نام عيون التفاسير استخراج كرده است و بر آن اضافاتى دارد.
اين كتاب نظير آيات الاحكام شيخ جزايرى و زبدة البيان مقدس اردبيلى است .
در تفسير آيات از اخبار نيز استفاده مى نمايد.
ايـن كـتاب شامل يك مقدمه در بيان فوائد مقدماتى اصولى و منطقى و ابواب احكام فقه كه از هر باب به كتاب تعبير مى نمايد و داراى خاتمه مى باشد.
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1417 ) محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام عيون التفاسير از شيخ استرآبادى نجف ملاحظه مى گردد كه در چهار جلد با روايـاتـى از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثى از صرف و نحو و لغت و معانى و قراءآت تاليف گرديده و نـسـخـه هـاى آن در مـدرسـه سپهسالار ( شماره 2006 ) و در مدرسه هندى و شيخ محمد صالح برغانى موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 5/243; رياض العلماء 1/319; الضياء اللامع 41; فهرست الفبائى كتب خطى كـتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 530; خاتمة مستدرك حاجى نورى 3/405; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 30; الذريعة 18/280 21/181.
[تـفسير جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ] اثر شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى از مفسران شيعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجرى معروف به سيد گازر.
ايـن تـفـسـير را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست كتب خطى آستان قدس رضوى چنين مى نويسد: ابوالمحاسن جرجانى شيعى و امامى مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته كه تفسير را موافق اخبار اهل بيت عصمت و طهارت بنويسد چنانكه گويد: از بخشنده دل و جان و بخشاينده انـس و جان مدد خواستم به توفيق و يارى وى اين كتاب در تفسير قرآن نهادم و در او جمع كردم از تاويل آيات و تفسير مشكلات آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون فى العلم يافته اند و از سبب نزول آيات آنچه معتمدان روايت كرده اند و سياق آيـات و ظـاهـر آن را بر آن دليلات اختيار كرده و به هر آيتى و علامتى اخبار و احاديث و مناقب و فضايل اهل بيت عليهم السلام آنچه لايق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بينندگان را نور بوده و دل محبان اهل بيت را سرور و الحمد للّه العالمين .
مـفسر در بيان و تفسير آيات قرآن كريم با عبارات روان و ذكر مطالب تاريخى بعضى از قراءآت را نيز يادآور مى گردد و گاه گاهى به اشعار فارسى و عربى استشهاد نموده است .
ابن يوسف شيرازى در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار سيد گازر را غير از ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى دانسته و تفسير گازر را نيز غير از جلاء الاذهان معرفى كرده است و در وحدت مؤلف و تفسير شك كرده است ولى محدث ارموى در مقدمه تفسير گازر به اشكالات ايشان پاسخ گفته و آنها را رد كرده است .
هـمـچنين منزوى اين تفسير را [ لطائف التفسير ] سيف الدين فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگى مى داند ولى اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسير درواجگى به شمار 1228 مقابله كرده و هيچ گونه شباهتى در اين دو تفسير مشاهده نكرده است و با تفسير گازر يا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقيق محدث نيز مطابقه كرده است و به اين نتيجه رسيده كه با آن متحد است .
اين تفسير پس از مقدمه مؤلف داراى هفت فصل مى باشد.
امـروزه نسخه هاى آن در بعضى از كتابخانه هاى عمومى و خصوصى از جمله در كتابخانه مركزى آسـتـان قـدس رضـوى و كـتـابخانه سپهسالار موجود است و نيز در 1337 ش به همت شادروان جلال الدين محدث ارموى در ده مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر 61; رياض العلماء 2/85; الذريعة 4/309; 5/123; فهرست كتب خـطى كـتـابـخـانـه مـركزى آستان قدس رضوى 1/447 459; معجم الدراسات القرآنية 124; مفسران شيعه 122.
اثـر ابـوالـمـعـالى محمد صدرالدين ثالث ( 828 - 903 ق ) فرزند غياث الدين منصور اول حسينى دشتكى شيرازى از فلاسفه و اكابر اماميه .
ايـن اثر حواشى و تعليقات دشتكى بر تفسير الكشاف تاليف جاراللّه زمخشرى ( م 528 ق ) مى باشد كه با مذاق فلسفى خويش نگاشته است .
نـسخه اى از اين حاشيه در كتابخانه سلطان سليمان خان عثمانى در استانبول محفوظ است و در فهرست اين كتابخانه ضبط است .
فرزندش امير غياث الدين منصور ( م 948 ق ) نيز داراى تفسير حاشيه بر كشاف مى باشد.
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر 218; الذريعة 6/46; مجالس المؤمنين 2/229.
اثـر شـيخ تقى الدين ابراهيم ( 840 - 900 يا 905 ق ) فرزند على بن الحسن عاملى كفعمى جبعى حارئى حائرى معروف به كفعمى از مفسران و محدثان اماميه .
تفسير مورد بحث در تلخيص و تنقيح تفسير مجمع البيان لعلوم القرآن شيخ طبرسى ( م 548 ق ) مى باشد به اختصار و تنقيح بعضى توضيحات مى پرازد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى محفوظ است .
بـراى كـفـعمى چند اثر ديگر ياد كرده اند: 1) اختصار تفسير على بن ابراهيم قمى تلخيصى است روائى از تفسير قمى كه در يك مجموعه نزد افندى صاحب رياض العلما موجود بوده است .
2) الـواضـحة فى شرح سورة الفاتحة در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب است كه مؤلف آن را جزء منابع كتاب خود البلد الامين ( در دعا ) قرار داده است .
3) اختصار غريب القرآن سجستانى تلخيص غريب القرآن سجستانى است .
4) الوجيز فى قراءة الكتاب العزيز نام ديگر آن اللفظ الوجيز است .
در قراءآت قرآن و ضبط اعراب آن .
5) اخـتصار زبدة البيان تلخيص تفسير زبدة البيان انسان الانسان المنتزع من مجمع البيان تاليف شيخ زين الدين عاملى نباطى كه مختصر تفسير مجمع البيان شيخ طبرسى است .
6) اخـتصار جوامع الجامع طبرسى مختصرى است از تفسير جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى كه در بعضى موارد افزوده هائى بر آن دارد.
7) تـفـسير سورة الفاتحه در بيان تفسير و خواص آيات الفاتحة الكتاب است و غير از تاليفات ديگر مؤلف است .
مـنـابـع : احياء الداثر من القرن العاشر 6; الاعلام زركلى 1/53; اعيان الشيعة 2/184; امل المل 1/28; ايـضاح المكنون 1/192; الذريعة 17/65; روضات الجنات 1/20; رياض العلماء 1/21; كشف الـظـنـون 2/1982; مـعـجـم الـدراسات القرآنية 234; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 1/65; مفسران شيعه 137.
اثر معين الدين محمد ( 832 - 906 ق ) فرزند عبدالرحمن بن محمد ايجى شيرازى از علماى عصر خود.
تـفـسـيـر مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى با بهره از روايات و احاديث فريقين سنى و شيعه تدوين شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس در نوع خود بسيار محققانه و از تفسيرهاى معروف قرن دهم هجرى مى باشد.
چند نسخه خطى از اين تفسير امروزه موجود است از جمله نسخه كتابخانه مدرسه باقريه مشهد و نسخه كتابخانه الخديوية مصر.
ايـن تـفـسـيـر نـخـستين بار در لاهور به سال 1879 م به طبع رسيد سپس در حاشيه اكليل فى استنباط التنزيل سيوطى در دهلى به سال 1296 ق تجديد چاپ گرديد.
مـنـابع : الاعلام 6/195; ايضاح المكنون 1/303; الضوء اللامع 8/37; فهرست كتابخانه الخديوية 1/159; كشف الظنون 1/452 معجم المطبوعات 1/500; معجم المؤلفين 10/153.
اثـر مـلا مـحـمـد مـعين الدين ( م 907 ق ) فرزند شرف الدين محمد هروى فراهى معروف به ملا مسكين يا معين مسكين كه در هرات و كنار بقعه خواجه عبداللّه انصارى جنب برادرش نظام الدين محمد به خاك سپرده شده است .
تفسير مورد بحث در بيان و تفسير سوره الحمد و به فارسى است .
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
از جمله نسخه اى در كتابخانه جعفريه در مدرسه هندى كربلا.
بـراى مـلا مـعين مسكين اثرات ديگرى ذكر كرده اند: 1) بحرالدرر در چند جلد به زبان فارسى و عربى .
آنرا در شهر مزار شريف تاليف كرده و آيه يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا را در حـق مـولا امـيـرالـمؤمنين (ع ) مى داند و مى گويد: به سنان ملك دنيا گرفت و به سه نان ملك عقبى گرفت مسكين تو كه نه سنان دارى نه سه نان .
2) احسن القصص كه در تفسير و شرح آيات سوره يوسف است و در 1278 ق در تهران چاپ سنگى و در 1309 ق در لـكنهو كه آن را چاپ نقره كار گويند و بهترين تصحيح آن به كوشش دكتر سيد جعفر سجادى از سوى دانشگاه تهران و سپس مؤسسه اميركبير منتشر شده است .
3) حـدائق الـحـقـايـق فى كشف اسرار الدقائق اين كتاب در چند جلد به زبان فارسى و به شيوه عرفانى و با استناد به اشعار مؤلف و ديگران تدوين گرديده است .
نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه ها موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1516 و 9843 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى .
اين كتاب با پيش گفتار دكتر سيد جعفر سجادى و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گرديده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر 230; تاريخ حبيب السير 4/340; الذريعة 25/12; مزارات هـرات 2/114; مـعجم الدراسات القرآنية 315; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 6/261; فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى 1/67; مفسران شيعه 134.
[تـفـسـير آيه اسراف ] اثر مولانا جلال الدين محمد ( 820 - 908 ق ) فرزند اسعد دوانى از مشاهير حكماى شيعه .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و تفسير معضلات چند آيه شريفه از قرآن است كه به شيوه عرفانى و فلسفى تاويل و تفسير گرديده است .
دو نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوى مى باشد ( شماره 1471 ). نـسـخـه هـاى آستان قدس رضوى اختصاص به تفسير آيه 31 سوره اعراف دارد: يا بنى آدم خذوا زيـنـتـكـم عـنـد كل مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين و نسخه كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا شامل تفسير آيات ديگرى نيز مى باشد كه اين تفسير مرتب است بر چـنـدين موقف و فصل : مولانا جلال الدين دوانى را تفسيرهاى ديگرى است : 1) تحفه روحانى در علم حروف و اسرار آيات و خواص كلمات و بينات قرآن كه با مشرب عرفانى و فلسفى خود اسرارى از قرآن را ذكر مى كند.
2) تـفسير قلاقل يا چهار قل در يك جلد و به زبان عربى و به شيوه كلامى و فلسفى شامل بحث و شـرح چـهـار سـوره قـرآن : قل يا ايها الكافرون قل هو اللّه احد قل اعوذ برب الفلق قل اعوذ برب الناس .
3) تـفسير سورة الاخلاص اين كتاب در يك جلد به زبان عربى و به شيوه عرفانى و فلسفى سوره اخلاص را مبسوطا شرح كرده و به نام السلطان ناصرالدين ابوالفتح عبدالقادر اتحاف كرده است .
نسخه هائى از اين كتاب موجود است از آن جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6406 ) چهار نسخه .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر 220; الاعلام زركلى 6/32; اعيان الشيعة 9/122; البدر الطالع 2/130; ايضاح المكنون 1/54; الذريعة 4/331; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب 8/160; الضوء اللامع لاهل القرن التاسع سخاوى 7/133; كشف الظنون 1/39; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 9/47; مفسران شيعة 135.
اثر شيخ صدرالدين ( زنده در 908 ق ) از مفسران شيعة در عصر خويش .
تفسير مورد بحث اختصاص به تفسير سوره فاتحه دارد.
پايان فراغت از تاليف در 908 ق بوده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه اى را كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است معرفى مى نمايد.
منابع : الذريعة 4/340; مفسران شيعة 135.
اثـر شـيـخ ابـراهـيم ( زنده در 909 ق ) فرزند حسن وراق از فقهاى عصر خود و از طرق اجازات علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
مـؤلـف آيـات احـكـام قـرآن را گـردآورى نـموده سپس پس از ذكر آيه به بيان احكام فقهى آيه مى پردازد و داراى مقدمه اى مشتمل بر چند فن است .
وى در مـقـدمـه خـود سبب تاليف را چنين بيان كرده است ( ثانيها: ان اليات الفقهية لم يفرد لها اصحابنا رضوان اللّه عليهم مجمعا وافيا و لا نصابا شافيا مع انها اعظم الطرق الى الاحكام الفقهية و الالـة الاسـتدلالية على المسائل الاجتهادية ) او نظر دارد به اينكه مفسران اماميه كمتر به تفسير آيات احكام قرآن پرداخته اند و تاليفات مستقل در اين باب كم است لذا مبادرت به تفسير فقه قرآن مجيد نموده است .
ذكرى از اين تفسير در الذريعة نيامده است .
ظـاهـرا نسخه منحصر به فرد مورخه 968 ق از مخطوطات كتابخانه دانشگاه لوس آنجلس آمريكا است .
و ضمن مجموعه شماره 1061 در آن كتابخانه موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 2/127; بحارالانوار 108/94; احياء الداثر من القرن العاشر 3; رياض العلماء 1/15; مستدرك الوسائل 3/417; مجله تراثنا شماره 2; سال 4 1409 ق .
اثـر مـولى كمال الدين حسين ( م 910 ق ) فرزند على بيهقى سبزوارى مشهور به واعظ كاشفى از حكما و شعراء مفسران شيعه .
اين اثر به نام تفسير العروس و تفسير الزهراوين ( يعنى دو سوره بقره و آل عمران ) نيز شهرت دارد كه همگى متحد هستند.
مـفـسـر آن را بـه امر وزير امير نظام الدين على شيرنوائى جعتائى وزير سلطان حسين ميرزا بايقرا تاليف نموده است .
تـفسير در ديباچه تفسير ديگرش موسوم به مواهب عليه مى گويد كه مى خواسته اين تفسير را در چهار جلد تاليف نمايد و موفق به پاك نويس مجلد اول گرديده است ولى باقى هنوز پيش نويس و غير مرتب مى باشد و عمرش به تكميل آن وفا نكرد و اين اثر تا تفسير آيه 84 سوره نساء را دربردارد.
مفسر مقدمه خويش را در چهار اصل كه شامل بيست و دو عنوان است مرتب كرده است و به فنون متعلق به تفسير قرآن و بيان فضيلت انواع علوم قرآن مى پردازد.
اصل اول ) در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان .
اصل دوم ) در بيان جامعيت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن در پنج عنوان .
اصل سوم ) در ذكر الفاظى كه ميان مفسرين متداول است در هشت عنوان .
اصل چهارم ) در بيان مطالب متفرقه كه شناختن آن لازم است در شش عنوان .
سـپـس بـه تـفـسير بسمله و سوره فاتحه پرداخته و بعد تفسير سوره بقره و آل عمران را به پايان رسانده و در و در شرح آيه 84 از سوره نساء متوقف مانده است .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى .
نسخه هاى نفيس ديگرى در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1948 به بعد ) موجود است .
تفسيرهاى ديگرى براى واعظ كاشفى نقل كرده اند بدين قرار: 1) تفسير سوره يوسف كه در شصت مجلس آن را براى اصحاب خود املاء كرده است كه نتيجه آن را جامع الستين گويند.
تفسيرى است عرفانى و ادبى و اخلاقى با استشهاد از قصص و حكايات لطيفه و اشعار فارسى زيبا و شيرين قدما.
نـسـخـه هـايـى از آن در دست است از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2001 ) و در كـتابخانه مجلس ( شماره 12722 ) 2) مختصر التفاسير: مختصر جواهر التفسير لتحفة الامير در بيست هزار بيت كه نسخه اى از آن در كتابخانه كوپرلى زاده در استانبول موجود است .
3) الـمـواهـب العلية مختصر جواهر التفسير تاليف فوق الذكر كه به همان سبك تدوين كرده و به وزير عليشير نوائى اهداء كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است كه 20 نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و در 1317 ش در تهران چاپ شده است .
مـنابع : احياءالداثر من القرن العاشر 69; الذريعة 5/265; ريحانة الادب 5/29; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 1/466; مزارات هرات 2/115; مفسران شيعه 127; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى خانبابا مشار 2/810.
اثر عادل ( م ح 915 ق ) فرزند على بن عادل حافظ خراسانى از علماى شيعه اديب و شاعر.
تـفـسـيـر مـورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه ادبى اصل اين تفسير از علامه مير سيد شريف على جرجانى ( 740 - 816 ق ) كه آن را به ترتيب سوره هاى قرآن كريم تنظيم نموده است مـى بـاشـد سـپس عادل خراسانى سبك و تنظم آن را تغيير داده است و به ترتيب حروف الفبائى درآورده و تـنـظـيـم كرده است سپس مقدمه خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجانى به مقدمه او افزوده است .
نسخه مورخه سال 1101 ق در دانشگاه تهران موجود است .
ايـن تـفسير نخست در سال 1313 ق در تبريز چاپ سنگى گرديد سپس در سال 1330 ق تجديد چـاپ گـشـت و در سال 1333 ش با مقدمه آقاى دكتر محمد دبير سياقى تجديد طبع گرديده است .
مـنـابـع : مـنـتـخـب ترجمان القرآن چاپى ; احياء الداثر من القرن العاشر 116; الذريعة 22/384; فهرست دانشگاه 3/5352.
اثر شيخ برهان الدين ابراهيم ( شهيد در 915 يا 917 ق ) فرزند حسن شبسترى نقشبندى ملقب به سيبويه ثانى از علماى نحو و صرف و لغت و اديب شاعر.
وى ايرانى تبار و از مردم شبستر آذربايجان است و به جهت تشيعش به قتل رسيد.
اشـعـار بـسـيارى در مدح و ثناء و ولايت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد كه تشيع او را مـى رساند از جمله اين بيت در ( التائيه ) او موسوم به ( نهاية البهجة ) در نظم الكافيه و قد حذف التنوين فى مثل قولنا شفيعى حسين بن على فتمت تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است كه تا پايان سوره يوسف نگاشته شده و اين آخرين اثر مؤلف است كه ناتمام به شهادت رسيده است .
شـيـخ نجم الدين الغزى در الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة به شرح حال وى پرداخته او را از فـضـلاء عـصر خود مى خواند كه داراى مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصيده تائيه در نحو كه بـى نـظير است ذكر كرده سپس تفسير قرآن كريم او را ياد كرده و تصريح نموده است كه تا سوره يوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان كه همان تصحيف آذربايجان باشد ذكر نموده است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه تركيه .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 2/127; الاعلام 1/35; ايضاح المكنون 1/308; الذريعة 3/201; شذرات الـذهـب 8/68; كـشـف الـظـنـون 1/208; الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة 1/110; معجم المؤلفين 1/22.
از شيخ عبداللطيف ( زنده در 917 ق ) فرزند شيخ شمس الدين على واعظ بيرجندى از متكلمين و مفسرين شيعه در قرن دهم هجرى ( دايرة المعارف تشيع 3/569 ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و داستانى شامل بخشى از قرآن كريم مرتب بر مقدمه و چند باب .
مـؤلـف آيـات داسـتـانـهـاى پـيغمبران را گردآورى نموده سپس با بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به تفسير و شرح مى پردازد.
نـسـخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است كهنترين آنها مورخه 947 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 6833 ) موجود است .
مـنـابـع : الذريعة 17/103; فهرست الفبائى و خطى فارسى كتب خطى آستان قدس 445 513; احياءالداثر من القرن العاشر 135.
اثر سيد ضياءالدين يا جمال الدين نوراللّه ( م ح 925 ق ) فرزند سيد شمس الدين محمد شاه حسينى مرعشى تسترى از علماى شيعه جد قاضى نوراللّه شوشترى ( شهيد 1019 ق ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل آيه 34 سوره بقره ( و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لدم فسجدوا الا ابليس ابى و استكبر و كان من الكافرين ) كه به طور مبسوط به تفسير و بيان اين آيه پرداخته است .
و نـسـخـه ايـن تـفسير از مخطوطات كتابخانه قاضى نوراللّه شوشترى موجود بوده و در مجالس الـمؤمنين مى نويسد ( كه آن را به التماس يكى از اعيان آن ديار تاليف نموده و در آنجا بسيارى از حقايق و دقايق درج فرموده ). منابع : احياء الداثر من القرن العاشر 270; الذريعة 4/323; مجالس المؤمنين 1/519.
تـرجمه و نگارش شيخ احمد ( زنده در 926 ق ) فرزند حاج محمد سكاكى طبسى از علماى عصر صفويه .
ايـن اثر ترجمه و نگارش بر مبناى تفسير عربى از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) از عـرفـاء و صـوفـيـه كـه به تفسير الدرالنظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم معروف است .
شيخ احمد سكاكى ( در 926 ق ) عربى آن را به فارسى ترجمه نموده و چندين مقدمه و ديباچه بر آن افـزوده اسـت و در مـقدمه مى نويسد كه آن را به خواهش جمعى از بزرگان به فارسى ترجمه كرده است .
چند نسخه نفيس از اين ترجمه در دست است .
از جمله نسخه مورخه 930 ق عصر مؤلف از كتب خطى كتابخانه كاتب اين سطور در كربلاست .
نـسـخـه ديـگـر كـهـن بدون تاريخ كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 8654 ) محفوظ است .
مـنـابع : الذريعة 4/101; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 245; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 67; احياءالداثر من القرن العاشر 13.
اثر شيخ نظام الدين عبدالعلى ( م 932 يا 934 ق ) فرزند محمد بيرجندى از علماى اعلام حكيم و منجم .
اسـماعيل پاشا بغدادى به غلط وى را از علماى حنفى ذكر نموده و خيرالدين زركلى نيز به تبع از بغدادى وى را حنفى مذهب مى خواند.
حال آنكه مفسر از علماى شيعه در عصر صفوى بوده و آثار بسيارى از خود باقى گذاشته است .
قسمتى از مؤلفات و مصنفات وى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعه به شرح حال وى پرداخته و مؤلفات وى را در الذريعه ياد كرده است ( - بيرجندى ). تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شرحى است مزجى بر تفسير الدر النظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم كه متن از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) است .
بيرجندى به شرح الدرالنظيم يافعى پرداخته و متعرض خواص سوره ها نيز مى گردد.
در سـوره الاعراف آيه 180 ( و اللّه الاسماء الحسنى ) به تفصيل اسماء و صفات خداوند را ياد كرده است .
نسخه اى از اين تفسير نزد شيخ احمد سكاكى طبسى بوده كه در ترجمه خود از آن نقل مى نمايد.
و نسخه مورخه 1053 ق در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا محفوظ است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر 125; الاعلام زركلى 4/30; الذريعة 13/245; كشف الظنون 1/41; كـتـبـخانه جور ليلى على پاشا 25; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 5/266; نور عثمانيه كتبخانه 171; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس 16.
اثر شيخ علم ( زنده در 937 ق ) فرزند سيف بن منصور نجفى حلى از محدثين و فضلاى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر تـلـخيص و انتخابى است از تفسير تاويل اليات الباهرة فى العترة الطاهرة اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى كه به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
ايـن اثـر از منابع علامه مجلسى در مجلد اول بحارالانوار بوده و امروزه نسخه خط مؤلف در نجف اشرف از مخطوطات كتابخانه مولى محمد على خوانسارى و دو نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1544 ) و نسخه كتابخانه سپهسالار ( شماره 2005 ) محفوظ است .
مـنابع : احياء الداثر من القرن العاشر 143; الذريعة 5/66 18/149; رياض العلماء 3/321; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى 473; مفسران شيعه 136.
تـفـسـير ديگرى كه به نام فتح نامه موسوم گرديده از ابن همام در كليات فوق ذكر گرديده كه مؤلف در آن سوره الفتح را طى 1350 بيت شعر تاويل و تفسير نموده است .
مـنـابـع : الـذريـعة 18/128; فهرست دانشگاه تهران 10/1524 1525; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/49 52.
مفسر ابن همام ( زنده در 940 ق ) از عرفا و شعراى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل سوره ياسين كه مفسر در 206 بيت آيات سوره ياسين را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اين تفسير ضمن كليات او شامل شرح حديث ما الحقيقه حكايت آل عبا روضة القلوب ( هـمين تفسير ) هداية العارفين اسرار دل مثنوى شهادتنامه تحفة الملوك مصابيح الهدى فتح نامه ترجمه اربعين مير سيد على در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 2654 ق ) موجود است .
اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى نجفى ( م ب 940 ق ) از علماء و فقهاى شيعه در قرن دهم هجرى .
ايـن تـفـسير در بيان و شرح آيات وارده در فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) است كه از اخبار و احاديث وارده از طريق فريقين عامه و خاصه بدست رسيده است .
مـفـسـر از كـتاب كنزالفوائد كراچكى ( م 449 ق ) و كتاب ما نزل من القرآن فى اهل بيت عليهم الـسـلام تـالـيـف ابن الحجام و كتاب كشف الغمه اربلى و مصنفات علامه حلى و ساير كتب نقل مى نمايد.
اين تفسير از منابع علامه مجلسى در بحارالانوار مى باشد و توسط شيخ علم منصور نجفى خلاصه كرده است كه آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند ناميده است .
امروزه از تفسير مورد بحث شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1449 ) موجود است .
ايـن اثـر بـه تـحـقـيـق حسين استاد ولى در 1409 ق از دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم انتشار يافته است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر 145; امل المل 2/131; الذريعة 3/304; روضات الجنات 4/27; ريـاض الـعـلماء 4/66; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 101 1/418; مـعـجم رجال الفكر و الادب فى النجف 30; معجم الدراسات القرآنية 48; مفسران شيعه 136; هدية العارفين 1/845.
[ تـفـسير زوارى ] اثر ابوالحسن على ( زنده در 947 ق ) فرزند حسن زوارى از مفسران و علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در دو ملجد بزرگ به شيوه روائى تاليف شده است .
نام آن ترجمة الخواص است ولى به اسم تفسير زوارى نيز مشهور مى باشد.
زوارى در بـيـان گفتار خويش و تفسير آيات قرآن از اخبار و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) مى پردازد.
انجام اثر اين دوبيتى سروده مؤلف است : اين نافه رقم نمود بر لوح بيان كشاف دقايق معانى نهان از فـضل اله چون به اتمام رسيد تاريخ وى از ( فضل اله ) است عيان ( 947 ق ) امروزه هفت نسخه از ايـن كتاب در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1217 تا 1220 ) و دو نسخه در مـجـلس شورى ( شماره هاى 14338 و 14817 ) و نسخه مورخه 1020 ق در كتابخانه بشير آغا در استانبول محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام مجمع الهدى يا قصص الانبياء به ابوالحسن زوارى نسبت مى دهند كه در يك جلد و به زبان فارسى و به شيوه كلامى و قصه اى در مورد داستانهاى پيامبران و امامان (ع ) از آيات قرآن جمع آورى كرده و به شرح آيات پرداخته است .
صـاحـب الذريعة درباره اين كتاب مى نويسد: كبير حسن الفوائد آقاى منزوى يك نسخه از اين تفسير را در كتابخانه آكسفورد ( شماره 598 ) ياد كرده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر 152; الذريعة 4/100; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 123 1/423; اعيان الشيعة 8/318.
اثـر غياث الدين منصور ثانى ( م 948 ق ) فرزند صدرالدين محمد ثالث دشتكى شيرازى معروف به غياث الحكماء.
ايـن تـفـسـيـر در شرح و بيان بعضى از آيات قرآن است كه دشتكى آنها را انتخاب و با آراء فلسفى خويش شرح كرده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة به نسخه ديگرى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى اشاره دارد.
و احتمال اتحاد آن را با تفسير ديگر مفسر يعنى تفسير سوره هل اتى داده است .
غياث الحكما دشتكى اثرهاى ديگرى نيز دارد: 1) حاشيه بر تفسير كشاف كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است و قاضى نوراللّه شوشترى به آن اشاره كرده است .
نـسخه اى از اين اثر در مجموعه شماره 13708 از موقوفات ابن خاتون در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است .
2) تـفـسير سوره هل اتى كه آميخته با آراء فلسفى مفسر است و صدرالدين محمد دشتكى فرزند غياث الدين قسمتى از مناجات آخر اين كتاب را در اثر خويش ( الذكرى ) نقل نموده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر 354; الاعلام زركلى 7/304; اعيان الشيعة 10/141; ايضاح الـمـكـنون 1/50; الذريعة 4/296 6/208; فوائد الرضوية 668; مجالس المؤمنين 2/230; معجم الدراسات القرآنية 93; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 13/19.
اثر مولانا شيخ جمال الدين و يا كمال الدين حسين ( م 950 ق ) فرزند شرف الدين خواجه عبدالحق معروف به الهى اردبيلى از علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان فارسى مى باشد و ميرزا عبداللّه افندى نسخه خط مؤلف را در اردبيل مشاهده نموده و مى گويد تفسير تمام قرآن كريم مى باشد و مفسر نخستين شخصى است كه در عصر صفويه به تاليف تفسير فارسى و ساير علوم اسلامى پرداخته است .
الـهـى اردبـيلى تفسير ديگرى بنام تفسير كبير دارد كه به زبان عربى در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب و بعضى از آيات سوره بقره و ناتمام مانده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر 60; تحفه سامى 49; الذريعة الى تصانيف الشيعة 4/261; رياض العلماء 2/98; مفسران شيعه 136.
اثـر سـيـد مـحمد ( زنده در 952 ق ) فرزند سيد حسين معروف به فخرالدين حسينى استرآبادى امامى از فلاسفه و مفسران شيعه در عصر صفوى .
ايـن تـفسير در بيان و تفسير آية الكرسى و به فارسى مى باشد كه مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوى نگاشته و در سال 952 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نخست به خواص آية الكرسى سپس به بيان توحيد و اثبات واجب مى پردازد.
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه شيخ محمد على بن محمد جعفر قمى در كربلا و نسخه دوم در كـتابخانه علامه محمد حسين قمشى نجفى در نجف موجود بوده و به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى رسيده است .
منابع : الذريعة 4/330; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه 75; احياء الداثر 179.
اثر شيخ تقى الدين ( م ح 955 ق ) فرزند عبداللّه حلبى از علماى شيعه .
اين تفسير منتخب از كتاب مشارق انوار اليقين و تفسير الدر الثمين شيخ رجب برسى مى باشد كه شامل پانصد آيه از آيات قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
و نيز مفسر قوائد ديگرى به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمين فى اسرار الانزع البطين نهاده .
نسخه اى از اين تفسير را ميرزا عبداللّه افندى در قريه تيمجان گيلان مشاهده كرده است .
نـسـخـه اى ديگر مورخه 1010 ق از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بوده كه از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر 34; الذريعة الى تصانيف الشيعة 8/65; رياض العلماء 2/307.
اثـر شيخ شمس الدين محمد ( م 942 يا 957 ق ) فرزند احمد خفرى حكيم و مفسر محقق از ائمه فتوى و هيئة و نجوم و شاگرد صدرالدين محمد دشتكى ( م 903 ق ). تـفـسـير مورد بحث در بيان و شرح و خواص آية الكرسى است كه مفسر با مذاق فلسفى خويش به تفسير آن پرداخته است و آنرا مرتب نموده بر يك مقدمه و دو مقصد و نيز در اول آن سه مطلب را بيان مى نمايد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى نسخه مورخه 1093 ق را در كتابخانه شيخ جعفر سلطان العلماء در تهران مشاهده كرده است .
مـنابع : تحفه سامى 49; احياء الداثر من القرن العاشر 217; تتميم امل المل 64; الذريعة 4/331; مجالس المؤمنين 2/233; مفسران شيعه 137.
اثـر شـيخ سراج الدين محمد ( م 957 ق ) فرزند يحيى معروف به تميمى بصرى و بهران زيدى از علماى زيديه و متكلمين و مفسران يمن .
اين تفسير در شش جلد بزرگ به زبان عربى است .
مفسر آن را عمدتا بر مبناى دو تفسير يعنى تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى ( م 538 ق ) و تفسير ابن كثير تدوين كرده است .
سپس به مناسبت هر آيه از آيات قرآن روايات و احاديثى نقل كرده و نكات و فوائدى بر وفق مشرب زيدى خود بر آن افزوده است .
جلد اول مورخه 999 ق ( شماره 173 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام 7/140; ايـضـاح المكنون 1/269; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 2/278; معجم المؤلفين 12/109; مؤلفات الزيدية 1/323; هدية العارفين 6/243.
اثـر شـيـخ زين الدين ( 911 - شهيد 966 ق ) فرزند نورالدين على عاملى معروف به شهيد ثانى از اركان طائفه جعفريه و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در اين اثر به بيان معنى و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسير آيه ( و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان ) پرداخته و در 940 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى اين تفسير امروزه در دست مى باشد.
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر 90; اعيان الشيعة 7/143; امل المل 1/92; الذريعة 4/327; ريـاض الـعـلماء 2/365; الاعلام 3/64; الكنى و الالقاب 2/381; لؤلؤة البحرين 28; معجم رجال الحديث 7/372.
اثر شيخ احمد ( زنده در 972 ق ) فرزند محمد تميمى قزوينى از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در يك جلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى است .
و در پايان تفسير خود نظما به شرح خواص اسماءاللّه تعالى پرداخته است .
سال فراغت از تاليف سنه 972 ق مى باشد.
نـسـخـه اى از ايـن كـتـاب نـزد سيد ابوالقاسم رياضى خوانسارى در نجف از نظر صاحب الذريعة گذشته است و نسخه اصل در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح قزوينى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر 10; الذريعة 7/270; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية 152.
[ تـفـسـير آيات الاحكام ] اثر امير ابوالفتح ( م 976 يا 978 ق ) فرزند ميرزا محمد على معروف به امير محذوم حسينى جرجانى از فقهاى اماميه .
پـدرش امـيـر مخدوم سنى مذهب و صاحب كتاب نواقص الروافض بود ولى امير مخدوم به تشيع گرويد.
او سبط شمس الدين محمد معروف به سيد شريف جرجانى است .
تـفـسير مورد بحث به زبان فارسى در بيان آيات احكام و فقه قرآن و شامل شرح معانى مفردات و اعراب آيات و نقل احاديث و روايات مرويه از ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
و به امر شاه طهماسب صفوى تاليف گرديده لذا به تفسير شهى شهرت دارد.
نـسـخه اى از عصر مؤلف ( 974 ق ) از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1252 ) است كه نيز اهدائى نادرشاه افشار مى باشد.
و دو نسخه ديگر به شماره 1251 و 1253 محفوظ در همان كتابخانه است .
ايـن تـفسير در 1380 ق به اهتمام حاج ميرزا ولى اللّه اشراقى سرابى در دو مجلد در تبريز به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر 176; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 1/441; رياض العلماء 5/486; مفسران شيعه 121; الذريعة 1/41 4/277.
اثـر مـولـى فـتح اللّه ( م 988 ق ) فرزند شكراللّه معروف به ملا فتح اللّه كاشى از مفسران و علماى شيعى .
مفسر از برجستگان علماى دربار شاه طهماسب صفوى بود تاريخ وفات او را 988 ق ضبط كرده اند كـه مـطابق است با كلمه ملاذ الفقهاء و يكى از شعرا ماده تاريخ وفات مفسر را در قطعه اى چنين سروده است : فقها را چو ملاذى بجز آن قدوه نبود بهر تاريخ نوشتند ملاذ الفقهاء تفسير مورد بحث به زبان فارسى در پنج جلد مى باشد كه نسخه مورخه 983 ق از اين كتاب از مخطوطات كتابخانه آستان قدس ( شماره 1558 ) مى باشد.
اين تفسير مكررا به چاپ رسيده است .
چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقيق ابوالحسن شعرانى با مقدمه ناشر ( اسلاميه ) در سالهاى 1340 - 1341 ش بـه شيوه حروفى و مجدد در ده مجلد در تهران به سال 1351 ش به تحقيق على اكبر غفارى با مقدمه و پاورقى ابوالحسن مرتضوى از سوى همان ناشر تجديد طبع يافته است .
مـلا فتح اللّه كاشانى تفسيرهاى ديگرى از اين قرار دارد: 1) زبدة التفاسير به زبان عربى بعد از دو تفسير ديگرش نگاشته و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11223 ) موجود است .
2) خلاصة المنهج يا خلاصة منهج الصادقين در سه جلد كه خلاصه تفسير بزرگ منهج الصادقين و به زبان فارسى نوشته است و اكنون 20 جلد از آن در كتابخانه آستان قدس موجود است .
اين كتاب در تهران و تبريز مكررا چاپ شده است كه چاپ اخير آن به تصحيح شادروان ابوالحسن شعرانى در 6 مجلد توسط انتشارات اسلاميه انجام و منتشر گرديده است .
3) ترجمه قرآن كه ترجمه بعضى از آيات قرآن به زبان فارسى است .
مـنـابـع : احـيـاء الـداثـر من القرن العاشر 177; اعيان الشيعة 8/393; الذريعة 23/193; روضات الجنات 5/345; رياض العلماء 4/318; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 566 1/583; كـشـف الـحـجب و الاستار عن اسماء الكتب 568; معجم الدراسات القرآنية 293; مفسران شيعه 132.
اثر مجهول المؤلف از مفسران شيعه در عصر صفوى ( م ح 990 ق ). شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اگرچه در مقدمه تفسير الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم ( به زبان فارسى ) آن را به ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) نسبت داده و مدعى است كه خود مؤلف آن را به فارسى ترجمه كرده است .
ولى پس از تطبيق آن با تفسير عربى وى بطور قطع برمى آيد كه ترجمه اصل عربى نيست .
چون از اول فصل خواص سوره حجرات تا پايان كتاب تفسير عربى هفت صفحه است اما در تفسير فـارسـى از اول سوره حجرات تا پايان كتاب سى و يك صفحه مى باشد با اينكه صفحات فارسى به قطع بزرگ تر است .
همچنين خيلى بعيد به نظر مى رسد كه يافعى تاليفات فارسى داشته باشد.
زيـرا يـافـعى از مردم يمن است و تمام عمر خويش را در حجاز و شام و قاهره سپرى كرده است و آموختن فارسى در اين بلاد دشوار است .
چنانچه فرض كنيم اين امكان هم بود سبك نگاشته اين تفسير با قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبـى بـه سـبك صفوى نزديك تر مى باشد و همچنين در اصل عربى يافعى رواياتى از حضرت امام رضا (ع ) ياد نكرده است ولى در تفسير فارسى در فصل ذكر خواص اسماء الحسنى اين جمله مكررا آمده است .
و حضرت امام على بن موسى الرضا (ع ) فرموده و همچنين در اصل عربى به نقل از البرق اللامع غـسائى و از كتاب فواتح السور غزالى و كتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و ديگر منابع زياد نقل شده كه در ترجمه فارسى آن از منابع مطلقا بهره نگرفته است .
آنـچـه كـه مـسلم است اين تفسير فارسى الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم از يافعى نيست و مفسر آن از علماء و مفسران عصر صفوى مى باشد.
همچنين اين تفسير غير از ترجمه الدرالنظيم شيخ احمد سكاكى طبسى است كه آن را در 926 ق به فارسى ترجمه كرده است .
امروزه نسخه هايى از اين تفسير در دست است و در 1311 ق در بمبئى چاپ سنگى گرديده است .
مـنابع : الذريعة 8/83; فهرست كتابهاى چاپى فارسى خانبابا مشار 2/2103; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/941.
اثـر شـيـخ احـمد ( م 993 ق ) فرزند محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى از مشاهير علما و فقهاى اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و اختصاص به آيات فقهى و احكام قرآن دارد.
و آن را به ترتيب كتب فقهيه بر هجده كتاب تنظيم نموده طورى كه آغاز آن كتاب طهارت و پايان آن كتاب قضاء و شهادات است .
مـفـسـر در حكم و تفسير آيات احكام از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) بهره بسيار گرفته است .
و بـه فقه و نيز در آغاز تفسير خويش جهت تيمن به تفسير سوره فاتحه پرداخته است و اين اثر از كتب معتبر آيات احكام مى باشد كه مورد توجه علماى اماميه بوده و حواشى بسيارى بر آن نگاشته شـده از جمله : حاشيه فيض كاشانى ( م 1091 ق ) و حاشيه ملا عبدالفتاح تنكابنى ( م 1124 ق ) و حـاشيه سيد نعمت اللّه جزائرى و حاشيه ميرزا فضل اللّه استرآبادى و ديگران و همچنين اين تفسير به فارسى ترجمه شده و سيد محمد سعيد طباطبائى قهبائى ( 1012 - 1092 ق ) شرح مبسوطى به نـام مـفاتيح الاحكام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خويش را در هر كتاب از اين تفسير در چند بـخش تقسيم نموده سپس آيه هاى هر بخش را گردآورى كرده و در هر مبحثى عنوان مى كند و نيز بعضى از مباحث مانند كتاب الصوم و كتاب الخمس را در يك عنوان تفسير نموده است .
وى احتمالا از كتاب كنزالعرفان فاضل مقدام ( م 826 ق ) بسيار بهره مند شده است .
نـسـخـه هـاى خـطى ايـن تـفـسير شايع است از جمله شانزده نسخه در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1208 و 1209 ) و پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار در 1305 ق چاپ سنگى شده است .
و در 1386 ق به تحقيق محمدباقر بهبودى تصحيح و طبع گرديده است .
همچنين نسخه اى از ترجمه قديمى اين اثر ( قبل از 1240 ق ) در كاظمين در كتابخانه سيد حسن صدر كاظمى محفوظ است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر 8; اعيان الشيعة 3/80; امل المل 2/23; الذريعة 12/21; روضات الجنات 1/79; ريـاض الـعلماء 1/56; فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار 1/83; فهرست الفبائى كتابخانه مـركـزى آستان قدس 295; فهرست كتابخانه مرعشى قم 8/377; لؤلؤة البحرين 148; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 1/461.
اثر شيخ ملا محمد بن حسن طبسى ( م ق 993 ق ) از فقهاى اماميه و مفسران شيعه .
اين اثر در يك جلد و به زبان عربى است .
مـفـسـر آن را بـه شرح و بيان و تفسير آيات فقهيه قرآن اختصاص داده و بر اساس كتب فقهيه از طهارت تدوين نموده و پايان آن باب قضاء و شهادات مى باشد.
نـسـخه اى از اين تفسير نزد مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) موجود بوده است و آن را از منابع تفسير خود زبدة البيان فى براهين احكام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است .
اين تفسير غير از زبدة البيان در آيات قصص قرآن طبسى مى باشد كه در سال 1083 ق تاليف كرده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى را در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى معرفى كرده است .
منابع : الذريعة 1/43; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 3; مفسران شيعه 136.
از سـيـد حسين ( م 1001 ق ) فرزند سيد على عاملى كركى قزوينى شيخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدين از علما و شيخ الاسلام در عصر صفويه .
وى سـبـط محقق كركى و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساكن قزوين و سر سلسله خاندان آل شيخ الاسلام در قزوين مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة و ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء به مفسر نسبت داده اند.
و اين اثر در بيان آيه ( اليوم احل لكم الطيبات و ) ( 5 مائده ) مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مدرسه شيخ الاسلام قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 5/473; الذريعة الى تصانيف الشيعة 4/322; روضات الجنات 2/320; رياض العلماء 2/62; مفسران شيعه 133.
از سـيـد شـجـاع ( زنده در 1003 ق ) فرزند سيد على از متكلمين گمنام شيعه و از علماى عصر خويش .
چند اثر گرانقدر از وى در فنون علم از جمله تفسير و كلام در دست است كه تبحر او را در علوم قرآن كريم و فلسفه مى رساند.
تفسير اليات البينات كه نام ديگرش ( الهدى الى طريق الصواب ) است به عربى در يك جلد بزرگ مـى باشد كه مفسر آيات قرآن كريم مربوط به اصول عقائد را جمع آورى و آن را در هفت باب نظير ابواب علم كلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آيات قرآن مجيد قرار داده سپس به شرح و بيان و تفسير پرداخته است .
از شجاع حسينى تفسير ديگرى به نام البشرى ياد كرده اند كه در شرح و تفسير اليات البينات خود نگاشته و آن تفسير را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آيات متعلقه به اصول عقايد را جمع و تاويل نموده است .
از اين كتاب يك نسخه خطى در كتابخانه راقم اين سطور در كربلا موجود است .
مـنابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة 1/46 25/202; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 257.
اثـر شـيـخ ابوالفيض ( 954 - 1004 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى معروف به فيض دكنى و مـتـخـلـص به فيضى حكيم متاله و شاعر از مدافعين حقوق شيعه و مروجين مذهب جعفرى در هندوستان .
ملك الشعراء دربار اكبر شاه كه به زبانهاى عربى و فارسى و هندى تسلط كامل داشت .
تفسير مورد بحث تفسيرى است بر تمام قرآن كريم كه از حروف مهمله تركيب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـى نظير و منحصر به فرد مى باشد لذا اين تفسير به ( تفسير بى نقطه ) نيز مشهور است .
نسخه هايى از اين كتاب در دست مى باشد.
از جـمله نسخه كتابخانه آصفيه هندوستان و نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى مورخه 1039 ق به شماره 1342 و نيز اين تفسير در سال 1306 ق در شهر لكنهو به چاپ رسيده است .
مـنابع : اعيان الشيعة 2/402; تذكرة پيمانه 306; آيين اكبرى 1/78; تذكرة ميخانه 247; تذكرة مـرآة الـخيال 79; الذريعة 9/855 12/240; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 445; فـهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 313; 1/511 معجم الدراسات القرآنية 180; مفسران شيعه 152.
اثـر شـيـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل ( 957 - 1011 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى از علماء و مـشاهير مؤرخين شيعه در هندوستان حكيم متكلم و شهيد به خاطر تشيعش و مؤلف كتاب آئين اكبرى .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح آية الكرسى است كه به نام اكبر شاه تاليف نموده است مانند تاريخ خود آئين اكبرى .
منابع : الذريعه 4/329; اعيان الشيعة 2/399; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 441.
اثر امام المتوكل عبداللّه ( م 1017 ق ) فرزند على مؤيدى از مجتهدين زيديه فاضل مفسر.
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى است و مفسر پس از تقسيم آيات قرآنى بر مبناى علوم با مشرب زيدى خويش به شيوه كلامى به اعجاز قرآن و علوم قرآنى مى پردازد.
ايـن كـتـاب در بـعضى از منابع به نام وردة الجنان فى اعجاز القرآن ذكر شده است كه هر دو آنها متحد هستند و از مخذ مفسران زيديه مى باشد.
نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
منبع : مؤلفات الزيديه 2/63.
اثر شهيد سيد ضياءالدين قاضى نوراللّه ( 956 - 1019 ق ) فرزند سيد شريف الدين مرعشى حسينى تـسـتـرى مـعـروف به قاضى نوراللّه تسترى يا شوشترى و صاحب كتاب مجالس المؤمنين كه در هـنـدوسـتـان شـهيد و در آكره به خاك سپرده شد ( - آستانه قاضى نوراللّه شوشترى ) از اعاظم متكلمين شيعه و فحول مفسران اماميه اديب و شاعر.
تـفـسير مورد بحث شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم است در موضوعات عديده كه مفسر اين آيات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسير و تاويل پرداخته است و آنها عبارتند از: آيه ( و اذ قلنا للملئكة اسجدوا لدم ) ( 34 بقره ); آيه ( فمن يرد اللّه ان يهديه ) ( 125 انعام ); آيه ( يـا ايـها الذين آمنوا انما المشركون نجس ) ( 28 توبه ); آيه ( و قال الملك انى ارى سبع بقرات ) ( 43 يوسف ); آيه غار ( اذ اخرجه الذين كفروا ثانى اثنين اذهما فى الغار ). آيـات را مفسر به شيوه كلامى و مطالب حكمى مناسب و روح عرفانى بيان و تفسير و تاويل نموده است .
نسخه اى از آن در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا موجود است .
تـفـسـيـرهاى چندى از شهيد قاضى نوراللّه شوشترى ياد كرده اند كه عبارتند از: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى الكبير شامل حواشى و تعليقات بر تفسير بيضاوى است كه تفسير و تاويل آيات و بـا مـطـالب كلامى و حكمى ممزوج با روح عرفانى ضمن بيان عقايد علماى ديگر چون ابوالفتوح رازى و امام فخر رازى و جاراللّه زمخشرى با استشهاد از اشعار عربى و فارسى نگاشته است .
نسخه هائى از اين تفسير از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2095 ) موجود است .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى الصغير كه به شيوه تفسير قبلى ولى مختصر از آن است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى و عبداللّه افندى مى گويند قاضى نوراللّه مانند شيخ بهائى دو حاشيه بر تفسير بيضاوى دارد.
3) الحاشية على كنزالعرفان حواشى و تعليقاتى است بر تفسير كنزالعرفان .
4) انـس الوحيد فى تفسير سورة التوحيد در بيان و شرح سوره توحيد كه به شيوه كلامى نگاشته شده است .
5) مـونس الوحيد فى تفسير آية العدل و التوحيد در شرح و بحث راجع به آيه ( شهد اللّه انه لا اله الا هـو) ( 18 آل عـمـران ) كه اعتراضات تفتازانى را بر زمخشرى رد كرده و مى گويد:اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلماى عدل و توحيد هستند كه در شهادت به عدل و توحيد پروردگار با ملائكه مشاركت دارند.
6) تـفـسير القرآن قاضى نوراللّه تسترى كه آية اللّه مرعشى در مقدمه احقاق الحق مى گويد:( در چند مجلد كه در نوع خود عجيب و بى نظير است ). 7) التنوير فى آية التطهير در آن آيه تطهير ( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ) ( 33 احزاب ) مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
8) الـسـحـاب الـمطير فى تفسير آية التطهير گفته اند كه غير از تفسير فوق است ولى شايد هم متحد باشد و در آن آيه تطهير را مورد تفسير قرار داده و بيان مفسران را كه در مورد اهل التطهير بر سه قول هستند مورد تجزيه و تحليل قرار داده است .
از بيشتر كتابهاى فوق نسخ خطى در كتابخانه راقم سطور در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 10/228; الاعلام زركلى 8/52; امل المل 2/336; الذريعة 4/323 5/327; ريـاض الـعلماء 5/265; ريحانة الادب 3/384; شهداء الفضيلة 171; مفسران شيعه 154; مقدمه احقاق الحق 1/ يب - ريا مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 6/655; نجوم السماء فى تراجم العلماء 9; هدية العارفين 2/498.
از سـيـد مـيـرزا مـحمد ( م 1028 ق ) فرزند على بن ابراهيم حسينى استرآبادى فقيه و رجالى و متكلم .
تـفـسـيـر مورد بحث كه در سلافة العصر و لؤلؤة البحرين به نام شرح آيات احكام ياد شده است به شـيـوه روائى و در تـفـسير و شرح آيات احكام قرآن كريم بر اساس كتب فقهى تدوين گرديده و روايات و احاديث منقول از طريق ائمه معصومين را ذكر نموده است .
و هـمـچنين به احوالات علماء اسلام و روات اشاره كرده و در بعضى از موارد از كنزالعرفان فاضل مقداد نقل كرده است و عقائد او را رد مى كند.
امـروزه نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در دست است از جمله نسخه شماره 2053 كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار.
مـنـابـع : امـل الـمل 2/281; ايضاح المكنون 2/593; خلاصة الاثر 4/46; الذريعة 1/43 13/56; الـروضة النضرة 497; رياض العلماء 5/115; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى 13; لـؤلـؤة الـبـحرين 119; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 430; معجم الـدراسـات الـقـرآنـية 3; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 30; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 10/298; مفسران شيعه 147; نجوم السماء 23.
اثر امام المنصور باللّه القاسم ( 967 - 1029 ق ) فرزند محمد بن على حسنى صنعانى از ائمه زيديه و سلاطين يمن فقيه و مفسر.
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى در چند مجلد شامل سوره الحمد لغايت سوره المائده بر مذاق زيديه .
مـفـسـر هنگام تفسير آيات احكام بحث خويش را مبسوط نموده و فقه آيه را نيز كاملا بيان داشته است .
نسخه هاى متعدد از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
صـنـعـانى داراى تفسير ديگرى نيز هست به نام اجوبة مسائل الشاك فى القرآن اين تفسير شامل شـرح و بـيـان بعضى از آيات مشكله و متشابهه قرآن كه بعضى از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال كرده اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفى آنها را در كتابى به نام تفسير الشاك فى القرآن جمع نموده است .
منابع : الاعلام 5/182; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 2/47; ايضاح المكنون 2/469; بـلـوغ الـمرام 65; الذريعة 2/3; معجم المؤلفين 8/120; مؤلفات الزيديه 1/311; هدية العارفين 1/833.
اثـر شـيخ بهاءالدين محمد ( 952 - 1030 ق ) فرزند عزالدين حسين عاملى جبعى معروف به شيخ بهائى از نوابغ علماى شيعه و مفسران اماميه و اديب شاعر و رياضى دان .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه كه شامل سوره الفاتحه و قسمتى از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير به شيوه جامع ادبى و روان تاليف شده است .
نسخه هاى زيادى از آن در دست است از جمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى كهن ترين آنها مورخه 1028 ق ( شماره 9058 ) است .
اين تفسير در 1319 ق با سه كتاب ديگر شيخ بهائى به نامهاى 1 - حبل المتين فى احكام الدين .
2 ـ الفرائض البهائية فى الارث .
3 ـ تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين در تهران چاپ سنگى گرديده است .
شـيخ بهائى را چند تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين شرح : 1) حاشية على تفسير القاضى بيضاوى و آن حواشى و تعليقات چندى است بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
نسخه هائى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6612 ) و كتابخانه ملك تهران ( شماره 2655 ) و كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 22 ) موجود است .
2) حواشى الكشاف كه تفسير كشاف زمخشرى را تعليقاتى افزوده است .
3) جـوابـات ثـلاث فى مسائل تفسيريه در جواب برادرش شيخ عبدالصمد شامل تفسير سه آيه از آيات قرآن .
4) الاسئلة التفسيريه كه در پاسخ صالح بحرانى جزائرى نوشته و گفته اند كه دو كتاب اخير - كه آنـهـا را نـمـى تـوان تـفسير گفت - متحد و يكى هستند زيرا آيات سه گانه مورد تفسير هم يكى هـستند بدين شرح : و اتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان ( 102 بقره ); و ربنا انى اسكتت من ذريتى بواد غير ذى رزغ ( 37 ابراهيم ); الخبيثات للخبيثين و الطيبات للطيبين ( 26 نور ); 5) عـيـن الحياة و آن مانند تفسير صافى ولى و جيز اللفظ و قليل المؤونة و صغير الحجم و جليل الـمـعـونـة كه خود گويد اقل الخلق بضاعة و اكثرهم اضاعة براى برادران دينى كه از او خواسته بودند تاليف نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1350 ) محفوظ است .
6) تـفسير شرح قاضى بيضاوى كه گويا با كتاب ديگر او حاشية على تفسير القاضى بيضاوى يكى باشد ولى يك نسخه از آن در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
7) تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين نام ديگر آن مجمع النورين و مطلع النيرين است كـه اختصاص به تفسير آيات الاحكام و فقه قرآنى دارد و آن را بعد از كتاب فقهى خود به نام حبل المتين نگاشته است .
و در آن از احاديث و روايات مورد وثوق علماى متاخر ياد كرده كه بر مقدمه و چهار منهج مبتنى و شامل حدود چهارصد حديث مى باشد.
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين 5/94; اعيان الشيعة 9/234; امل المل 1/159; تاريخ عالم آراء عـباسى 2/967; جامع الرواة 2/100; الذريعة 15/252; روضات الجنات 7/56; الروضة النضرة فى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة 85; رياض العلماء 5/88; ريحانة الادب 3/301; سلافة العصر 289; طـرائق الحقائق 1/137; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 403 11/642; الـكـنـى و الالـقـاب 2/100; لـؤلؤة البحرين 16; مجمع الفصحاء 2/8; معجم الدراسات القرآنية 199; مفسران شيعه 152; نجوم السماء 28.
از سيد حسين ( م 1030 ق ) فرزند حسن حسينى خلخالى حكيم متاله رياضى دان مفسر شيعى .
وى جامع فنون بوده و در علوم عقلانيه از خود آثار زيادى باقى گذاشته است .
تـفسير مورد بحث حواشى و تعليقات نفيس بر تفسير انوار التنزيل قاضى بيضاوى است كه حاجى خـلـيـفه در كتاب خويش كشف الظنون مى گويد ( حاشيه بر انوار التنزيل را از سوره يس شروع نموده تا پايان قرآن كريم ختم كرده است ) تفسير خلخالى بر تمام قرآن است و نيز قسمت اول در كـتـابخانه مركزى آستان قدس رضوى از سوره مباركه فاتحة الكتاب تا نيمه آيه ( و حيث ما كنتم فـولـوا وجـوهكم شطره ) ( 145 بقره ) موجود است و نيز قسمتى از سوره آل عمران ضميمه اين نسخه مى باشند.
مـنـابع : الذريعة 6/41; الروضة النضرة 165; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى 186 1/477; كشف الظنون 1/192 به بعد; معجم الدراسات القرآنيه 131; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 3/221 319; هدية العارفين 1/291; مفسران شيعه 145.
اثر مولانا محمد شاه قاضى يزدى ( زنده در 1031 ق ) از علما و مفسران شيعه در هندوستان .
تفسير مورد بحث از قاضى يزدى به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلى كه در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست ( 1020 - 1030 ق ) به زبان فارسى است و اختصاص به آيات احكام قرآن كريم و فقه قرآن يافته و سال فراغت از تاليف 1021 ق مى باشد.
قـاضـى يزدى تفسير ديگرى به نام آيه 40 از سوره شورى دارد: و جزاء سيئة سيئة مثلها كه آن به شـيـوه فلسفى و حكمى نوشته شده و با روش زيبائى بطلان قياس و راى را به اثبات رسانيده اين كتاب به زبان فارسى است و سال فراغت از تاليف 1031 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعه 1/41 4/301; الروضة النضرة 255; مفسران شيعه 139; كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار 127.
اثر سيد وجيه الدين عبدالسلام علوى ( م ق 1037 ق ) از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربى و شيوه ادبى و كلامى است .
مـفسر در اين تفسير به شرح و تعليقات خود بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى پرداخته است .
نـسـخه اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1312 ) موجود است كه پايان آن تا اوائل سوره توبه مى باشد.
منابع : الذريعة 6/42; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس 185.
از شيخ محمد كاظم ( زنده در 1035 ق ) فرزند عبد على تنكابنى گيلانى ملقب به عبدالكاظم از فلاسفه و حكماى اماميه .
تـفـسـير مورد بحث فصل نخست از كتاب الاثنا عشريه يا انموذج العلوم است كه هر دو آنها متحد هستند.
اين كتاب به دوازده علم اختصاص يافته كه فصل اول آن در تفسير قرآن كريم است و بحث خويش را در كـلـيـات تـفـسير قرآن و علوم تاويل به سبك كلامى و فلسفى اختصاص داده است و در آن ميرداماد را به مناقشه كشانده و از شيخ بهائى دفاع نموده است .
شيخ محمد كاظم را دو كتاب ديگرى است به نام : 1) حاشية على تفسير فخر رازى حاوى حواشى و تـعـليقاتى بر تفسير فخر رازى كه با مذاق فلسفى خود حواشى بسيارى بر بعضى از تفسير آيات قرآن اثر فخر رازى نگاشته است .
2) حقايق سورة الفتح در بيان حقايقى به شيوه فلسفى از سوره الفتح .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم با دو اجازه ( 1008 و 1010 ق ) به خط شيخ بهائى در ظهر آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 8/32 و 9/381; الذريعه 1/119 و 15/266 - 267; طبقات اعلام الشيعة - الـروضـة الـنـضـره فى علماء الماءة الحادية عشرة 462 - 463; رياض العلماء 3/161; مستدركات اعيان الشيعة 2/308; مجله تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه 1407 ق 172 - 177.
از سيد عبدالرحمن ( زنده در 1040 ق ) فرزند عبدالحليم مرعشى محقق اديب و فاضل .
وى داراى مؤلفاتى در تفسير و علوم قرآن مى باشد.
تـفـسـيـر مـورد بحث تعليقات و شروح بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد شيخ آقابزرگ تهرانى مى نويسد ( حاشيه له على قول الزمخشرى فى الكشاف ). مـرعشى كتاب ديگرى به نام : تفسير آيه ان اللّه لا يغفر ان يشرك به كه در آن آيه 48 سوره نساء را شرح و تفصيل كرده دارد.
نسخه اى از آن ضمن تفسير ديگرش از مخطوطات كتابخانه قولة مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعه 4/324; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 317; فهرست كتابخانه قولة 1/63; مفسران شيعه 157.
اثـر سـيـد مـحـمـدبـاقر ( 956 - 1041 ق ) فرزند شمس الدين محمد حسينى استرآبادى قزوينى اصـفـهانى معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوين و متوفى در ( بئر مجنون ) بين راه كربلا و نجف فيلسوف و رياضى دان و شاعر اديب شيعى .
تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به آنها پرداخته است .
نسخه اى از آن در كتابخانه برلين موجود است و نيز نسخه ديگرى در كتابخانه هندوستان است كه سيد اعجاز كنتورى در كشف الحجب بدان اشاره نموده است .
مـيـر سـيد محمدباقر داماد تفسيرهاى ديگرى دارد بدينقرار: 1) تاويل المقطعات كه در تاويل و تـفـسير حروف مقطعه اوايل 29 سوره از قرآن است كه از دير زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتيجه اى نرسيده است .
نسخه هائى از اين كتاب در دست است .
2) امـانـة الـهـى در شـرح و بيان آيه انا عرضنا الامانة على السماوات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها نسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى ( شماره 2859 ) موجود است و در 1315 ش به ضميمه 8 رساله ديگر در تهران چاپ سنگى شده است .
3) تفسير سورة الاخلاص كه بر مذاق عرفانى و فلسفى خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است .
نسخه هاى آن در مقدمه كتاب القبسات شيخ محمود بروجردى ذكر شده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 9/189; الاعلام زركلى 6/48; امل المل 2/249; الذريعة 12/153; سلافة الـعـصـر 477; ريـاض الـعـلماء 5/40; الروضة النضرة 67; لؤلؤة البحرين 132; كشف الحجب و الاسـتار اسماء الكتب 307; ايضاح المكنون 1/109 به بعد; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 90; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله 9/93; مفسران شيعه 148.
از سـيـد مـعـزالدين محمد ( زنده در 1044 ق ) فرزند امير ظهيرالدين محمد حسينى اردستانى مشهور به ميرميران حكيم متكلم از علماى شيه در حيدرآباد دكن .
تفسير مورد بحث را به دستور شيخ محمد بن خاتون عاملى به اسم سلطان دكن عبداللّه قطب شاه ( 1020 - 1083 ق ) به زبان فارسى تاليف كرده و آن را تفسير قطبشاهى موسوم كرده است .
اين تفسير شامل يك ديباچه و سه مقدمه و تفسير سوره هل اتى مى باشد.
نـفـيـس تـرين نسخه هاى خطى نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به ( شماره 1257 ) وقفى ابن خاتون سال 1067 ق مى باشد.
مـنابع : الذريعة 4/343; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 137 1/437; مفسران شيعه 155.
مـجـهـول الـمفسر ( زنده در 1046 ق ) مؤلف از مفسران شيعه و محققين عصر صفوى در قزوين است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در شرح و تفسير و بيان احكام و فقه آيات صوم است با ذكر روايات و اخـبار از ائمه اطهار (ع ) و نقل اقوال و فتاوى علماى اعلام در احكام مسائل روزه كه با سه فصل آغاز گرديده است : 1 ـ اخبار وارده در وجوب روزه .
2 ـ وجه تسميه شهر رمضان .
3 ـ اخبار مخصوص شب قدر و بيان آن .
نسخه خطى اين تفسير در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نيز مؤلف فهرست كتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است كه اين تفسير از مؤلفات شيخ حسن بن ابراهيم عبدالعالى ميسى باشد ولى شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را بسيار بعيد دانسته است .
ايـن تـفسير در 1046 ق به خواهش بعضى از امراء عصر شاه صفى صفوى تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسى ترجمه شده است .
منابع : الذريعة 2/304; معجم الدراسات القرآنية 27; مفسران شيعه 156.
اثـر شـيخ المطهر ( م 1039 يا 1048 يا 1049 ق ) فرزند على بن محمد ضمدى يمانى از مفسران و متكلمين زيديه اديب نحوى .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد بزرگ مى باشد.
مـفـسر با مشرب زيدى خويش به تفسير ايات قرآن مى پردازد و نيز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است .
شـيـخ الاسلام محمد شوكانى در وصف اين تفسير مى نويسد: ( تفسير مفيد جدا مع اختصاره يدل عـلـى قـوة مـلكة صاحب الترجمة فى العلوم و رسوخ قدمه فى فنون عدة و كان مشهورا بالذكاء و الفطنة وجودة الحفظ ) نسخه هاى اين تفسير امروزه در يمن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى و از منابع مفسران زيديه مى باشد.
شـيخ المطهر را تفسير ديگرى ذكر كرده اند به نام : قصيدة جامعة لسور القرآن منظومه اى تفسير مانند در خواص سوره هاى قرآن و اسباب نزول و مكان آن و ساير خصوصيات .
نسخه هاى خطى آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنابع : الاعلام 7/253; ايضاح المكنون 2/181; البدر الطالع 2/310; خلاصة الاثر 4/403; معجم المؤلفين 12/295; مؤلفات الزيدية 2/316; هدية العارفين 2/462.
اثـر صـدرالـديـن مـحـمد ( شيراز 979 - بصره 1050 ق ) فرزند ابراهيم بن يحيى قوامى شيرازى مـعروف به صدرالمتالهين و ملاصدراى شيرازى مجدد فلسفه از مشاهير حكماء اسلامى و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در چند جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و كلامى و سبك اشراقى مى باشد.
مـلاصدرا نخست بعضى از آيات قرآن و سوره هاى مناسب را كه امكان خوض در مباحث فلسفى و عرفانى داشته انتخاب نموده سپس به تفسير آنها مى پردازد.
لـذا تـفـسير او شامل بخشى از قرآن است كه آنها عبارتند از سوره حديد سوره اعلى آية الكرسى سوره نور سوره سجده سوره واقعه سوره زلزال و سوره جمعه .
بـعـد از سـال 1041 ق مـفسر تصميم به تفسير تمامى قرآن مى گيرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغايت آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) ديگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات يافت و در همان سامان به خاك سپرده شد.
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه كاتب ابن سطور در قزوين و نسخه هاى متعدد در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و كتابخانه مرعشيه قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار سوره الواقعه و تفسير آيه النور در سال 1313 ق و بد بارها با بقيه سوره ها و مجموع تفسير در تهران چاپ سنگى شده است .
سـپـس آقـاى سيد عبداللّه فاطمى از سوره الحمد لغايت آيه ( يا ايها الناس اعبدوا ربكم ) در 456 صـفـحـه بـقـطـع وزيـرى بدون تاريخ طبع نموده و مجدد در سالهاى 1352 - 1367 ش توس ط انتشارات بيدار قم در هفت مجلد طبع گرديده است .
مـلاصـدرا تفسيرهاى ديگرى نيز دارد بدين قرار: 1) اسرار اليات و انوارالبينات كه در يك جلد به زبـان عـربى و به شيوه فلسفى شامل بخشى از آيات قرآن و در اسرار و نشانه هاى عظمت ربانى از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است .
نـسـخـه هـاى مـتعددى از آن در دست است و در سالهاى اخير به تصحيح محمد خواجوى طبع منقحى يافته است .
2) مـتـشابهات قرآن كه در يك جلد به زبان عربى و به سبك عرفانى و فلسفى آيات متشابه را كه مـعـنـى آنها روشن نيست با مشرب فلسفى خود از راه مكاشفه و تاويل بحث و تفسير نموده و در شش فصل تدوين كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است : شماره 7577 كتابخانه آية اللّه مرعشى قم شماره 87 كتابخانه دانشگاه تهران .
3) حـاشـيـه و شـرح تـفـسير بيضاوى در يك جلد به زبان عربى و شيوه فلسفى و عرفانى تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى ( م 685 ق ) را مورد بحث و شرح قرار داده است .
نسخه اى از آن از مخطوطات كتابخانه خديويه مصر موجود مى باشد.
مـنابع : الاعلام 5/303; الروضة النضره 291; ريحانة الادب 3/417; فهرست الفبائى كتب خطى آسـتـان قـدس 134; لوامع العارفين تمامى صفحات ; مقدمه تفسير صدرالمتالهين بقلم محمد خواجوى 9 - 131; الذريعة 4/278 به بعد.
اثر سيد عبداللّه ( م 1050 ق ) فرزند احمد شرفى يمانى از علما و محدثين و مفسرين زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چند جلد كه از آخر سوره هاى قرآن آغاز نموده است شامل يك مقدمه كه آن را به علوم قرآن اختصاص داده است مى باشد.
سـپـس بـه تفسير آيات قرآن مجيد به شيوه كلامى و روائى و نقل از تفسيرهاى كهن مانند تفسير الـكشاف زمخشرى مى پردازد و در تفسير آيات به روايات و احاديث ائمه اطهار و اهل البيت (ع ) از طريق زيديه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهيم و فرزندش محمد بن ابراهيم استناد مى جويد.
نسخه هاى متعدد امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن در دست مى باشد.
تفسير ديگرى به سيد عبداللّه شرفى نسبت مى دهند به نام جواب اميرالمؤمنين على مسائل الشاك فـى الـقـرآن الـعـظيم كه به شرح و تفسير آيات متشابه و كلمات غريب قرآن با مشرب زيدى و با استناد به احاديث و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
منبع : مؤلفات الزيدية 1/369 3/36.
مـفسر شيخ شمس الدين ابوالمعانى محمد ( زنده در 1056 ق ) فرزند سديد الدين على بن شهاب بـن خـاتـون عاملى عينائى معروف به ابن خاتون از علما و متكلمين اماميه جامع علوم اسلامى و وزير عبداللّه قطب شاه .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى در چند جلد بزرگ است .
مـفـسـر پـس از ذكر آيات قرآن مطالب خويش را تحت عنوان ( مترجم گويد ) مى آورد سپس با عـناوينى چون ( فضيلت آيه ) و ( التفسير بما قاله المفسرون ) و ( التفسير بالاحاديث المرويه ) و ( خلاصة المعنى ) با ذكر اقوال چند نفر از مفسرين بزرگ به تفسير آيه مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف داراى حواشى از مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 1628 ) موجود است .
مـنـابع : امل المل 1/169; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 512; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم 5/31; رياض العلماء 5/134.
زين العابدين علوى عاملى حكيم متاله محقق .
داراى اجازه مورخه 1018 ق از شيخ بهائى و اجازه مورخه 1017 ق از ميرداماد.
تـفـسـير مورد بحث به زبان فارسى در يك مجلد و اختصاص دارد به آيات متعلق به اصول دين و اعتقادات مذهب كه آيات توحيد و امثال آنها را از سوره هاى مختلف قرآن جمع نموده و به تفسير و شرح آنها پرداخته است .
مـفـسر در مقدمه خويش آن را چنين وصف نموده است : در اين كتاب جمع آيات فرقانى و ثمرات ريـاض آسـمـانـى كـه در بـاب ذات و صفات حضرت بارى جل جلاله خواه ثبوتى و خواه سلبى و هـمـچـنـين در ساير صفات فعلى حق تعالى و همچنين در باقى امور اعتقاديه از نبوت و امامت و مـعـاد و غير ذالك كه از مراتب عليه و درجات سنيه كه تقليد در آنها روا نيست به ترتيبى كامل و توصيفى شامل و شرح غوامضى كه در طى آنها منطوى است با نكات قدسيه و اشارات عقليه كه از مدارك افهام و مدارج اوهام متعالى است شده ايم .
ايـن تـفسير كه به شيوه فلسفى و كلامى تاليف گرديده و در آن روش از صدرالمتالهين شيرازى پـيـروى كـرده و از استادش شيخ بهائى انتقاد مى كند و در نحوه تفسير از متعصبين فلسفى پدر زنش ميرداماد است .
و نيز در آياتى كه دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسير كرده اند.
و كتاب خود را به شاه صفى صفوى ( 1038 - 1052 ق ) اهداء كرده است .
نـسـخـه چرك نويس اصل به خط نستعليق مفسر بدون افتادگى و داراى قلم زدگى ها و تغيير و تـبـديل از مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 74 ) نسخه پـاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) نسخه پاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه ( شماره 24 ) موجود است .
نسخه ديگرى از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1383 ) مى باشد.
و در 1369 ق به اهتمام و مقدمه سيد جمال الدين ميرداماد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 2/593; امل المل 1/33; تتميم امل المل 62; الذريعة 18/317; الروضة الـنـضـرة 27; ريـاض الـعـلماء 1/39; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى 483 1/543; فـهـرسـت كـتـابـخـانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران 1/88; فهرست نسخه هاى خطى فارسى احمد منزوى 1/57; معجم رجال الحديث 2/122; مفسران شيعه 148.
اثر مولى عبدالحكيم ( م 1067 ق ) فرزند شمس الدين محمد سيالكوتى پنجابى از متكلمين شيعه در هندوستان و فحول علماى اماميه .
بعضى او را سنى يا حنفى مذهب مى دانند ولى كتاب او در امامت و اثبات ادله شيعه در امامت رافع هرگونه ترديد در استقامت اوست .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء گويد او مستتر به تسنن بود تقية و اثنى عشرى است باطنا.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر در اين اثر شرح و تعليقات گرانقدرى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى نگاشته است و نيز نسخه هاى نفيس امروزه از اين تفسير در دست مى باشد.
اين كتاب نخستين بار در 1270 ق در حاشيه تفسير انوار التنزيل بيضاوى در آستانه طبع گرديده است .
منابع : اعيان الشيعة 7/458; ابجد العلوم 3/233; الاعلام 3/283; خلاصة الاثر 2/318; الذريعة 6/42; الـروضـة الـنـضـرة 314; ريـاض الـعلماء 3/77; فهرست الازهرية 1/221; كشف الظنون 1/1148; معجم المطبوعات 1/1068; معجم المؤلفين 5/95; هدية العارفين 1/504.
از مـيـرزا ابراهيم ( م 1070 ق ) فرزند صدرالمتالهين ملاصدرا شيرازى از فلاسفه شيعه و علماى اماميه .
او از مخالفين سرسخت مشرب فلسفى و طريقت پدر خود بود.
تـفـسـيـر مورد بحث با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و بر خلاف تفسير پدرش مى باشد.
مـيـرزا ابـراهـيـم تفسير ديگرى به نام آية الكرسى دارد كه شيخ عبدالنبى قزوينى نسخه اى از آن داشته و مى گويد: له رسالة انيعة و عجالة دقيقة فى تفسير آية الكرسى مد حقق و دقق و عمق .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 2/202; تتميم امل المل 51; الذريعة 15/249; الروضة النضرة 8; رياض العلماء 1/26; لؤلؤة البحرين 132; معجم الدراسات القرآنية 198.
اثـر شـيـخ مـحمد رضا ( زنده در 1073 ق ) فرزند شيخ عبدالحسين نصيرى طوسى اصفهانى از مفسران و علماى اماميه در عصر صفوى و از اخباريون تندرو.
تفسير مورد بحث درسى مجلد بزرگ به فارسى و عربى تاليف گرديده است .
شـيـوه مـفـسـر روائى چـنـد آيه از قرآن كريم را ذكر نموده سپس به ترجمه فارسى آيات مذكور مـى پردازد و بعد تفسير و تاويل آيه ياد شده را بيان مى نمايد و هنگام ذكر احاديث و روايات مربوط بـه آيـه احـاديث را به فارسى ترجمه نموده و متن تفسير خويش را در بيان آيه به عربى قرار داده است .
تفسير آيات ياد شده را در چند فصل تقسيم كرده است .
فصل فضائل آيات سپس فصل خواص آيه و بعد شان نزول آيه و امثال آنها و غالبا از تفسيرهاى فرات كـوفـى و تـفـسـيـر امام حسن عسگرى و تفسير قمى و تفسير عياشى و بيضاوى و كتاب احتجاج طـبـرسـى و مـكـارم الاخلاق نقل مى نمايد و هنگام نقل بعضى از احاديث او خود را از ذريه شيخ الطائفه شيخ طوسى معرفى و چنين ياد مى كند ( قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقين الشيخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى ). مـجلد اول اين تفسير شامل ديباچه در بيان مقدمات سپس حاوى بيست فصل مى باشد كه متعلق به مسائل قرآن است .
و بعد به تفسير سوره الفاتحه مى پردازد و چند آيه از سوره بقره .
مجلد دوم اين تفسير قسمتى از سوره بقره تا پايان سوره هود را دربردارد.
يـك دوره از ايـن تـفـسير كه بعضى از مجلدات آن به خط مؤلف مى باشد در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و بعضى از مجلدات آن در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا وجود دارد.
شيخ آقابزرگ تهرانى از قول شيخ ابوالمجد آقا رضا اصفهانى در الذريعة مى نويسد پانزده مجلد اين تفسير در كتابخانه قزوينيه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در كتابخانه ملى تهران موجود است و سـه مـجـلـد ايـن تفسير در كتابخانه اهدائى مشكوة به دانشگاه تهران ( شماره 11 ) و آن شامل سـوره هـاى كـهف و مريم و طه و شماره 12 شامل سوره هاى انبياء و حج و مؤمنون و شماره 1140 شامل سوره هاى توبه و يونس و هود مى باشد.
شيخ محمدرضا نصيرى طوسى داراى سه تفسير ديگر است : 1) كشف اليات به زبان فارسى مرتب به 28 كتاب و هر كتاب به هيجده باب كه به تفسير آيات پرداخته است .
2) مـخـتصر تفسير الائمه به زبان فارسى در شش مجلد به شيوه روائى است و آن تلخيص تفسير الائمه لهداية الامة است .
3) ترجمة القرآن كه ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضيحاتى كه ذيل آيات داده است .
مـنـابـع : الـذريـعة 4/236; الروضة النضرة 221; كربلا فى حاضرها و ماضيها ( خطى ); فهرست كتابخانه اهدائى 1/47 2/697; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/26; معجم الدراسات القرآنية 78; مفسران شيعه 139.
اثـر آخـونـد شـمـس الـدين محمد لاهيجى گيلانى معروف به ملا شمسا ( زنده در 1074 ق ) از فلاسفه و حكماى عصر خويش .
در تفسير مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آيات قرآن اختصاص داده و سخن خويش را به كليات امور قرآن پرداخته است .
براى شمس الدين محمد لاهيجى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سوره هل اتى كه در شرح و تفسير سوره هل اتى تاليف شده است .
نسخه خط مؤلف با خط خوردگى از مخطوطات كاتب اين سطور در كربلاست .
2) تـفـسـيـر اخـلاص مفسر با مشرب فلسفى و عرفانى خود به شرح و بيان آيات سورة الاخلاص پـرداخـتـه اسـت نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8991 ) موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 7/351; الروضة النضرة 266; ريحانة الادب 5/383; دائرة المعارف الاسلامية الشيعة 4/70; مفسران شيعه 154.
اثـر شـيخ حسين ( 1012 - 1076 ق ) فرزند شهاب الدين حيدر خاندار كركى عاملى از شعرا و ادباء شيعى محقق حكيم و متكلم اخبارى .
تـفـسير مورد بحث حاشيه و تعليقاتى است به شيوه اخبارى بر تفسير انوار التنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
شرح حال نويسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده اند و نيز حر عاملى معاصر خاندار و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعه آن را ذكر كرده اند.
و قسمتى از اشعار وى را كه در رثاء و مدح ائمه معصومين است از ديوان او نقل كرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة 6/36; امل المل 1/70; الذريعة 4/243 6/41; الروضة النضرة 169; رياض الـعـلـمـاء 2/75; سلافة العصر 347; تاريخ كرك نوح 114; معجم رجال الحديث 5/269; معجم الدراسات القرآنيه 132; مفسران شيعه 146.
از شيخ محمد مؤمن ( م 1077 ق ) فرزند شاه قاسم سبزوارى خراسانى از علماى حديث و مفسران عصر خويش اخبارى متتبع .
ايـن تـفـسير به زبان عربى و بر اساس مشرب اخبارى تدوين شده و در شرح و بيان آيات از تفسير مجمع البيان از كلام بهره گرفته شده است .
تـفسير مزبور داراى ديباچه و مقدمه در چند فصل مى باشد: فصل اول در عدم تواتر قرآن و اينكه قرآن منزل بر پيغمبر (ص ) بوده است .
فـصـل دوم : در عـدم جـواز تـفـسير قرآن بجز از طريق احاديث و روايات وارده از طريق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ). فصل سوم : در بيان وجوب عمل به اخبار بدان شكل كه علماى اخباريون بيان مى كنند.
و خاتمه : در بيان جواز اراده معانى متعدده حقيقى و مجازى از الفاظ قرآن كريم مى باشد و بعد به تفسير سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسير نموده است .
و پـايان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال مى باشد و هنگامى كه به آيه 24 رسيده اجل به او مهلت تكميل نداده است .
نسخه اى به خط نسخ سيد على استرآبادى كه به امر مفسر پاك نويس مى كرده در 1077 ق از براى مفسر طلب مغفرت نموده و اين نسخه كه داراى حواشى به خط مفسر و به امضاء ( منه عفى عنه ) دارد از مخطوطات كتابخانه مدرسه سپهسالار مى باشد.
مـنـابـع : امـل الـمل 296; الذريعة 22/17; الروضة النضرة 593; رياض العلماء 5/154; فهرست مدرسه سپهسالار 1/175; معجم الدراسات القرآنيه 286; معجم رجال الحديث 18/82; مفسران شيعه 144.
از شـيـخ مـحـمـد تقى ( زنده در 1083 ق ) فرزند عبدالحسين نصيرى طوسى از علماى كلام و حكمت كه در عصر صفوى در اصفهان بوده است .
مفسر تفسير خويش را در يك جلد بزرگ به زبان عربى تاليف نموده و داراى ده مقدمه است .
سـپس به تفسير كليات در ترتيب قرآن و ذكر شرح حال انبياء از آدم تا حضرت محمد (ص ) كه در قرآن مجيد از آنان نام برده شده پرداخته است .
و بعد شروع به تفسير حمد كرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پايان يافته و شيوه او در تفسير پس از ذكر چند آيه از قرآن مجيد به تفسير آيات ياد شده مى پردازد و سبك او ادبى و كلامى مى باشد و نـيـز مـفسر خود را از احفاد شيخ الطائفه شيخ طوسى و از اسباط خواجه نصيرالدين طوسى و در نتيجه نصيرى طوسى معرفى مى كند و از آثار ديگر وى العقال فى مكارم الخصال و المبدء و المعاد.
نسخه نفيسى از اين تفسير كه از روى خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گرديده است از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا موجود است .
منبع : اصل نسخه تفسير طوسى الذريعة الى تصانيف الشيعة 5/280 19/250.
اثر شيخ على قلى خان ( 1020 - زنده در 1083 ) فرزند قرچغاى خان تركمانى متولد در اصفهان از فلاسفه و حكماى متالهين و توليت آستانه حضرت معصومه (ع ). تفسير مورد بحث به شيوه فلسفى و عرفانى با بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) نگاشته شده و در نوع خود بى نظير است .
مـفـسر به چند دسته از آيات خاص قرآن كه عبارتند از: آيات توحيد و ايمان و آيات احكام و قصص قرآن و آيات مواعظ و حكم و آفرينش زمين و آسمان و آيات كيفيت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بـهـشـت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احاديث مرويه و تحقيق كلمات و تفسير جمله به جمله آن پرداخته است .
ايـن تـفـسير كه در چهار مجلد تاليف گرديده مجلد اول آن را با تفسير آيات توحيد آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسير آيات بهشت و دوزخ پايان بخشيده است .
و شـيـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتيب يافته كه هر خزينه به شصت فصل و هفت باب تقسيم گشته است .
نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شيخ مهدى قلى خان پس از بناء مدرسه خود در قـم و تاسيس كتابخانه مدرسه وقف خاص ساكنين مدرسه خويش نموده است اين مدرسه تا عصر حاضر به نام وى مشهور است .
منابع : اعيان الشيعة 8/302; الذريعة 7/154; الروضة النضرة 410; معجم الدراسات القرآنية 147.
از ضـيـاءالـديـن مـحـمد يوسف ( زنده در 1083 ق ) فرزند ميرزا حسين خان شريف وزير توپچى قزوينى حكيم مفسر و عالم محقق .
در ايـن تـفـسير كه دو جلد و به زبان عربى است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـى نـويـسد كه اين تفسير جمع بين دو تفسير امين الاسلام شيخ طبرسى مجمع البيان و جوامع الـجـامـع مـى بـاشد و در واقع تلخيص اين دو تفسير است با اضافات و استدراكات نافع به شيوه و سبك روان و در كمال اختصار بدين جهت اين تفسير را مجمع البحرين ناميده است كه جمع بين دو تفسير طبرسى است .
چند دوره از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه خط مفسر در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1955 ) كه دو سرلوحه زيبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست .
و يـك دوره داراى حـواشى ( منه دام ظله ) در كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا و يك دوره در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( به شماره 10415 ) موجود است .
مـنـابع : الذريعة 20/23; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 496; فـهـرست مدرسه سپهسالار 1/167; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه 262; مفسران شيعه 143.
از شيخ فخرالدين ( 979 - رماحيه 1085 ق ) فرزند شيخ محمد على نجفى آل طريحى از مفسران شيعه و علماى لغت و نحو ( - آل طريحى ). تـفـسـير مورد بحث شامل يك مقدمه كوتاه سپس داراى بيست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانى .
اين تفسير شرح تفسير قرآن و بيان آيات بر تفسير غريب القرآن سجستانى است .
اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و نيز اين تـفـسـير در سال 1372 ق در نجف اشرف به تحقيق و مقدمه شيخ محمد كاظم طريحى به چاپ رسيده است .
تاليفات ديگرى از شيخ فخرالدين آل طريحى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) كشف غوامض القرآن كه در مشكلات و غوامض آيات و كلمات بحث كرده است .
2) نـزهـة الـخـاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر كه مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهة القلوب سجستانى تاليف نموده و احتمالا با غرايب القرآن او يكى است سه نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 7663 ) محفوظ است .
3) كشف آيات القرآن كشف آيات به حروف هجا و تفسير لغات مشكله و بيان لغات قرآن است .
4) مـشـارق الـنور الكتاب المشهور در اين تفسير بين معانى آيات و لغات و قواعد عربى و اخبار و احاديث ائمه معصومين (ع ) محققانه جمع و تدوين گرديده است .
مـنابع : الاعلام 5/138; اعيان الشيعة 8/394; امل المل 2/214; الذريعة 16/48; الروضة النضرة فـى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة 434; رياض العلماء 4/332; لؤلؤة البحرين 66; فوائد الرضوية 348; لـباب الالقاب 131; الكنى و الالقاب 2/413 ماضى النجف و حاضرها 2/454 معجم رجال الـفـكـر 290; مـعجم المؤلفين 8/55; مقدمه غريب القرآن به قلم محمد كاظم طريحى ; هدية العارفين 1/432.
از ميرزا تاج الدين حسن ( م 1085 ق ) فرزند محمد اصفهانى فلاورجانى معروف به تاجا اصفهانى يا تاج ارباب العمامة حكيم محدث و از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى به شيوه روائى و كلامى است .
نـخست مفسر چند آيه از قرآن كريم را ياد كرده سپس به ترجمه فارسى پرداخته و آنگاه به تفسير آيات مذكور مى پردازد.
ابن يوسف در فهرست مجلس شوراى ملى به غلط اين تفسير را به فرزند مفسر بهاءالدين محمد ( م 1137 ق ) صاحب كشف اللثام معروف به فاضل هندى نسبت مى دهد.
خونسارى كه نسخه اى را در اختيار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده مى گويد: ( انه كـثير الفوائد ) و آن را از پدر مى داند و نيز شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة ببه نام پدر ضبط كرده است .
نـسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى به خط نستعليق از قرن دوازدهم هجرى از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در كتابخانه ملى از سـوره مـجـادله تا پايان قرآن است كه آن را محمدتقى دانش پژوه تفسير بحرالمواج احتمال داده است .
مـنابع : اعيان الشيعة 5/240; الذريعة الى تصانيف الشيعة 3/49; روضات الجنات 7/114; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 90; فهرست مجلس شوراى اسلامى 3/4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 39; هدية الاحباب 127; فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى 1/8.
از قـطـب الدين محمد ( زنده در 1086 ) فرزند شيخ على شريف فقيه لاهيجى اشكورى فيلسوف متكلم از علماى شيعه در عصر خويش .
ايـن كـتاب به زبان فارسى در دو مجلد به روش شيعى و بيانى روشن و روان و نيز به ترجمه آيات قـرآن مـى پردازد و توضيح و تفسير آيات را بيان نموده و به ذكر روايات و احاديث وارده از طريقه اماميه استناد مى نمايد.
اين تفسير به نامهاى : ترجمة الانيقة يا تفسير ترجمه قرآن شهرت دارد از اين تفسير چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 14143 به بعد ) وجود دارد.
اين تفسير در 1340 ش در تهران چاپ شده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعه 9/431; الروضة النضره 497; امل المل 2/285; رياض العلماء 5/124; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 124; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/15; مفسران شيعه 142; نجوم السماء فى تراجم العلماء 148.
از مـولى مصطفى ( 1007 - 1090 ق ) فرزند شيخ محمد ابراهيم تبريزى قارى خراسانى معروف به تبريزى قارى از مفسران و علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در علوم قرآن و بيان بعضى قراءآت مى باشد و آغاز تاليف آن در مرقد شاه ولايت آغـاز گـرديـده لذا آن را به نام تحفه شاهى ناميده است و شامل پنج باب مى باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تاليف آن فارغ گرديده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف اشرف موجود است .
تـاليفات ديگرى از تبريزى قارى مى دانند كه عبارتند از: 1) متممة التحفة در تكميل تفسير ديگر تحفة القارى است .
2) تـحـفة القارى در بيان بعضى از كلمات و انواع قراءآت و آن در 1302 ق در بمبئى چاپ سنگى شده است .
3) تـحفة الابرار كه به دستور ميرزا شفيع منجم و فرزندش محمد مقيم در يك مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضيلت قرآن آداب تعلم مستحبات قرآن مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بيان واقع گرديده است .
نـسـخـه اى از اين كتاب در آستان قدس رضوى ( شماره 13363 ) و در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 4074 ) وجود دارد.
4) ارشاد القارى در بيان قراءآت شامل يك مقدمه و پنج باب .
5) وقـوف الـقرآن كه در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آيات مستحبه سجده مشخص گرديده است .
6) سند قرائت عاصم در پنج فصل و توضيح قرائت عاصم و اسناد آن .
مـنابع : اعيان الشيعة 10/126; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 565; ريحانة الادب 4/498; الـذريـعة 3/407; فهرست مدرسه سپهسالار 3/353; فهرست نسخه هاى فارسى خطى منزوى 1/80; فهرست كتابخانه دانشگاه تهران 13/3054.
از شيخ محمد ( م 1090 ق ) فرزند شيخ محمود طبسى محقق حكيم متاله از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث شامل آيات قصص انبياء در قرآن است .
مفسر آياتى كه مختص انبياء سلف مى باشد از قرآن مجيد استخراج نموده و به تفسير و شرح و بيان آنها پرداخته است .
شـيـخ محمد طبسى كتاب فوق را با نگارش تكمله اى در شرح و بيان احوال حضرت رسول (ص ) تـكـمـيـل نموده و نام آن را تكملة زبدة البيان گذاشته است و احوال ائمه معصومين را نيز بدان افزوده است .
مـنـابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة 1/48 12/21; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 527; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 114 173.
اثـر ملا محسن ( 1007 - 1091 ق ) فرزند شاه مرتضى كاشانى معروف به ملا محسن فيض كاشانى از اعاظم علما و حكماى متاله اماميه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهاى آن به زبان عربى و شيوه روائى و مشرب عـرفـانى و از مشهورترين تفسيرهاى مختصر شيعى كه با مضامين روايات و احاديث ماثور از ائمه معصومين (ع ) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پايان قرآن سوره الناس مى باشد.
ايـن تـفـسـيـر شـامـل يك پيش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است كه اين مقدمات بحثهاى گران قدرى دربردارد و آنها عبارتند از: بحثى در تمسك به قرآن و فضيلت آن بـحـثـى در عـلـم قرآن كه تمامى آن علم نزد اهل بيت (ع ) است بحثى كه تمامى قرآن در حق خـانـدان عـصـمـت و نـبوت (ع ) و شيعيان و پيروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بيت (ع ) است گـفـتـارى در معانى وجوه آيات قرآن و تحقيق در متشابهات و تاويل آيات بحثى در نهى و منع تفسير آيات قرآن به راى و سر نهى آن گفتارى در جمع و گردآورى قرآن و عدم تحريف و زياده يـا نـقـصـان و تـاويـل آيـات آن گفتار اينكه قرآن مبين براى تمامى امور دنيوى و اخروى است گـفـتـارى در اقسام آيات و بطون و كيفيت تاويل و انواع لغات و قراءآت معتبر گفتارى در شان نزول قرآن و تحقيق آن گفتارى در تمثل قرآن به اهل خود در روز قيامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حـفـظ و تـلاوت آن گـفتارى در آداب تلاوت قرآن گفتارى در اصطلاحات و كيفيت تفسير آن .
نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است نفيس ترين نسخه مورخه 1078 ق از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و سى نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 11140 ) و هفت نسخه در كتابخه مرعشى قم موجود است .
ايـن تـفـسـيـر براى نخستين بار در 1266 ق در تهران به قطع رحلى در 680 صفحه چاپ سنگى گـرديـده سـپـس به دفعات در تهران و تبريز و بمبئى چاپ سنگى شده است و در سال 1402 ق تـوسط مؤسسه اعلمى بيروت در پنج مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است و مجدد در مشهد افست شده است .
ملا محسن فيض كاشانى داراى تاليفات ديگرى است بدين شرح : 1) تفسير اصفى كه در يك جلد و به زبان عربى و شيوه روائى است و تفسير وسيط اوست كه تلخيص الصافى تفسير كبير اوست .
نسخه هائى از اين تفسير در دست است .
نسخه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم در دو مجلد ( شماره هاى 1278 7473 ) و پنج نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11162 ). ايـن تـفسير نخستين بار در 1274 ق در بمبئى و در حاشيه تفسير الصافى چاپ سنگى شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گرديده است .
تفسير اصفى بوسيله سيد حسن مظاهر امروهوى به زبان اردو ترجمه شده است .
2) تفسير المصفى كوچكترين تفسير فيض كاشانى است كه خلاصه اى از تفسير اصفى و مانند دو تفسير قبلى او بيشتر متكى بر احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
منابع : الاعلام 5/290; ايضاح المكنون 1/54; تنقيح المقال 2/54; الذريعة 15/5; الروضة النضرة 491; ريـحـانـة الادب 4/369; فـهـرسـت الـفبائى كتابخانه مركزى آستان قدس 378; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 3/158; معجم المؤلفين 8/187; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 5/799; هدية العارفين 2/6.
از شـيـخ مـحمد كاظم طالقانى قزوينى ( م 1094 ق ) از شيوخ علماى شيعه در عصر صفوى و از مدرسين حوزه علميه قزوين فقيه و مفسر علوم اسلامى و فنون عربى .
تفسير را از علماى عصر خود مانند شيخ بهائى و ميرباقر داماد و ميرفندرسكى و ديگران اخذ كرد و جامع علوم عقلى و نقلى بود.
مـفـسر اثر خود را به عربى پس از ذكر احاديث در شرح و بيان بعضى از آيات شريفه قرآن با مسائل فلسفى و عرفانى آميخته و بطرز مستحسنى تفسير نموده است .
مى توان سبك وى را در اين تفسير جمع بين احاديث نبوى و ائمه اطهار (ع ) و تفسير قرآن با قرآن و بحثهاى فلسفى و عرفانى و ادبى و كلامى خواند كه در نوع خود كم نظير است .
اين تفسير در چند مجلد بزرگ است كه بعضى از مجلدات آن نزد حفيد وى ميرزا ابوتراب شهيدى قزوينى بوده و در تفسير خود از آن بهره گرفته است .
از شيخ محمدكاظم طالقانى تفسير ديگرى به نام منافع القرآن ذكر كرده اند كه در آنن به خواص و منافع سوره هاى قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پايان قرآن شرح خود را از طريق روايات ماثوره ذكر مى نمايد.
نسخه اصلى اين اثر به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه راقم اين سطور در قزوين است .
مـنـابـع : امـل الـمـل 2/295; ريـاض الـعـلماء 5/153; سير آل برغانى آقابزرگ تهرانى خطى ; مستدركات اعيان الشيعة 2/301; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/12.
اثـر شـيخ حسام الدين ( 1005 - 1095 ق ) فرزند جمال الدين نجفى رماحى آل طريحى از علماء و فقهاى اماميه .
تـفـسـيـر مورد بحث را حر عاملى معاصر مفسر در امل المل و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده اند.
ايـن تـفسير به نام تفسير طريحى نيز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در كتابخانه آل طريحى در نجف اشرف موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 4/620; امل المل 2/59; الذريعة 4/270; رياض العلماء 1/137; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة 135; معجم رجال الحديث 4/263; مفسران شيعه 145.
مفسر شيخ عبدالعلى ( م ق 1097 ق ) فرزند جمعه عروسى حويزى شيرازى از علماى اخباريه در عصر خويش .
تـفـسـيـر مـورد بـحـث با مشرب اخبارى در چهار مجلد از طريق روايات و احاديث وارده از ائمه مـعـصومين (ع ) تفسير نموده با اسقاط اسانيد روايات و ترك ذكر آيات قرآن كريم لذا دشوار است تشخيص اينكه كدام يك از اخبار و احاديث ياد شده با كدام آيه از آيات قرآن مرتبط مى باشد.
مـجـلـد اول : تا آخر سوره اعراف ; مجلد دوم : تا آخر سوره كهف ; مجلد سوم : از سوره مريم تا آخر سوره فاطر; مجلد چهارم : از سوره يس تا آخر قرآن مى باشد.
نـسـخـه خطى از اين تفسير در كتابخانه كاتب اين سطور و نسخه ديگر در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8055 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة 8/29; امل المل 2/154; الذريعة 24/365; الروضة النضرة 331; رياض الـعـلـمـاء 3/147; روضـات الـجنات 4/213; الفوائد الرضويه 237; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 590; معجم الدراسات القرآنية 309; معجم رجال الحديث 10/51; مفسران شيعه 146; نجوم السماء 98.
اثر مولى ميرزا ( م 1098 ق ) فرزند حسن شيروانى اصفهانى معروف به فاضل شيروانى از حكماء و فلاسفه متكلم محقق رياضى دان .
تـفسير مورد بحث در بيان و شرح آيه ( ان الابرار لفى نعيم ) ( 13 انفطار ) مى باشد كه با تاويل به مذاق فلسفى و شيوه كلامى در اثباتت عصمت ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
تـا اين تفسير را سيد مهدى بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سورة هل اتى نام برده كه اشتباه است .
فـاضـل شيروانى داراى اثر ديگرى است كه در آن آيات ( ان الابرار يشربون من كاس ) تا ( فوقيهم اللّه سر ذلك ) هفت آيه از سوره هل اتى را تفسير نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 9/142; جامع الرواة 2/92; تذكره نصرآبادى 157; الذريعة 1/97; رجال سيد بـحـرالـعـلوم 3/225; روضات الجنات 7/93; الروضة النضرة 524; زندگينامه علامه مجلسى 1/381; ريحانة الادب 6/386; الفوائد الرضوية 467; معجم المؤلفين 9/194; مفسران شيعة 157.
از شيخ ملك على تونى ( زنده در 1098 ق ) عالم فاضل فقيه شيعى در عصر صفويه .
تفسير مورد بحث را به زبان فارسى در بيان و شرح آيات احكام قرآن به تعداد آيات نازله در هر يك از ابواب فقهى از طهارات تاديات بنام شاه سليمان صفوى ( 1077 - 1105 ق ) نگاشته است .
امروزه نسخه هاى متعددى از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى احتمالا به خط مؤلف ( شماره 2430 ). مـنـابـع : الـذريعة 1/44; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 13; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1; معجم الدراسات القرآنيه 4; مفسران شيعه 148.
از سيد يحيى ( 1035 - 1099 ق ) فرزند حسين حسنى صنعانى آل القاسم از ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح مشكل و متشابه آيات قرآنى است كه مفسر با مذاق زيدى خويش به اسرار نهفته در خفيه آيات مى پردازد.
دو نـسـخـه از اين تفسير مورخه 1063 ق و 1077 ق به شماره هاى 121 و 202 در كتابخانه الجامع الكبير در صنعا موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام 8/143; الـبدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 2/328; فهرست الصفية 1/131; ايـضـاح الـمكنون 2/137; معجم المؤلفين 13/192; مؤلفات الزيدية 1/226 به بعد; هدية العارفين 2/533.
اثر محمد شريف ( زنده در 1100 ق ) فرزند ابورضا ديلمانى از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر با مشرب حكمى و فلسفى خود در پاسخ سؤال بعضى از معاصرين خويش آيه نور را مبسوطا تـفـسير كرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه خود مى نويسد كه در نور چشم نقائص هفت گانه است كه هيچ يك از آنها در نور عقل نيست .
لانـه لا يـبـصـر نـفسه و لا يبصر ما بعد عنه او قرب بكثير و لا يبصر من وراء الحجاب و لا يبصر الـبـواطـن و لا يـبصر بعض الموجودات و لا يرى الا المتناهيات و قد يغلط فى ابصاره بخلاف نور العقل فى جميع ذلك .
مـفـسـر داراى تـفـسـير ديگرى نيز مى باشد تفسير آية : فاذا سويته و نفخت فيه كه شيخ آقابزرگ تهرانى هر دو تفسير را در نجف اشرف نزد شيخ على قمى مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة 4/323; الكواكب المنتثره 338.
اثر شيخ فرج اللّه ( م 1100 يا 1103 ق ) فرزند محمد حويزى حائرى از علما و متكلمين شيعى كه حر عاملى او را فاضل و محقق ماهر و اديب شاعر مى خواند و از تفسير او نام برده است .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى بر تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره ناس مى باشد.
مفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات قرآن مى پردازد.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ مانند كتاب تاريخ او كبير.
منابع : اعيان الشيعة 8/395; الاجازة الكبيرة 45; امل المل 2/215; الروضة النضرة 437; رياض العلماء 4/337; الذريعة 4/300; روضات الجنات 5/355; الكواكب المنتثرة 582; مصفى المقال 353; معجم المؤلفين 8/59; نجوم السماء 147 هدية العارفين 1/116.
اثـر مـيرزا محمد ( زنده در 1102 ق ) فرزند محمدرضا قمى مشهدى از علماى حديث و مفسران اماميه .
ايـن تـفسير در چهار مجلد بزرگ به عربى و فارسى و به شيوه روائى تاليف گرديده و از روايات و احاديث مروى از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به بيان و تفسير آيات مى پردازد و اسانيد روايات را ياد كرده و نيز آيات قرآن را به يكديگر ربط داده است .
و بـه اعـراب كلمات قرآن مى پردازد ولى چنين استفاده مى گردد كه مفسر از تفسير نور الثقلين الهام گرفته است .
از ايـن تـفسير به نام كنزالحقايق و بحرالدقايق فى تفسير القرآن نام برده اند ولى مفسر خود به نام كنزالدقايق و بحرالغرائب ذكر كرده است .
نـسـخـه هـاى متعدد اين تفسير در دست است از جمله يك دوره از عصر مؤلف در كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى كه به كتابخانه جعفريه مدرسه هندى كربلا منتقل گرديده است و يك دوره كه دو مجلد آن خط مؤلف است در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا مى باشد.
و سه مجلد در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1352 1541 13086 ) و دو مجلد در كتابخانه مـدرسـه سـپهسالار ( شماره هاى 2054 و 2055 ) و چند نسخه در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم موجود است و اين تفسير اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى در تهران به طبع رسيده است .
دو تـفـسـير ديگر از ميرزا محمد سنابادى قمى ياد كرده اند: 1) حاشيه و شرح تفسير الكشاف كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است .
2) حاشيه بر حاشيه شيخ بهائى بر تفسير بيضاوى كه در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى و حاشيه اى است بر حاشيه شيخ بهائى بر انوار التنزيل قاضى بيضاوى .
ميرزا محمد از اين تفسير در اثر ديگر خود ( كنزالدقايق ) نقل كرده است ولى هيچيك از دو كتاب فوق در دسترس نيست .
مـنـابع : امل المل 2/272; الذريعة 6/46 18/151; روضات الجنات 7/110; رياض العلماء 5/104; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 472 1/540; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/56; الكواكب المنتثرة 673.
از شـيـخ صـالح ( 1047 - 1108 ق ) فرزند مهدى مقبلى صنعانى مكى از مجتهدين زيديه و فقهاء عصر خويش .
تفسير مورد بحث شرح و رد بر تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى مى باشد كه شامل مباحث علمى و تـحـقيقى و انتقاد و رد كثيرى است از اقوال زمخشرى با بهره از روايات و احاديث از پيغمبر اكرم (ص ) بر مذاق زيدى خود.
و نـيـز شـيـخ الاسـلام مـحـمد شوكانى ( م 1250 ق ) در البدر الطالع مى نويسد ( انتقد فيه على الـزمخشرى كثيرا من المباحث و ذكر ما هو الراجح لديه ) نسخه اى از اين كتاب ( شماره 130 ) در كـتـابـخـانـه جـامـع الكبير صنعاء و نسخه ديگر ( شماره 1379 ) در كتابخانه دانشگاه الرياض در عربستان سعودى موجود است .
مـنابع : الاعلام 3/197; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع 1/288; الدرالفريد 37; نبلاء اليمن 1/781; مؤلفات الزيدية 1/40.
اثـر سـيـد هاشم ( م 1107 يا 1109 ق ) فرزند سليمان موسوى بحرانى كتكتانى از علماى شيعه ( - بحرانى سيد هاشم دايرة المعارف تشيع 3/106 ). اين تفسير به زبان عربى در شش جلد داراى يك مقدمه و شانزده باب است كه باب اول در فضيلت عالم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را ياد كرده است .
اين تفسير به شيوه روائى است .
مـفسر پس از ذكر آيات قرآن احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) را به مناسبت آيه در ذيل آن با ذكر اسانيد روايت ياد كرده است .
اين كتاب در 1357 ش در 4 جلد با تحقيق محمود موسوى زرندى تجديد چاپ گرديده است .
سـيـد هاشم بحرانى داراى اثرات ديگرى به شرح ذيل است : 1) نورالانوار فى تفسير القرآن با ذكر احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به اختصار ذيل هر ايه شرح داده است .
2) الهداية القرآنية به شيوه روائى و ذكر احاديث ذيل هر آيه نگاشته شده است .
3) المحجة فى ما نزل من القرآن فى القائم الحجة (عج ). شامل 120 آيه از آيات قرآن در شان حضرت حجت (عج ). در 1272 ق در تهران چاپ سنگى شده و در بيروت تجديد چاپ گرديده است .
4) الـلـوامع النورانية كه به ذكر آيات نازل شده در حق حضرت امير (ع ) اختصاص يافته و پس از ذكر هر آيه به نقل روايات و احاديث ماثوره پرداخته است .
5) الهادى و ضياء النادى در يك جلد بزرگ پس از ذكر آيات قرآن روايات ماخوذه از كتب اربعه و التوحيد و عيون اخبارالرضا و معانى الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البيان و امثال آنها را نقل نموده آنگاه تفسير مى نمايد.
نسخه اى از آن در كتابخانه آستانه قدس ( شماره 6685 ) موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 10/249; امل المل 2/341; روضات الجنات 8/181; الذريعة تحت عناوين كـتـابـهـا; ريـحانة الادب 1/233; رياض العلماء 5/298; انوار البدرين 136; لؤلؤة البحرين 63; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 6/753; فوائد الرضويه 705; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس 607 609; معجم الدراسات القرآنية 264.
اثـر سيد محمد على ( م ح 1110 ق ) فرزند سيد محمد شفيع حسينى علوى سبزوارى شيرازى از علما و حكماى اماميه .
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربى شامل تمام قرآن از سوره حمد لغايت سوره ناس .
و آن شرح مزجى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
او نخست با حواشى بر تفسير انوارالتنزيل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است .
مجلد اول شامل سوره حمد و سوره بقره و داراى بيش از پنجاه هزار بيت مى باشد و در پايان مجلد اول بـحـث جـالب خود را در اثبات نبوة خاصه و امامت ائمه (ع ) از طريق زبر و بينات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (ع ) و غيره اختصاص داده است .
در هـنـگـام تـفسير آيات قرآن در بسيارى از موارد وارد مباحث فلسفى و رياضى و كلامى و حتى فقهى شده و در نوع خود كم نظير است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه سيد محمدباقر حفيد آية اللّه يزدى طباطبائى در نجف اشرف از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : الذريعة 5/261; الكواكب المنتثرة 531.
اثر سيد نعمت اللّه ( 1050 - 1112 ق ) فرزند سيد عبداللّه موسوى جزائرى از علما و محدثين شيعه .
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است مؤلف در اين اثر خود به شـرح حـواشـى كتاب زبدة البيان تاليف مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) پرداخته است و اختصاص به آيات احكام دارد.
سـيد جزائرى با مشرب اخبارى خويش و بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به فقه قرآن و احكام آيات پرداخته است .
نـسخه اين تفسير از نظر حفيد مؤلف محقق معاصر سيد محمد جزائرى گذشته و در كتاب خود نابغه فقه و حديث الشجرة النوريه از آن ذكر مى كند.
بـراى سـيد نعمت اللّه جزائرى دو تفسير ديگر نام برده اند 1) العقود و المرجان را در سه مجلد به زبان عربى و شيوه روائى در حواشى قرآن نگاشته است .
مـيـرزا عـبداللّه افندى در رياض العلما گويد كه آن در هفتاد هزار بيت ( فى حواشى القرآن على نسق عجيب ) مى باشد ولى نسخه اى از آن در دسترس نيست .
2) النور المبين فى قصص الانبياء و المرسلين شامل يك مقدمه در اثبات عصمت انبياء و چند باب و فصل كه در هر باب به قصه يكى از انبياء اختصاص يافته است .
ايـن كـتـاب توسط سيد نورالدين جزائرى فرزند مؤلف به فارسى ترجمه شده و در 1355 ق براى اولين بار در نجف چاپ و در 1380 ق براى بار سوم تجديد طبع شده است .
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة 67; الاعلام 8/39; اعيان الشيعة امل المل 2/336; الذريعة 12/21; تـلامـذة العلامة المجلسى 139; اجازات الحديث 297; رياض العلماء 5/253; الكواكب المنتثره 785; نابغه فقه و حديث 34; مجله نشر دانش سال پنجم شماره اول 1363 3-13.
اثر شيخ حسينعلى ( م ح 1115 ق ) فرزند شيخ على خان زنگنه از اعيان علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان فارسى شامل سوره فاتحه به شيوه كلامى و بهره از روايات و احـاديـث ائمـه اطـهـار (ع ) و با نقل بسيار از تفسيرهاى الكشاف و انوارالتنزيل و مجمع البيان و امثالهم مى باشد.
و هـنـگام تفسير ( انعمت عليهم ) به نعم ظاهريه و باطنيه مى پردازد سپس مبسوطا در هيئت و نجوم و ساير منظومه شمسى بحث كرده كه تبحر او را در علوم رياضيات و نجوم مى رساند.
نـسـخـه اى از ايـن كتاب در كتابخانه ملك تهران ( شماره 176 ) و احتمالا نسخه كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى در قم ( شماره 1628 ) كه آغاز آن افتاده است موجود مى باشد.
مـنـابع : الذريعة مستدركات 26/91; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/8; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم 5/31; الكواكب المنتثرة 211.
اثـر نـورالـدين محمد ( زنده در 1115 ق ) فرزند شاه مرتضى بن محمد مؤمن بن مرتضى كاشانى وى حفيد برادر ملا محسن فيض كاشانى مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت الناس كه مؤلف به معانى كلمات قرآن و تفسير آنها پرداخته است .
از ايـن اثر نسخه مورخ 1274 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1384 ) موجود است .
مـؤلـف تـفـسـيـرهاى ديگرى از خود باقى گذارده است بدين قرار: 1) المعين فى تفسير الكتاب الـمـبـيـن در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم تفسيرى است مختصر به شيوه تفسير سيد عبداللّه شبر با استناد به روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ). مؤلف اين اثر خويش را بدين جهت مختصر نگاشته تا براى كسى كه هنگام قرائت قرآن ميل دارد از مـعانى و تفسير آيات اطلاع اجمالى حاصل نمايد و بيشتر موارد را به تفسير صافى عمومى پدرش ملا محسن فيض كاشانى اشاره نموده است وى يك مقدمه در ضوابط مهم تفسير و يك خاتمه در تفسير دعاهاى تلاوت قرآن كريم نوشته و در 1090 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نـسخه هاى متعدد از آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است از جمله شش نسخه را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة معرفى نموده است .
نسخه مورخه 1214 ق در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 6385 ) در قم موجود است .
2) تفسير الوجيز در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم .
مؤلف در اين اثر خود از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و تفاسير قدما سود جسته است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1259 ) موجود است كه مـؤلـف فهرست آستان قدس رضوى اين تفسير را به غلط به علم الهدى محمد فرزند ملا محسن فيض كاشانى نسبت داده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد كرده و اين تفسير را از مؤلفات نورالدين محمد بن شاه مرتضى نواده برادر ملا محسن فيض كاشانى دانسته است .
منابع : الذريعة 17/279 19/58 21/283 25/41; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس 600; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 16/342; الكواكب المنتثره 792.
از شيخ ابراهيم ( م 1119 ق ) فرزند عبداللّه زاهدى گيلانى عالم فاضل شيعى .
اين تفسير ناتمام در شرح و بيان بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد.
آغاز آن از سوره فاتحه و تا سوره الاحقاف تفسير نموده است .
منابع : تذكره حزين 21; الذريعة الى تصانيف الشيعة 17/239.
اثر شيخ ابومحمد ميرزا محمد حسين ( م ب 1120 ق ) فرزند محمد طاهر وحيد قزوينى از علماى عصر صفوى .
تـفـسير مذكور در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى است كه به شرح شواهد تفسير آيات امين الاسـلام طـبـرسى ( 468 - 548 ق ) پرداخته است او تمام شواهد كه در تفسير مجمع البيان ذكر شده جمع آورى كرده سپس به تفسير و شرح آنها مى پردازد.
ايـن تفسير در دو مجلد 399 + 415 صفحه به سال 1338 ش بتحقيق و تعليقات آقاى سيد كاظم موسوى مياموى و مقدمه آقاى محمدباقر حائرى مازندرانى در تهران طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 13/341; الكواكب المنتثره 213.
از شيخ ميرزا محمد ( تنكابن 1040 - اصفهان 1124 ق ) فرزند عبدالفتاح تنكابنى معروف به سراب تنكابنى از حكماو مجتهدين اصولى .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و حاشيه اى است بر تفسير زبدة البيان فى احكام القرآن مقدس اردبيلى كه مؤلف با مشرب معقول خويش با عناوين ( قوله - قوله ) بر تفسير مذكور نگاشته است .
نسخه عصر مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 4932 ) موجود است .
مـيـرزا مـحمد تنكابنى تفسير ديگرى دارد كه تفسير آية الكرسى است و آن در يك جلد و به زبان عربى با مشرب فلسفى و ادبى خويش روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) را نقل كرده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعـة 9/381; تذكرة القبور 454; الذريعة 6/9; روضات الجنات 7/106; ريـحانة الادب 3/5; فوائد الرضويه 550; فهرست كتابخانه مرعشى قم 13/127; معجم الدراسات القرآنية 138; نجوم السماء 204.
اثر شيخ ملا محمد حسين ( 1045 - ب 1126 ق ) فرزند محمد مفيد حكيم قمى فيلسوف متاله .
تـفـسـيـر مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى شامل تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس مفسر با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات ائمه معصومين به شيوه كلامى به تفسير و تاويلات آيات قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه آن را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد شيخ محمد رضا نائينى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة 4/272; الكواكب المنتثرة 215.
اثر شيخ ميرزا ابى طالب ( م 1127 ق ) فرزند عبداللّه زاهد جيلانى از علما و حكماى متله شيعى .
وى از احفاد شيخ تاج الدين ابراهيم معروف به شيخ زاهد گيلانى مرشد شيخ صفى الدين اردبيلى و پدر شيخ على زاهد متخلص به حزين مى باشد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه عرفانى و فلسفى است .
مـؤلف آن را اختصاص به آيه : و يسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا ( 85 بنى اسرائيل ). وى ايـن تـفـسـيـر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حكمى خويش و روح عرفانى به تفسير و تاويل مى پردازد.
منابع : الذريعة 4/328 14/16; الكواكب المنتثره 393; نجوم السماء 244.
از شـيـخ مـيرزا حيدر على ( زنده در 1129 ق ) فرزند شيخ ميرزا محمد شيروانى از علماء و فقهاء اماميه .
تـفـسـير مزبور در بيان و شرح آياتى از قرآن است كه در ذم منافقين و دشمنان حضرت على بن ابـى طـالب (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است كه مؤلف آنها را از قرآن مجيد استخراج نموده به تفسير و تاويل آنها مى پردازد.
مـنابع : اعيان الشيعة 6/274; الذريعة 1/48; روضات الجنات 7/95; الروضة النضرة 524; فوائد الـرضـوية 167; مصفى المقال 164; معجم الدراسات القرآنية 8; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 268; معجم المؤلفين 4/91; مفسران شيعه 161.
اثر ميرزا عبداللّه ( تبريز 1066 - اصفهان 1130 ق ) فرزند عيسى بيك معروف به افندى از مشاهير علماى اماميه رجالى و صاحب رياض العلماء.
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن است از سوره حمد لغايت سوره ناس چنانكه خود او در شرح حال خويش مى نويسد.
مـفـسر پس از ذكر آيه كريمه قرآن تمامى اخبار و احاديث مرويه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ) را در ذيل آيه كه در ارتباط با آن است ذكر نموده و آيات قرآن كريم را از طريق روايات و احاديث شرح و بيان مى كند.
بـراى ميرزا عبداللّه افندى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سورة الواقعة در يك جلد به زبان فارسى و به شيوه روائى است .
پس از ذكر آيه تمامى روايات و احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را گرد آورده و به فارسى ترجمه مى كند و ذيل آن آيه مى آورد.
2) حاشيه و شرح آيات احكام فاضل الجواد اين اثر در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن و شرح و تعليق بر آيات احكام فاضل الجواد به نام مسالك الافهام الى آيات الاحكام مى باشد.
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة 146; الاعلام 4/112; اعيان الشيعة 8/64; الذريعة 2/343; روضات الـجـنـات 4/255; سفينة البحار 2/124; الفوائد الرضويه 253; الكنى و الالقاب 2/48; الكواكب المنتثرة 449; مقدمه رياض العلماء 1/13; مصفى المقال 240; معجم المؤلفين 6/99.
از سـيـد مـحـمـد ( 1071 - 1139 ق ) فرزند سيد على بن سيد حيدر عاملى مكى معروف به سيد محمد حيدر از متكلمين شيعه و حكيم متاله .
اين اثر را در بيان و شرح و تفسير آيات الاحكام اصليه و فرعيه فقه قرآن تدوين كرده است .
و تـفسير خود را به نام شاه سلطان حسين صفوى تاليف نموده و سيد رضى الدين فرزند مؤلف در اجازه خود به سيد نصراللّه حائرى از اين تفسير به عنوان اقتباس علوم الدين ياد كرده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانى در اصفهان موجود است .
سـيـد محمد حيدر تفسير ديگرى دارد كه از آن به نام تفسير آيه قال اجعلنى على خزائن الارض نقل كرده اند و آن به شيوه كلامى آيه 55 سوره يوسف است .
منابع : امل المل 1/160; تكملة امل المل 358; فوائد الرضوية 567; لؤلؤة البحرين 103; مفسران شيعة 159; الذريعة 1/41 4/322.
از شـيـخ ابـوالحسن ( م ح 1140 ق ) فرزند شيخ محمد طاهر عاملى اصفهانى از علما و محدثين شيعه .
اين تفسير به شيوه روائى است داراى مقدمه مبسوط در علوم قرآن كه بين تفسيرها كم نظير است و شامل سه مقدمه و هر مقاله داراى چند فصل است .
فصل اول در بحث اينكه قرآن داراى بطون و آيات قرآنى داراى تاويلاتى است .
فصل دوم در بطون قرآن و تاويلات آن .
فصل سوم تناسب ظواهر يا بطون .
فصل چهارم وجوب ايمان به ظاهر قرآن .
فصل پنجم در بيان علم قرآن كه نزد اهل بيت عليهم السلام است .
مـقـدمـه اين تفسير مستقلا در 1295 ق در تهران چاپ سنگى شده و سهوا بنام شيخ عبداللطيف كازرونى نسبت داده شده است و سپس بارها تجديد چاپ شده است .
مـنابع : اصل تفسير چاپ سال 1374 ق ; الذريعه الى تصانيف الشيعة 20/264; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى 1/153.
اثر شيخ ملا محمد ( م 1140 ق ) فرزند على بن حسين نجار شوشترى از علما و مفسرين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف تمام قرآن كريم را از سوره حمد لغايت سوره ناس با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) مورد بحث و تفسير قرار داده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نخست تحت عنوان تفسير ابن النجار المتاخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسير ياد كرده است كه هر دو يكى هستند.
نسخه اصل بخط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 10/9; الاجازة الكبيرة 178; تذكره شوشتر 161; الذريعة 4/249 20/24; الكواكب المنتثرة 706.
اثـر مـيـر مـحـمد ابراهيم ( 1069 - 1149 ق ) فرزند مير محمد معصوم تبريزى قزوينى از علما و متكلمين اماميه .
عبدالنبى قزوينى در تتميم امل المل وى را درياى بى كران و جامع فنون و علوم وصف مى كند.
تـفـسـيـر مورد بحث شرحى است بر تفسير زبدة البيان فى تفسير آيات الاحكام من القرآن مقدس اردبيلى .
مـؤلـف تـفـسير خود را به شيوه روائى و شرح استدلالى مبسوط در چند مجلد با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نگاشته است اين اثر مانند كتب فقهى شامل تمام ابواب فقهيه آغاز آن از كتاب طهارات و پايان آن ديات است .
محقق شهير آقا جمال خوانسارى استاد مؤلف در 1117 ق تقريظى بر اين كتاب نگاشته كه علامهه مير حسينا فرزند مؤلف استاد سيد بحرالعلوم آن را در كتاب معارج الاحكام خود ذكر نموده است .
مـجـلـد اول تـا پـايان كتاب صلاة نسخه اصل به خط مؤلف با تقريظ آقا جمال خوانسارى از كتب خـطى كـتـابخانه آل حاج سيد جوادى ( احفاد مؤلف ) در قزوين محفوظ است و پيش نويس ساير مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سيد جوادى موجود بوده است .
مـنابع : الاعلام 1/74; اعيان الشيعة 2/227; تتميم امل المل 52; الذريعة 3/396; شجره طيبه 48; فـوائد الـرضـويـة 381; ريـحانة الادب 4/449; مجله حوزه شماره 58 سال 1372 ش 187; معجم الدراسات القرآنيه 62; معجم المؤلفين 1/114; نجوم السماء 265; الكواكب المنتثرة 15.
اثر ابوالرياض ابراهيم ( زنده در 1150 ق ) فرزند شيخ على بن حسن بلادى بحرانى از علماى شيعه در بحرين .
مؤلف تفسير خويش را به آيات قرآن كريم كه در اثبات عقائد اصول دين است از توحيد لغايت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب 1) تفسير آيات واجب و حسن و قبح .
2) آيات نبوت .
3) آيات امامت اميرالمؤمنين (ع ). 4) در ذكر سائر ائمه (ع ). 5) آيات معاد و ارواح و اجساد مى باشد.
مفسر تمام آيات قرآن را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اى از ايـن اثر به خط شاگردش شيخ عبداللّه شويكى در كتابخانه سيد حسن كاظمى در كاظمين موجود است .
منابع : الذريعه الى تصانيف الشيعة 2/266; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 26.
(آيـات الاحـكـام جزائرى ) مفسر شيخ احمد ( م 1151 ق ) فرزند شيخ اسماعيل جزائرى نجفى از فقهاء و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـير در شرح و بيان آيات الاحكام قرآن است و مفسر با بهره از روايات به فقه قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف را شيخ آقابزرگ در نجف اشرف نزد شيخ صالح جزائرى مشاهده نموده و در نجف اشرف در 1963 م در سه مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : الاجازة الكبيرة 47; تتميم امل المل 58; الذريعة 17/161; الاعلام 1/98; ايضاح المكنون 1/5; لـؤلـؤة البحرين 111; ماضى النجف و حاضرها 2/80; معجم الدراسات القرآنيه 235; معجم المؤلفين العراقيين 1/72; مفسران شيعة 167; هدية العارفين 1/172.
اثـر سـيـد مـيـر صدرالدين محمد ( م 1154 ق ) فرزند نصيرالدين محمد طباطبائى زواره اى از علماى مدرسين عصر خويش .
اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از سوره هاى قرآن كريم از جمله سوره قدر و سوره توحيد و سوره يس و غيره مى باشد.
مـفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه كلامى به تفسير آيات سوره هاى مذكور پرداخته است .
نسخه هاى اين تفسير در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
مير صدرالدين يزدى دو تفسير ديگر دارد: 1) شرح و تعليقات على تفسير صافى كه در يك جلد به زبـان عـربـى و بـه شـيـوه كلامى و روائى و حواشى و تعليقاتى است بر تفسير ملا محسن فيض با مشرب عرفانى .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى كه تعليقاتى است بر انوار التنزيل قاضى بيضاوى .
و آن به شيوه عرفانى در يك جلد به زبان عربى تاليف شده است .
كتابهاى فوق در كتابخانه آل مدرسى يزد موجود است .
منابع : الذريعة 6/42; بعد الكواكب المنتثرة 377.
تفسير ملا محسن نحوى اثر شيخ ملا محسن ( م ب 1160 ق ) فرزند محمدطاهر طالقانى قزوينى معروف به ملا محسن نحوى از علماء منطق و فلسفه و كلام .
اين اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مـفـسر پس از ذكر آيات قرآن كريم با مشرب منطقى و فلسفى خويش با بهره از روايات و احاديث ائمـه مـعـصومين (ع ) به تفسير مى پردازد و اين تفسير شامل تمام قرآن مجيد است از سوره حمد لغايت سوره ناس شامل مقدمه مبسوط در فضيلت قرآن كريم و آداب تلاوت .
ايـن تـفـسـيـر كـه در نـوع خود كم نظير است از بهترين ميراث فرهنگى علوم قرآن كريم از قرن دوازدهم هجرى محسوب مى گردد.
يـك دوره از ايـن كتاب به خط مؤلف در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نـسـخـه جـلـد اول كـه شامل يك ثلث قرآن است از مخطوطاتت كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم مى باشد.
و يك دوره نزد احفاد مفسر در قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعه 9/46; الذريعه 4/312 24/364; الكواكب المنتثرة 637; مجله حوزه شماره 58 1372 ش 185; معجم المؤلفين 8/186.
اثر ملا رفيع الدين ( 1070 - 1161 ق ) فرزند فرج جيلانى خراسانى معروف به ملا رفيعا از فلاسفه و ائمه فتوى .
بـر اثر نزديكى او با نادرشاه افشار وى را متهم به تسنن نمودند ولى علامه سيد حسين قزوينى ( م 1208 ق ) اسـتـاد سـيـد مـهـدى بـحرالعلوم در كتاب خود اللئالى الثمينه او را از اين تهمت مبرا مى داند.
ايـن تـفـسير در يك مجلد يا چند رساله متفرق به زبان عربى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كـريـم است از جمله آيه 124 سوره البقره و اذ بتلى ابراهيم ربه و آيه 56 سوره و الذاريات و ما خلقت الجن و الانس الا ليبعدون و آيه 17 سوره الليل و سيجنبها الاتقى .
مـؤلف به سبك كلامى و حكمى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته و هنگام تفسير قوله تعالى ( لا يـنـال عـهـدى الـظـالـمين ) با مشرب فلسفى خود و از طريق عقل هنگام تفسير لا ينال عهدى الـظـالـمـين به طرز زيبائى به اثبات عصمت امام (ع ) مى پردازد و نيز خلافت خلفاى سه گانه را مردود دانسته و احتمالا تفسير اين آيه با تفسير ديگر وى بنام اثبات العصمة يكى باشد چون در آن كتاب همين آيه را عنوان نموده است .
هـمـچنين هنگام تفسير آيه و سيجنبها الاتقى از طريق عقل با مشرب فلسفى خويش گفته هاى فخر رازى بر افضليت ابوبكر را رد كرده است .
صاحب الذريعة نسخه اى از اين كتاب را در كتابخانه رضوى معرفى مى كند.
مـلا رفيعا را دو تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين قرار: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى ردى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى كه مورد توجه علماى اماميه بوده است .
2) المحكم و العزيز كه عبدالنبى قزوينى در النقض آن را تذكر داده است .
مـنابع : الاجازة الكبيرة 138; اعيان الشيعة 7/33; تتميم امل المل 159; الذريعة 1/97 4/327 283; سلافة العصر 499; فوائد الرضويه 535; الكواكب المنتثرة 283; لؤلؤة البحرين 90.
اثر سيد عزالدين محمد امام البدر ( كحلان 1099 - صنعاء 1182 ق ) فرزند سيد اسماعيل كحلانى صنعانى معروف به الامير از علما و ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه كلامى و روائى مى باشد.
مؤلف آياتى را كه مد نظر او بوده گردآورى نموده و همچنين به سؤال بعضى معاصرين پاسخ داده است .
نسخه اى از اين تفسير ( شماره 246 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
سيد عزالدين امام البدر تاليفات متعدده ديگرى ( حدود 120 عنوان ) دارد كه ذيلا تفسيرهاى او را نقل مى كنيم : 1) مفاتيح الرضوان فى تفسيرالذكر باليات القرآن اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
2) حكاية المنقول فى القرآن الكريم در بواطن و اسرار آيات .
3) الايضاح البيان فى قصص القرآن در يك جلد شامل بخشى از آيات قرآن كه در قصص انبياء نازل گرديده است تاليفات مؤلف كلا به زبان عربى است و غالبا در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : ابـجـدالـعلوم 868; الاعلام 6/38; ايضاح المكنون 1/51; البدرالطالع 2/133; توضيح الافـكـار 1/73; تـحـفـة الاخوان 57; الدر الفريد 9; فهرست الازهريه 1/475; معجم المؤلفين 9/56; مؤلفات الزيدية 1/187; هدية العارفين 2/338.
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( م ح 1200 ق ) فرزند شيخ محمد بن ابى سعيد هروى الهى از رياضيدانان و مفسران اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير گزيده اى است از تفسير جواهرالقرآن احمد بن محمد تميمى قمى كه مؤلف نسخه آن را در سـفـر مـكـه هـنـگـام اقـامـت در مـدينه منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نمود با افـزايـشـهـايى در خواص سوره ها و دفع سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد ائمه اثنى عشر ( چنانكه خود در مقدمه تصريح نموده است تدوين كرده است .
عناوين ابواب چنين است .
باب اول ): آيات و خواص سوره هاى در كشف قلوب و صفاى باطن .
باب دوم ) آيات و خواص سوره هاى در طلب جاه و منصب عالى .
باب سوم ) آيات و خواص سوره هاى در گشايش كارها و فتح رزق و فتوحات .
باب چهارم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع امراض و بيمارى .
باب پنجم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع سحر و جن و مانند اينها.
باب ششم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع دشمنان و حسودان .
باب هفتم ) آيات و خواص سوره هاى در اداى قرض و حفظ بدن .
باب هشتم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع حرام خوردن و ناسزا گفتن .
باب نهم ) آيات و خواص سوره هاى در اظهار دفاين و معادن .
باب دهم ) آيات و خواص سوره هاى در تسخير ارواح و جن .
باب يازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در محبت و الفت ميان طالب و مطلوب .
باب دوازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در اوراد متفرقه به هر نيت .
منزوى در فهرست نسخه هاى خطى فارسى مى نويسد آقاى دانش پژوه اين تفسير را نشناخته و در فهرست مشار از كمال الدين محمد فسوى شيرازى دانسته شده است .
اين تفسير در الذريعه و ساير فهارس به نام شيخ محمد هروى ضبط شده است و نسخه هاى خطى آن بسيار است .
از جـمله سه نسخه به شماره 6115 و 6826 و 7092 در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم و يك نسخه به شماره 9658 در كتابخانه آستان قدس .
گفتنى است كه اين اثر در 1268 ق در ايران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعه 3/456; فهرست الفبائى آستان قدس 115; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى 16/115; فـهـرسـت الهيات 1/187; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/108; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 5/723.
اثـر شـيـخ مـلا عبدالنبى ( خوى 1117 - كربلا 1203 ) فرزند شريف الدين محمد شريف طسوجى حائرى از علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف در اين اثر خود تمامى قرآن كريم را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل كرده است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفسير نزد شاگردش ميرزا حسين زنوزى موجود بوده و از آن در كتاب خود رياض الجنة بسيار نقل مى كند.
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ داراى نكته هاى بديع و سخنانى زيبا شاگردش زنوزى در رياض الجنة بسيار از اين تفسير نقل مى كند و نسخه اى از آن نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة 8/129; الذريعة 4/281; دانشمندان آذربايجان 267; الكرام البررة 2/802; تفسير شيعه 139.
اثـر مـلا عـلـى ( م 1206 ق ) فـرزنـد قطب الدين بهبهانى از مفسران شيعه ( - بهبهانى على بن قطب الدين ). مؤلف صاحب دو تفسير است : 1) نخستين تفسير او در سه مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است كه مؤلف آن را به سبك تفسير صافى ملا محسن فيض كاشانى ( م 1091 ق ) نگاشته است .
امـا اندكى مبسوطتر از آن است و تفسير آيات را با تكيه به احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) به دست مى دهد.
مجلد اول آن از سوره فاتحه تا آخر سوره توبه و مجلد ديگر آن تفسير بقيه قرآن كريم را دربردارد.
مـجـلـد اول اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد سيد محمد رضا فرزند سيد احمد بهبهانى در كربلا ديده است .
و دو مـجـلد ديگر از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى بوده كه قسمتى از اين كتابخانه به كتابخانه آية اللّه حكيم منتقل گرديده است .
2) تفسير دوم او تفسير بى نقطه است در سه مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى و ادبى .
مـؤلـف اين اثر را تنها با حروف بى نقطه نگاشته است كه خودكارى دشوار و طاقت فرسا و مستلزم تكليف بسيار است ولى بعضى از قدما آن را نوعى هنر و هنرنمايى مى شمرده اند.
مـجـلـد اول اين تفسير از سوره حمد تا سوره يونس و مجلد دوم از سوره هود تا سوره عنكبوت و مجلد سوم از سوره روم تا پايان قرآن است .
مؤلف آن را با تاسى به كتاب سواطع الالهام فيض بن مبارك هندى نگاشته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى هر سه مجلد آن را در كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة 4/293; مكارم الثار 1/307; تفسير شيعه و تفسير نويسان آن مكتب 139; مفسران شيعة 180.
اثـر شيخ محمد على طبسى ( م 1212 ق ) فرزند فيض عليشاه عبدالحسين طبسى معروف به نور عليشاه اديب و عارف و مفسر شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف نظما سوره بقره را با مشرب عرفانى خود تفسير و تاويل نموده است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى از اين تفسير را كه در كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار محفوظ است معرفى نموده است .
اثر سيد امير ابراهيم ( 1141 - 1213 ق ) فرزند محمد حسنى هاشمى يمانى از خطبا و متكلمين و عرفاى زيديه .
اين تفسير به زبان عربى و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زيدى و عرفانى نگارش يافته است .
و آيات قرآن مجيد را با خود قرآن و آيات ديگر تفسير مى نمايد.
شـيـخ الاسلام محمدى شوكانى ( م 1250 ق ) در وصف اين تفسير مى گويد داراى سبك غريب و اسلوب خاصى است و نيز يك مجلد بزرگ بيشتر تاليف نكرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد يوسف ( م 1244 ق ) محفوظ بوده امروزه اين تفسير در كتابخانه آل امير در صنعاء موجود است .
شوكائى در كتاب خويش البدر الطالع از تفسيرى به نام مفاتيح الرضوان فى تفسير القرآن بالقرآن كه هر دو آنها متحد هستند نام برده است .
منابع : الاعلام 1/69; البدر الطالع 1/422; ايضاح المكنون 2/520; معجم المؤلفين 1/86; مؤلفات الزيدية 2/307; نيل الوطر 1/28; هدية العارفين 1/40.
[ تفسير سبع المثانى ] اثر شيخ ميرزا محمدتقى ( 1215 ق ) فرزند كاظم كرمانى مشهور به مظفر على شاه از اقطاب عرفاء و شعراى شيعه .
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل تفسير بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل سوره فاتحه سپس فلق و الناس بر وفق مشرب عرفانى در قالب مثنوى ( در پنج هزار بيت ) پرداخته است .
نسخه هاى آن بسيار است .
از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس ( شماره 6994 ) محفوظ است .
و همچنين پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم .
مـؤلف تفسير ديگرى دارد بدين شرح : مجمع البحار در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى و فلسفى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف چـون بـحـرالاسـرار را به نظم كشيد به مناسبت مقام و مقال مطالبى آورده بود كه براى مـبتديان ضرورت ندارد و همان تفسير منظوم را در اين اثر خود به نثر نگاشته و مطالبى كه لازم نـبـود را حـذف كرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانى و فلسفى به تفسير و تاويل آيات قرآن پرداخته است و شامل يك مقدمه و دو مقصد و يك خاتمه است : مقدمه ) در شرح امهات بحار وجودى .
مقصد اول ) در كيفيت انشعاب بحور دهگانه .
مقصد دوم ) در تقسيم بحور اكوان .
خاتمه ) در شرح حديث انا نقطة تحت الباء سال فراغت از تاليف 1208 ق بوده است .
نسخه هاى اين تفسير شايع است .
از جـمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس و همچنين نسخه اى ( شماره 6416 ) ضمن مجموعه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم موجود است .
مـنـابـع : الذريعة 3/29; فهرست الفبائى آستان قدس 82 495; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 2/337 17/23; الكرام البررة 1/225; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/6.
اثـر سـيـد مـيرزا مهدى شهرستانى ( اصفهان 1130 - كربلا 1216 ق ) فرزند سيد ميرزا ابوالقاسم موسوى شهرستانى حائرى از علماى شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
او يكى از مهدى هاى چهارگانه است كه پس از وحيد بهبهانى از براى رهبرى و مرجعيت تقليد نامزد شده بودند كه عبارت هستند از: 1) سيد مهدى خراسانى .
2) سيد مهدى بحرالعلوم .
3) مهدى نراقى .
4) مؤلف ( نيز - آل شهرستانى ). تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر خود قسمتى از قرآن مجيد شامل چند سوره مباركه از قرآن را تفسير نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است .
نـسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى محقق معاصر سيد صالح شهرستانى در شميران محفوظ است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة 10/163; الفوائد الرضوية 670; معارف الرجال 3/84; معجم الدراسات القرآنية 80; وحيد بهبهانى 178.
اثر سيد على ( 1171 - 1219 ق ) فرزند سيد ابراهيم بن محمد حسنى يمانى صنعانى آل امير از ادبا و شعرا و عرفا و متكلمان زيديه .
ايـن تفسير به عربى و در يك جلد بزرگ شامل شرح آيات قرآن كريم كه حاوى كلمه الاظهار و كلمه الاضمار مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جامع الكبير صنعا ( شماره 60 م ) موجود است .
منابع : الاعلام 4/252; البدرالطالع 1/420; ايضاح المكنون 2/664; معجم المؤلفين 7/7; مؤلفات الزيدية 2/89; هدية العارفين 1/774; نيل الوطر 2/110.
اثـر مـلا مـحمد ملائكه برغانى قزوينى ( م 1220 ق ) از علماى شيعه ( براى شرح حال او - برغانى محمد ملائكه دائرة المعارف تشيع 3/182 ). تـفـسـيـر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى است كه از روايات نيز در تفسير آيات قرآن سود جسته است .
و در تاويل و تفسير بعضى از آيات قرآن كه امكان عنوان كردن مباحث فلسفى وجود داشته به طور گسترده وارد بحثهاى فلسفى گرديده است .
نسخه اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفيد مفسر شيخ ملا محمد شهيدى در برغان موجود است .
مـنـابع : سيرة آل برغانى آقابزرگ تهرانى ( خطى ); الغرر و الدرر 2 ( خطى ); مستدركات اعيان الـشـيـعة 2/286; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/26; مكارم الثار 5/1707; الكواكب المنتثره 705.
اثـر مولى محمد كاظم ( م 1238 ق ) فرزند مولى محمد شفيع استرآبادى حائرى از ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - استرآبادى حائرى شيخ محمد كاظم ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و فلسفى است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه به سبك كلام و مشرب فلسفى خود با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
نسخه عصر مؤلف در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
اسـتـرآبادى حائرى دو تفسير ديگر دارد كه عبارتند از: 1) ارشاد الصبيان الى تلاوة القرآن در يك مجلد به زبان عربى است .
مـؤلـف در اين اثر جهت مبتدئين و ضبط نحوى كلمات و تلاوت آيات و كيفيت قراءآت و بعضى از كلمات قرآن را تفسير و بيان نموده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف در كتابخانه موقوفه ملا محمد صالح برغانى قزوينى در كربلا موجود است .
2) خواص القرآن در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر ذكر خواص سوره هاى قرآن كريم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بيان و تفسير مى كند.
و سال فراغت از تاليف آن 1220 ق مى باشد.
نـسخه هاى اين تفسير شايع و شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى در كتابخانه ميرزاى دوم شيرازى و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ميرزا محمد على اردوبادى در نجف معرفى نموده است .
مـنـابع : الذريعة 1/514 7/273; مستدركات اعيان الشيعة 4/159; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 14 154.
اثـر سـيـد مـيرزا محمد على ( م 1240 ق ) فرزند سيد محمد بن سيد مرتضى طباطبائى مدرسى يزدى متخلص به وامق از ادبا و علماى يزد.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مؤلف به نگارش و حواشى مبسوطى بر تفسير الصافى فيض كاشانى پرداخته است .
نسخه اصلى به خط مؤلف در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
منابع : الذريعة 6/45 تاريخ يزد 340.
اثر ميرزا محمد استرآبادى ( م ح 1240 ق ).
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود آيات احكام قرآن مجيد را گردآورى نمود و سپس مسائل فقهى آيات مذكور و احكام شرعيه را به شيوه اى مبسوط بيان مى كند.
مجلد اول اين تفسير شامل عبادات مى باشد.
به شماره 1300 در كتابخانه ملى تهران موجود است .
منابع : فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى ( كتب عربى ) 9/285.
اثـر مـلا مـحمد حسن ( زنده در 1241 ق ) فرزند محمد كاظم ورنوسفادرانى سدهى اصفهانى از علماى اصفهان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در مـقـدمه خويش تصريح نموده كه غرض از تاليف اين كتاب تفسير كلمات غريب قرآن كـريم و بيان و شرح مشكلات آيات و متشابهات و اختلاف قراءآت آن و وضعيت هر آيه سپس عدد آيات و حروف هر سوره از آغاز تا پايان قرآن و سال فراغت از تاليف 1241 ق مى باشد.
نسخه اصلى به خط مؤلف را فرزندش در 1263 ق وقف نموده است .
و نقش مهرش محمد مهدى است .
سـپس توليت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شيخ احمد بن رحمت اللّه ساكن ترك آباد از توابع يزد واگذار كرده است .
اين نسخه جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد حسين جندقى در كربلا موجود است .
و روى برگ اول آن به نام تفسير ورنوسفادرانى ناميده شده است .
ورنوسفادران از محال سده از توابع اصفهان مى باشد.
مـنـابـع : الذريعة 4/320; تفسير شيعه 139; مفسران شيعه 182; نهضتهاى فكرى ايرانيان عصر قاجار 3/1495.
اثـر شيخ احمد احسائى ( 1166 - 1241 ق ) فرزند زين الدين آل سقر مطير فى احسائى از مشاهير علما و مؤسس فرقه شيخيه ( - احسائى شيخ احمد ). ايـن تـفسير متشكل از مجموعه رسائل عديده به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از سوره ها و آيات قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر به بعضى از آيات و سوره هاى مبارك قرآن كه خود نظر خاص داشته است و به شيوه و مشرب كلامى خود به تفسير و تاويل مى پردازد.
يا به پرسشهايى كه بعضى از ياران و پيروانش درباره بعضى از آيات قرآن كرده اند پاسخ داده است .
و شامل تفسير سوره الدهر آيه اياك نعبد و اياك نستعين آيه ثم دنى فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى تفسير قل هو اللّه احد و ليس كمثله شى ء و و البحر يمده من بعده سبعة ابحر آيه و اذا الـوحـوش حـشرت و آيه و الليل اذا يسر تفسير ليال عشر و الشفع و الوتر آيات كـبـرى سدرة المنتهى جنة الماوى و آيه انا نحن نزلنا الذكر و انا لحافظون و نيز تفسير آيـه نور است نسخه اى از اين اثر در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 5904 ) موجود است .
نـسـخه هاى اين تفسيرها شايع و بعضى از آنها در كتاب او به نام جامع الكلم مكررا به طبع رسيده است .
منابع : اعيان الشيعة 2/589; الذريعة 4/325; دليل المتحيرين ( اكثر صفحات ); شرح احوال شيخ احـمـد احـسـائى ( اكـثـر صفحات ); فهرست مشايخ عظام 251; معجم الدراسات القرآنية 74; مفسران شيعه 178.
( تـفـسـيـرهـاى سـه گانه شبر ) اثر سيد عبداللّه شبر ( 1188 - 1242 ق ) فرزند سيد محمدرضا حـسـينى كاظمى معروف به شبر از اعاظم علماى اماميه و مشاهير مفسران شيعه ( - شبر سيد عبداللّه آل شبر ). اين اثر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى نظير تفسير صافى اثر ملا محسن فيض كاشانى است و به شيوه مزجى است و بدون مقدمات وارد بحث تفسير مى گردد.
مجلد اول از آغاز سوره فاتحه تا سوره نحل .
مجلد دوم از سوره اسراء تا آخر قرآن كريم .
شامل بيش از سى و چهار هزار سطر.
تاريخ فراغت هر دو تاليف 1239 ق مى باشد.
شيخ آقابزرگ تهرانى صاحب الذريعة نسخه اصلى به خط مؤلف را نزد حفيد مؤلف سيد محمد بن على شبر ديده است .
اين اثر پس از فوت او به فرزندش سيد على شبر رسيده و در كتابخانه او موجود است و بعضى اين تفسير را به غلط تفسير كبير سيد شبر دانسته اند.
بـراى سـيد عبداللّه شبر تفسيرهاى ديگرى نام برده اند از اين قرار: 1) صفوة التفاسير بزرگترين و نخستين تفسير سيد شبر معروف به تفسير كبير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر خود به طور مزجى قرآن كريم را تفسير كرده و بيشتر جنبه روايتى دارد و به مباحث ديگر كمتر مى پردازد.
صاحب روضات و الذريعة اين تفسير را به نام تفسير الكبير مى خوانند.
سـيد محمد مال اللّه يكى از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سيد شبر مى نويسد اين تفسير در شصت و دو هزار سطر است و غير از تفسير الجوهر الثمين است .
مجلد اول از سوره حمد تا سوره يوسف و مجلد دوم از سوره رعد تا پايان قرآن كريم را دربردارد.
نـسخه عصر مؤلف از مجلد دوم در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5268 ) موجود است و روى برگ اول آن به غلط تفسير وسيط شبر شناسانده شده است .
2) تفسير الوجيز ; تفسير الصغير اين تفسير كوچكترين تفسيرهاى سه گانه سيد شبر است .
در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و از مشهورترين تفسيرهاى قرن سيزدهم است .
ايـن تـفسير سومين تفسير مؤلف است و از دو تفسير الكبير و الوسيط او تلخيص گرديده و بسيار مختصر و به شيوه مزجى است .
خود مؤلف در آغاز كتاب خويش اشاره هايى به اين نام دارد.
دكتر حامد حنفى داوود در مقدمه خود بر چاپ دوم اين تفسير ضمن ذكر مولفات سيد شبر از اين تفسير به نام الوجيز ياد كرده است .
در مـقـدمه بر اين تفسير مى نويسد: مؤلف دقت بسيارى در معنى و ايجاز در بيان عبارات به كار گرفته است .
و اين شيوه هم براى مبتديان هم محققان سودمند است .
پـژوهـشگران از آن جهت بهره مند مى شوند كه به شيوه اى موجز اصطلاحات علم تفسير متمركز است .
از سـوى سـبـك ساده و روان آن در بيان مطالب براى مبتديان بدون هيچ تكلف و زحمت مفهوم است .
از ويـژگـيـهـاى ديـگـر ايـن تفسير آن است كه تمامى وجوه مختلف قراءآت قرآن كريم را كه از گذشتگان روايت شده و نزد قرا معروف است ياد كرده است .
مانند قرائت حفص كه از عاصم روايت مى كند.
و نـيـز در تـفسير ايات از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مخصوصا حضرت اميرالمؤمنين و حضرت صادق (ع ) بسيار نقل مى كند.
هـمـچنين دقت بسيارى در مباحث لغوى آيات و شيوه و تفسير قرآن با قرآن و نيز عنايت به بيان شـان نـزول آيات و ديگر مسائل دارد نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است از جمله نفيس ترين آنـها دو نسخه اصل به خط مؤلف كه بر روى يكى از آنها خط شيخ محمد حسن صاحب جواهر نيز درج شده است .
از مـخطوطات كتابخانه حفيد مؤلف سيد على بن محمد بن على بن حسين بن سيد عبداللّه شبر است .
هـمـچـنـين سه نسخه در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران
ايـن تـفـسـير براى نخستين بار در سال 1352 ق در تهران به تحقيق سيد نصراللّه تقوى و مقدمه محمد على بامداد طبع گرديد.
سپس در قاهره عينا در بيروت تجديد چاپ شده است .
نـاشـر مـقدمه تفسير آلاء الرحمان علامه شيخ محمد جواد بلاغى در اعجاز قرآن و عدم تحريف و نـقـص در قرآن و مفردات الفاظ قرآن كريم و بيان معانى آنها و تواتر و ذكر برخى از رجال حديث ثقلين را در آغاز نقل كرده است .
و كشف الياتى تحت عنوان دليل اليات القرآنية در پايان آن آورده است .
در اين طبع يك صفحه از قرآن كريم در وسط صفحه و تفسير در اطراف آن قرار گرفته است .
و برخى توضيحات لغوى نيز در پاورقى چاپ شده است .
( چاپ سوم دار احياء التراث العربى 1397 ق ). 3) قـصـص الانـبـيـاء اين تفسير در يك جلد و به زبان عربى كه در آن آيات مربوط به داستانهاى پـيـامـبران را گردآورى نموده سپس روايات و اخبار رسيده از ائمه اطهار (ع ) را ذيل هر آيه ذكر كـرده و تغيير نموده است از اين كتاب چند نسخه موجود است از جمله يك جلد به خط مؤلف در كتابخانه شاگردش ملا محمد برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : الاعلام 4/131; تفسير الوجيز مقدمه الذريعة 5/288 15/48 25/42; الفوائد الرضويه 249; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى 2/54 14/58; الكرام البررة 2/777; الغدير 4/190; ماضى الـنـحـيـف 2/319 3/136; مصفى المقال 238; معجم رجال الفكر 240; مشهد الامام 4/143; معجم المؤلفين العراقيين 2/327; معارف الرجال 2/9; مفسران شيعه 177.
اثر شيخ آقا محمد على ( نجف 1188 - قمشه 1245 ق ) فرزند آقا محمد باقر هزار جريبى نجفى از علما و مراجع شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در اثر خود آيات قصص انبياء (ع ) و بعضى از آيات ديگر را كه مورد نظرش بوده گردآورى نـموده سپس با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و شرح احاديث مشكل و بيان مسائل مهم علمى از جمله هيئت و نجوم و آنها را تفسير و تاويل نموده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى نسخه اى از اين تفسير را در كتابخانه آل شيخ الاسلام زنجانى در زنجان معرفى نموده است .
و در الذريعة مى نويسد كه احتمالا اين اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حديقه نام دارد.
سپس اضافه نموده كه حديقه سوم آن را در شرح بعضى از اخبار معضله در آخر مجلد كتاب الصلاة از مؤلفات وى به نام ( البحر الزاخر ) ديده است .
مـنابع : الذريعة 3/67; الفوائد الرضوية 576; ماضى النجف و حاضرها 3/517; مصفى المقال فى مـصـنـفى علم الرجال 338; معارف الرجال 2/307; معجم الدراسات القرآنية 40; معجم رجال الفكر 463; معجم المؤلفين 11/44; مفسران شيعه 180.
اثـر آخوند ملا على نورى ( م 1246 ق ) فرزند جمشيد معروف به نورى مجدد فلسفه صدرائى از اعاظم حكماى شيعه در عصر خويش ( - آخوند نورى ). ايـن تـفـسـيـر مـجـمـوعـه تـعـلـيـقات و حواشى مؤلف به زبان عربى و شيوه فلسفى بر تفسير صدرالمتالهين شيرازى ( م 1050 ق ) است ( - تفسير صدرالمتالهين شيرازى ). 1) بـخـش اول شـامل سوره هاى فاتحه و آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) و آية الكرسى و آيه نور و سوره هاى حديد اعلى طارق سجده يس واقعه زلزال .
نسخه هاى خطى آن فراوان است و نخستين بار در حواشى تفسير ملاصدرا به چاپ سنگى رسيده است .
سـپـس آقاى محمد خواجوى در پايان هر مجلد از طبع حروف چينى تفسير ملاصدرا آنها را تحت عـنـوان تـعـلـيـقـات الحكيم الالهى على النورى در سال 1366 ش با تحقيق و مقابله از روى نـفـيـس ترين نسخه هاى خطى از جمله قسمتى از آن از روى خط مؤلف ( كه نسخه اش نزد آقاى دكتر سيد احمد تويسركانى محفوظ بوده است ) طبع نموده اند.
2) بخش دوم تفسير سوره اخلاص [ ; تفسير سوره توحيد ] در يك جلد به زبان عربى و شيوه عقلى .
مـؤلـف در ايـن اثر خود با مشرب فلسفى و حكمى خويش به تفسير سوره مباركه توحيد پرداخته است .
دو نسخه از اين بخش تفسير در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 7511 و 11572 ) موجود است .
3) حواشى بر اسرار اليات : در يك مجلد به زبان عربى .
مؤلف تعليقات و حواشى حكمى نفيسى بر اسرار اليات صدرالمتالهين شيرازى نوشته است .
مـنـابـع : تـاريخ حكماء و عرفاء 27; الذريعة 4/335; فهرست الفبائى آستان قدس 135; مفسران شيعه 179; نهضتهاى فكرى ايرانيان عصر قاجار 3/1491.
تفسير الدر النظيم فى تفسير القرآن العظيم اثر مولى شيخ محمدرضا فرزند محمد امين همدانى معروف به كوثر عليشاه و كوثر همدانى متخلص به كوثر ( م 1247 ق ) مدفون در مشتاقيه كرمان از مشاهير عرفاى عصر قاجار كه در طريقت مقام شامخى يافت .
بـر اثر تشابه اسم اكثر شرح حال نويسان بين مفسر و حفيد وى شيخ ميرزا محمد رضا فرزند شيخ ميرزا على نقى بن شيخ محمد رضا خلط نموده اند.
تفسير مورد بحث به فارسى و در دو مجلد است .
مـفـسـر به تفسير آيات مربوط به اصول و فروع دين و مواعظ و قصص قرآن كريم پرداخته بى آنكه ترتيب سوره هاى قرآن را رعايت كند.
كتاب حاوى مقدمه اى است كه خود شامل دوازده تمهيد و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است .
مجلد اول در تفسير آيات توحيد مى باشد.
مفسر آيات توحيد را از قرآن استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها با مذاق حكمى و عرفانى خود پرداخته است .
مـجـلد دوم آغاز آن با آيه ميثاق از سوره انفال مى باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات يافت .
اين دو مجلد توسط شاگرد مفسر ميرزا ابوالقاسم معين الملك در 1279 ق در تهران چاپ سنگى گرديده است .
همچنين گفتنى است كه فرزندش شيخ ميرزا على نقى صاحب تفسير آيات الائمه است كه آن را با زبر و بينات اسماء ائمه (ع ) استخراج و تفسير نموده است .
كوثر عليشاه تفسير ديگرى به نام آيات الائمة دارد كه در يك مجلد به زبان عربى در بيان و تفسير آيـات نازله در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ساير ائمه معصومين (ع ) با مذاق عرفانى خود آميخته با روح تصوف تاليف نموده است .
خانبابا مشار آن را جزء كتب چاپى ذكر كرده ولى مشخصه ديگرى از آن نقل نكرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 9/290; الذريعة 8/83; رياض العارفين 471; فرهنگ سخنوران خيام پور 491; الكرام البررة 2/549; طرايق الحقائق 3/264; معجم الدراسات القرآنية 158; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 3/139 المثر و الثار 164.
اثر ميرزا هداية اللّه شهيدى ( رجب 1178 - رمضان 1248 ق ) فرزند شهيد سعيد سيد ميرزا مهدى خراسانى معروف به شهيدى مستشهد به سال 1217 ق .
سر سلسله سادات آل شهيدى در خراسان از خاندانهاى علمى معروف شيعه ( - آل شهيدى ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
صـاحـب فـردوس التواريخ مى نويسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجيد را تفسير نموده است .
وى پـس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات مى پردازد.
بـعـدها فرزندش سيد ميرزا هاشم شهيدى خراسانى ( م 1269 ق ) ده جزء ناتمام باقى مانده وس ط قـرآن را تـفـسـيـر نموده تكميل كرد ( - تفسير شهيدى صغير ) نسخه اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة 10/263; الذريعة 4/321; شهداء الفضيلة 282; تفسير شيعه 139; مفسران شيعه 182.
اثر شيخ محمد صالح فرزند ملا محمد ملائكه ( م 1271 ق ) فرزند شيخ محمدتقى برغانى قزوينى حائرى از اعاظم مفسران شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - برغانى شيخ محمد صالح ). تفسير كنزالعرفان به عربى و در بيست و هفت مجلد بزرگ است .
نسخه هاى آن امروزه در دست مى باشد.
شيوه مفسر در اين تفسير چنين است كه پس از ذكر چندين آيه از قرآن به تفسير آنها مى پردازد و به اختلاف قراءآت و معرفى قراء و شرح حال آنها توجه دارد.
سپس در آيات تشريع به شرح احكام آيه بر مبناى مذاهب اربعه اسلامى پرداخته سپس برابر حجيت فـقه جعفرى استدلال مى نمايد و همچنين در مواقع مناسب به بحث درباره ظهور حضرت حجت (عـج ) و اخـبـار وارده و عـلائم ظـهور و قيام آن حضرت مى پردازد و به نقل روايات وارده از ائمه معصومين (ع ) در خصوص هر آيه اهتمام دارد.
همچنين كلمات غريب و آيه را نيز توضيح مى دهد.
در شـرح اعـراب كـلـمـات قرآن به بحثهاى باريك زبانى و ادبى پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد مى نمايد.
و نـيـز اقـوال متقدمين را در بابت هر آيه ذكر نموده و به گفته هاى متكلمين و ارباب جدل نظر دارد.
آيات ناسخ و منسوخ را معرفى مى نمايد و اسباب نزول و مكان نزول آيه را نيز روشن مى سازد و در خصوص بعضى آيات انواع طرائف و حكم و دقايق ادبى و تاريخى به ميان آورده است .
اين تفسير در نوع خود كم نظير است .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را سهوا هفت مجلد ياد كرده است .
اين تفسير پنجمين و آخرين تفسير مفسر است .
شيخ محمد صالح از جمله مفسران شيعه است كه در فنون قرآن كريم از خود آثارى باقى گذاشته اسـت و به تاليف پنج تفسير پرداخته است : 1) اسرارالقرآن ( - دايرة المعارف تشيع 2/139 ) در دو مجلد.
2) معدن الانوار و مشكاة الاسرار در يك مجلد.
3) مفتاح الجنان فى حل رموز القرآن آن را تفسير الوسيط يا تفسير البرغانى نيز مى گويند.
ايـن كـتاب در هشت مجلد بزرگ به زبان عربى است و آيات قرآن بر مبناى روايات و احاديث ائمه هدى (ع ) تفسير و تاويل شده است .
اين اثر تلخيصى از تفسير بزرگ مؤلف به نام بحرالعرفان و معدن الايمان است .
جـلد اول آن شامل سه حزب تا سوره آل عمران كه در 1379 ق با مقدمه و تحقيق به وسيله كاتب اين سطور ( عبدالحسين شهيدى صالحى ) در نجف به چاپ رسيده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است از جمله نسخه هاى خط مؤلف نزد كاتب اين سطور و نسخه هائى در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8404 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى و در كتابخانه ملك محفوظ مى باشد.
4) بحرالعرفان و معدن الايمان در 17 مجلد كه به تفسير الكبير شهرت دارد.
5) تـفـسـيـر مـورد بـحث كنزالعرفان فى تفسير القرآن يك دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى وى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احسن الوديعة 1/35; الاعلام 6/164; اعيان الشيعة 9/367; مستدركات اعيان الشيعة 2/300; ريحانة الادب 1/248; الذريعة 18/159; فوائد الرضوية 210; معجم مصنفات القرآن الكريم 2/215; مـعـجـم الـدراسـات الـقـرآنـيـة عـنـد الـشيعة الامامية 247; معجم المؤلفين 10/87; هدية العارفين 2/377; نجوم السماء نجوم السماء 416.
اثـر سيد حسين ( 1211 - 1273 ق ) فرزند سيد دلدار على نقوى لكنهوى معروف به سيد العلماء از مشاهير علماى شيعه در هندوستان .
وى از بـرجـستگان سلسله آل نقوى از بزرگترين خاندان علمى شيعه در هندوستان است ( - آل نقوى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير سوره هاى فاتحه و بخشى از سوره بقره و سوره اخلاص دهر و آيه 137 سـوره بقره و كذلك جعلناكم امة وسطا با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى به نقل از اوراق الذهب مى نويسد داراى فوائد بسيار است .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آل نقوى در لكنهو موجود است .
مـنـابـع : الـذريعة 2/311; الفوائد الرضوية 135; الكرام البررة 1/387; كشف الحجب 20; معجم الدراسات القرآنية 27.
[ تفسير صراط المستقيم ] اثر سيد حسين ( 1238 - 1277 ق ) فرزند سيد رضا حسينى بروجردى از علماى عصر خويش ( - بروجردى سيد حسين ). تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره جمع قرآن كريم و عدم تحريف قرآن مرتب كرده است .
و آن را صراط المستقيم ناميده است مجلد اول شامل تفسير بسمله و سوره فاتحه و بقره است .
نسخه آن در كتابخانه سيد آقارضا موسوى بسيط سيد شفيع جاپلقى موجود است .
مفسر همچنين داراى تفسير ديگرى است مشتمل بر حواشى و شرح بر تفسير بيضاوى ( م 685 ق ). مـنابع : تاريخ بروجرد 2/353; الذريعة 4/272; ريحانة الادب 1/252; فوائد الرضوية 155; الكرام البررة 1/391; مكارم الثار 4/1058; تفسير شيعه 139; مفسران شيعه 181.
اثـر ميرزا على ( زنده در 1280 ق ) فرزند رستم تبريزى مشهور به پيش خدمت از علما و محققان قاجار.
ايـن تـفـسـيـر بـه فـارسى در بيان و شرح آيات نازله در فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمه معصومين (ع ) است كه مفسر آيات مذكور را از قرآن كريم استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
و به نام ناصرالدين شاه قاجار اهدا كرده است .
اين تفسير در سال 1273 ق در تهران به اهتمام حاج سيد على چاپ سنگى شده است .
منابع : آيات الفضائل الذريعة 1/48; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/247; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 7; فهرست كتابهاى چاپى فارسى خانبابا مشار 1/130.
اثر شيخ عبدالجواد ( زنده در 1280 ق ) فرزند محمد جعفر از علماى قرن سيزدهم هجرى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر سوره فاتحه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به سبك ادبى تفسير و تاويل مى كند.
آغـاز بـه بـسمله الحمد للّه الذى جعل الحمد مفتاح الصلاة و جعلها معراجا للمؤمنين و هو الذى محمدا و لم يتحمد باعطائه .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5558 ) موجود است .
منبع : فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 14/320.
اثر شيخ حسن صالحى ( 1281 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى حائرى از علماى بزرگ قرن سيزدهم هجرى ( - برغانى صالحى شيخ حسن ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مـجـلـد اول تـا پايان سوره نحل و مجلد دوم از آغاز سوره اسراء كه اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است .
و نيمه دوم آن ناتمام مانده است .
مؤلف آن را بر يك مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتيب داده است .
نخست در فضيلت و ثواب تلاوت قرآن اسامى قراء و مشهورترين آنان نزد شيعه اماميه منع تفسير بـه راى عدم تحريف يا نقصان قرآن حكم و ايمان به ظاهر قرآن تاويل و تفسير محكم و متشابه نـاسـخ و مـنـسـوخ اسـماء قرآن و معنى آن تعداد آيات و كلمات قرآن و غيره و سپس به تفسير استعاذه و بسمله و بعد سوره الحمد پرداخته است .
هـنگام تفسير آيات قيامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمينه معاد جسمانى و روحانى و اوصاف قيامت و خلقت آسمانها و غيره مى پردازد و از طريق عقل و روايات آراء شيخيه رد مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : سيره آل البرغانى شيخ آقابزرگ تهرانى ( خطى ); شخصيت شيخ انصارى 229; الكرام الـبـررة 1/327; مـسـتـدركـات اعـيان الشيعة 2/304; المستدرك على معجم المؤلفين 203; مـقـدمه اى بر فقه شيعه 115; مقدمه موسوعة فى فقه الشيعة 1/49; معجم المؤلفين العراقيين 3/560.
اثـر سـيـد حسين ( 1215 - 1285 ق ) فرزند رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى از علما و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره مريم تا آخر قرآن است .
مـؤلـف هـنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى ( 468 - 548 ق ) را مشاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن استفاده مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد محمد كاشانى ( م 1353 ق ) در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة 4/272; فوائد الرضوية 157; الكرام البررة 1/393.
اثر سيد صبغة اللّه ( ح 1218 - 1285 ق ) فرزند سيد جعفر بروجردى معروف به كشفى از مفسران شيعه و حكيم متاله از برجستگان آل كشفى است ( - آل كشفى ). اين تفسير در سه مجلد بزرگ به عربى و به سبك كلامى با بهره از روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
جـلد اول داراى يك مقدمه سپس تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره يس و مجلد سوم از سوره الصافات تا سوره الناس .
مـنـابـع : الذريعة الى تصانيف الشيعة 3/123 8/100; شخصيت شيخ انصارى 272; اعيان الشيعة 7/373; الكرام البررة 2/666; مفسران شيعة 175; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 42.
اثر سيد ميرزا ابوالقاسم ( م 1286 ق ) فرزند محمد نبى حسينى شريفى ذهبى شيرازى متخلص به راز معروف به ميرزا بابا شيرازى و راز شيرازى از عرفاء و اقطاب سلسله ذهبيه .
ايـن تفسير به فارسى و درد و مجلد شامل هزار و يك آيه از قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است .
مؤلف در سيصد آيه به آراء بسيارى از مفسران .
اسـتـشـهاد و استناد نموده و بقيه را به حكم روايات با بهره گيرى از احاديث مرويه از ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل مى نمايد.
اين تفسير در سال 1323 ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : الـذريـعة 1/49; رياض العارفين 436; ريحانه الادب 5/184; طرائق الحقائق 3/456; فـرهنگ سخنوران 1/361; الكرام البررة 1/68; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 9; مفسران شيعه 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 1/247 - 250.
اثـر سـيـد رجـبـعـلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى ( م 1286 ق ) از متكلمين شيعه در هندوستان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الدهر داده و در تدوين آن شيوه مبتكرانه اى را پيش گرفته است .
او ابـتـدا آيـات سـوره الدهر را به سبك كلامى تفسير و تاويل مى كند و سپس آن را با واقعه كربلا تطبيق داده است .
اين تفسير در نوع خود غريب و بى نظير است .
اين كتاب نخست در لاهور در 1266 ق به چاپ سنگى طبع گرديده و مجددا در 1285 ق تجديد طبع يافته است .
همين مؤلف تفسير ديگرى دارد به نام تفسير سر اكبر: در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن .
مـؤلـف اين اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الفجر داده و نيز همان شيوه تفسير كشف الـغـطـاء را به كار برده است و تفسير سوره الفجر را به سبك كلامى با شهادت حضرت ابى عبداللّه الحسين سيدالشهداء (ع ) تطبيق داده و در نوع خود بى نظير است .
اين تفسير در 1267 ق در لاهور چاپ سنگى گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة 18/46; الكرام البررة 536; كشف الحجب 467; مفسران شيعه 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/106.
اثـر حاج محمد كريم خان ( 1225 - 1288 ق ) فرزند ابراهيم خان كرمانى مؤسس مكتب ركنيه از شاخه هاى شيخيه ( - آل ابراهيمى ). تـفـسـيـر مورد بحث شامل رسائل و مجلدات چندگانه به زبان عربى و فارسى به شيوه كلامى و روائى و اسـتدلالى است و بخشى از علوم قرآنى و تفسير و تاويل آيات قرآن كريم را دربرمى گيرد كه بعضى از آن رساله ها و مجلدات عبارتند از: 1) اعجاز قرآن كريم به زبان عربى در يك مجلد.
مـؤلـف در ايـن اثـر خـود مفصلا وجوه اعجاز قرآن را بيان نموده و اقوال متقدمين را در اين باب مطرح كرده است .
اين تفسير در 1354 ق طبع گرديده است .
2) تـفـسير سوره مباركه حجرات : در يك مجلد به زبان عربى شامل تفسير سوره حجرات است به شيوه ادبى روائى و كلامى .
در 1381 ق در مجموعه تفسيرهاى وى طبع گرديده است .
3) تقويم اللسان در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى .
شـامـل عـلـوم مختلف قرآن داراى يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه كه مؤلف در مقدمه خويش اسـتـدلالـى مـفـصل در تحريف قرآن نموده سپس به علم قرائت و احوال حروف و مخارج و ساير مسائل مطروحه در علوم قرآنى پرداخته است .
اين رساله در 1354 ق در كرمان طبع گرديده است .
4) تفسير قرآن در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل بعضى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن و بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرفكاوى كرده است .
و نيز بعضى از قراءآت قراء را شرح داده است .
كل اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
5) تـفسير بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى نسخه اصل در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ است .
6) رساله موجز اعجاز قرآن به زبان عربى .
اين اثر در 1354 ق به طبع رسيده است .
7) تفسير آيه و ما ارسلنا من رسول و لا نبى در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
8) تفسير آيه ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
9) تفسير آيه يوم كان مقداره خمسين الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
در سال 1261 ق چاپ سنگى شده است .
10) تفسير آيه ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
اين اثر هم چاپ سنگى گرديده است .
مجموعه تفسيرهاى ياد شده و غيره از مؤلف به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) انجام گرفته است .
و نـيـز از جمله تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه شاهد آن از نيمه اول قرن سيزدهم هجرى به بعد بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه درگرفته است .
هـريـك از فـريـقين به قرآن كريم و آيات مورد نظر خويش و احاديث نبوى و روايات ائمه (ع ) در اثـبـات اعـتقادات خويش استناد نموده و در صدد دفاع از مكتب خود برآمده اند مفسران شيخى مـسـائل مـورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى و برزخ و معراج و مقام امام (ع ) و نقش راب ط فقهاء و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و غيره را با توسل به آيات و روايات مورد نظر خويش تفسير و تاويل مى كنند.
از تفسيرهاى موافق شيخيه تفسير غنائم العارفين و تفسير سيدكاظم رشتى از تفسيرهاى مخالف شـيـخيه در اين قرن تفسير شهيد ثالث تفسير مجمع المطالب و منتهى المرب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد.
منابع : الذريعة 1/515; ريحانة الادب 5/50; فهرست كتب مشايخ عظام 360 - 487; المثر و الثار 147; مكتب شيخى 49.
اثـر شـيـخ زيـن الـعابدين گلپايگانى ( 1218 - 1289 ق ) از علماى شيعه از شاگردان شيخ على كاشف الغطاء محمد حسن صاحب جواهر و شيخ حسين اصفهانى صاحب فصول .
اين تفسير به آيه شريفه صلوات ( ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى ) اختصاص يافته كه شامل يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار و حجب و استار مى باشد.
آقابزرگ تهرانى آن را اثرى مبتكرانه مى شمارد.
نسخه اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاصل ميرزا مهدى معروف به آقازاده محفوظ است .
منابع : الذريعة 437; الكرام البررة 2/587; اعيان الشيعة 7/164.
اثر شيخ ملا على قزوينى قارپوزآبادى ( 1209 - 1290 ق ) از علماى قزوين .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف اين اثر را به تفسير سوره يس تا آخر قرآن اختصاص داده است .
پس از ذكر آيه با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجود است .
مـنـابـع : تـفـسير شيعه 140; الذريعة 4/301; مفسران شيعه 178; معجم الدراسات القرآنيه عند الـشـيعة الامامية 94; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/359; فهرست مشاهير علماء زنجان 82; المثر و الثار 143.
اثر مولى محمد جعفر ( م ح 1290 ق ) فرزند شيخ عبدالصاحب خشتى دوانى از مفسران و فقهاى شيعه .
اين تفسير به فارسى و به شيوه روائى است .
مفسر در تفسير آيات قرآن كريم اكتفاء به نقل احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مى نمايد.
مؤلف اين اثر را در 1288 ق آغاز به تاليف كرده و تا پايان سوره فاتحه به اتمام رسانده است .
نـسـخه اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى در نجف اشرف نزد شيخ ابوالقاسم طهرانى در مدرسه صدر نجف مشاهده نموده است .
نسخه ديگرى از آن در كتابخانه شوشتريهاى نجف موجود است .
عبدالصاحب خشتى داراى اثر ديگرى در ترجمه است كه نام آن ترجمه قرآن مى باشد.
مـنابع : فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/2; الذريعة 1/286; الكرام البررة 1/261 - 262; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 12.
اثـر مـلا مـحـمد على ( 1220 - 1293 ق ) فرزند ملا محمد كاظم خراسانى ( اصلا شاهرودى ) از علماى اماميه .
مؤلف بيش از پنجاه و دو عنوان كتاب از خود باقى گذاشته است از جمله در علوم قرآن .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه فرزندش شيخ احمد شاهرودى مؤلف ازالة الاوهام است .
منابع : اعيان الشيعة 9/427; الذريعة 4/277; تفسير شيعه 140; مفسران شيعة 180.
اثر ملا نظر على زنجانى حائرى ( 1203 - 1293 ق ) از علماى عصر خويش .
اين كتاب در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان از نظر لغوى و نحوى شرح نموده است .
مـلا نـظـر عـلى اثر ديگرى به نام لغات القرآن الصغير دارد كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف پـس از پايان تفسير لغات كبير مجدد كلمات غريب و آيات مشكل و متشابه قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و نيز اين دو تفسير از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة 18/331; شخصيت شيخ انصارى 318.
اثـر مـيرزا عبدالوهاب صالحى ( م 1294 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى و متخلص به رضـوان از ادبـا و مـتـكلمان و مفسران شيعه ( - برغانى صالحى ميرزا عبدالوهاب ) تفسير مورد بحث در چند مجلد كوچك و بزرگ به زبان عربى و به شيوه فلسفى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود بعضى از سوره ها و آيات را كه مورد توجه او بوده - براى عنوان كردن مباحث عقلى و مسائل مورد مناقشه حاد آن روزگار مانند برزخ و روح و معاد جسمانى و روحانى و غيره - انـتـخاب نموده سپس با مشرب عرفانى خود و به سبك فلسفى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
تـفـسـيـرهاى بازمانده از وى عبارت است از سوره مباركه حمد سوره توحيد سوره واقعه سوره يـس سوره اعلى سوره حديد سوره الضحى آية الكرسى آيه نور آيه مودة و آيه قل الروح من امر ربى .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
مـنـابـع : خـاطـرات مـمـتحن الدوله 253; سيرة آل البرغانى ; مقدمه اى بر فقه شيعه 92 248; مـسـتـدركـات اعـيـان الشيعة 2/304; المثر و الثار 163; الكرام البررة 2/808; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/48.
اثـر شيخ عبدالحسين ( 1235 - 1295 ق ) فرزند شيخ نعمت طريحى نجفى از ادبا و علماى عصر خويش ( - آل طريحى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه ادبى و لغوى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد احفاد وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : اعيان الشيعة 7/451; الذريعة 4/281; شخصيت شيخ انصارى 280; شعراء الغرى 5/157 الكرام البررة 2/720 ماضى النجف و حاضرها 2/445 معجم رجال الفكر 289; تفسير شيعه 140.
اثـر مـيـرزا عـلى نقلى ( م 1297 ق ) فرزند مولى رضا بن محمد امين همدانى حكيم رياضى دان متبحر در علوم غريبه و از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به فارسى و به نام تفسير آيات الائمة است .
مفسر آن را بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته و در 1274 ق از نگارش آن فراغت يافته است .
مـؤلـف ايـن اثر را به قواعد جفر و استخراج آيات قرآن كريم از طريق زبر و بينات در اثبات امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ائمه اطهار (ع ) آغاز نموده است .
و آن شامل يك مقدمه در شرح و بيان احاطه قرآن كريم به تمام علوم مى باشد.
سـپـس مـى گويد كه امامت ائمه اطهار (ع ) در قرآن كريم به طريق اشارات و رموز ياد شده ولى تصريح به امامت ائمه اثنى عشر نگشته است .
مـفـسر به زبان عربى و كتب عهدين قديم و جديد كاملا آشنائى و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از اين تفسير از كتاب تورات و كتاب زبور و صحيفه دانيال و ساير كتب و رسالات عهدين در اثبات امامت حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه اثنى عشر (ع ) استفاده كرده است .
و نيز عباراتى را به خط فارسى و زبان عبرى ذكر نموده است .
امروز نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله نسخه خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا محمد در تهران و نيز نسخه كتابخانه مركزى آستان قـدس رضوى ( شماره 6950 ) و نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ( شماره 1685 ) محفوظ مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعة 1/40; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس 13; فهرست كتابخانه مجلس 5/2 - 4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 5.
اثـر شـيـخ مـوسى صالحى ( م 1298 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى از علماى عصر قاجار.
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و استدلالى و نقل از تفسيرهاى متقدمين و تـفسيرهاى پدرش بحرالعرفان و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
منابع : مستدركات اعيان الشيعة 2/304; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/51 - 52.
اثـر شـيخ محمد مؤمن ( زنده در 1299 ق ) فرزند ابومحمد ميامى بسطامى از حكما و متالهان و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر در يـك مجلد به زبان عربى و شيوه فلسفى شامل شرح آيه 35 سوره نور ( اللّه نور السموات و الارض مثل نوره كمشكوة فيها مصباح ) است .
اين تفسير را در يك مقدمه و ده مصابيح ترتيب داده است .
ايـن اثر مشحون از مباحث فلسفى و حكمى و كلامى است و در 1299 ق از تاليف اين كتاب فراغت يافته است .
ميامى اين تفسير را به اسم حاج ميرزا جواد آقا مجتهد تبريزى تاليف نموده و به او اهدا كرده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه ميرزا محمد حسين بن محمد جعفر پيشنماز خيابانى در تبريز است .
منابع : الذريعه 21/61 - 62; معجم الدراسات القرآنية 272.
اثر شيخ محمدتقى ( 1217 - 1299 ق ) فرزند حسين على هروى اصفهانى حائرى از علماى شيعه و شاگردان صاحب جواهر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى و لغوى است .
مؤلف به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از آغاز قرآن تا انجام به تفسير كلمات و آيات مشكل و متشابه مى پردازد و در بعضى از موارد از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نيز بهره مى گيرد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اين تفسير را مشاهده نموده آن را ستوده است و در الذريعة مى نويسد تفسيرى نيكوست .
مـؤلـف آن اغلب مشكلات هر سوره را از الفاتحة تا الناس شرح نموده و مهارت و تبحر او در لغت و ادبيات كاملا نمايان است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بود كه اين كتابخانه متفرق گرديد و قسمتى از كتب خطى آن به كتابخانه حكيم منتقل گرديده است .
مـؤلـف تـفـسـيـر ديگرى دارد به نام تفسير هروى حائرى شامل چند رساله به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مـؤلف در اين اثر به تفسير بعضى از آيات قرآن كريم كه خود نظر داشت و يا از وى سؤال گرديده بود مى پردازد.
از جمله تفسير آية الكرسى و تفسير آيه نهم سوره النجم ( ثم دنا فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى ). نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .
منابع : الذريعة 4/328 7/216; الكرام البررة 1/212; معجم الدراسات القرآنية 149; تفسير شيعه 140; مفسران شيعه 182.
اثـر سـلـطـان الـقراء سيد محمود فرزند سيد محمد بن سيد مهدى بن عبدالفتاح علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ قارى و از مفسران عصر قاجار.
ايـن تـفـسير به فارسى و به شيوه ادبى و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) نوشته شده است .
در اين تفسير هر آيه به جنبه ادبى و لغوى و قراءآت و نحو آن توجه داشته است .
مـفـسـر آثـار زيادى در فنون تفسير و تجويد از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است از جمله تجويد حل الجواهر به فارسى و تجويد جواهر القرآن به عربى و تجويد التحفة المحمدية كه همگى آنها به چاپ رسيده است .
منابع : الذريعة 7/155; ريحانة الادب 3/61; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/86.
از سـيـد مـعـزالـديـن مـهـدى يـا مـحـمد مهدى ( 1222 - 1300 ق ) فرزند سيد حسن حسينى قزوينى حلى از علما و فقهاى اماميه از شاگردان شيخ مرتضى انصارى و ميرزاى شيرازى .
تفسير مورد بحث در نوع خود كم نظير است .
مـؤلف مطالب اصوليه از مباحث الفاظ و ادله عقليه را با آيات قرآن كريم تطبيق نموده و براى هر مطلبى به يكى از آيات قرآن مجيد استشهاد كرده است .
و نيز تفسير آيات قرآن را با علم اصول آميخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آل قزوينى در حله موجود است .
سيد معزالدين علاوه بر كتاب آيات المتوسمين در حكمت الهى تفسيرهاى زير را نيز تاليف نموده اسـت : 1) تـفسير سورة الاخلاص در بيان و تفسير آيات سوره اخلاص كه با بهره گيرى از روايات ائمه معصومين (ع ) بحث و تاويل نموده است .
2) تفسير سورة القدر به همان سبك و به شيوه كلامى آيات سوره را بحث كرده است .
3) تفسير سورة الفاتحة با بهره از احاديث به تفسير آيات سوره پرداخته است .
منابع : احسن الوديعه 1/85; الاعلام 7/114; اعيان الشيعة 10/145; الذريعة 1/49; ريحانة الادب 4/455; شـخـصـيـت شـيـخ انصارى 314; فوائد الرضويه 674; مصفى المقال فى مصنفى علم الـرجـال 475; مـعـجـم رجـال الفكر و الادب فى النجف 349; معجم المؤلفين 13/26; معجم الـمـؤلفين العراقيين كوركيس عواد 3/247; مستدرك الوسائل 3/400; هدية العارفين 2/485; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى 6/390; دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه 5/265; مفسران شيعة 176.
اثر شيخ محسن ( م ح 1300 ق ) فرزند شيخ محمد رفيع رشتى قزوينى متخلص به عاصى از علما و فقهاى حوزه قزوين .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم مـى بـاشـد مـؤلـف اين اثر را به تفسير آية الكرسى و سورة القدر اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
اهداء كتاب به ناصرالدين شاه قاجار است .
نسخه عصر مؤلف نزد كاتب اين سطور در قزوين موجود مى باشد.
شـيـخ مـحـسن قزوينى تفسير ديگرى به نام مستطرفات المقال فى تفسير سورة الزلزال در يك مـجـلد به زبان عربى و به شيوه كلامى و استدلالى دارد كه در آن سوره الزلزال را با رعايت نكات ادبى و فلسفى به درخواست عده اى از فضلا تاليف نموده است .
در مـقدمه آن مى گويد كه اين رساله بعد از 123 رساله تاليف شده او در 1267 ق در قريه ابراهيم آباد قزوين خاتمه يافته است .
نسخه اصل اين تفسير به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 2695 ) محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة 18/378; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 7/241; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 254.
از شـيـخ مـلا آقا محمد ( 1225 - 1300 ق ) معروف به تهرانى ساوجبلاغى حكيم متاله از علماى عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث ترجمه و شرح مفصل فارسى است در ده مجلد بر تفسير مجمع البيان لعلوم الـقـرآن ابـوعلى طبرسى ( م 548 ق ) كه مفسر هنگام ترجمه فارسى اضافاتى به آن الحاق نموده است .
وى در مـقـدمـه مـى گويد: در ثلث آخر عمر چنان ميل قلبى بهم رسانيدم كه اين كتاب مبارك مـيـمون را كه موسوم است به مجمع البيان در تفسير كلام ملك علام كه شيخ المشايخ طبرسى ( ره ) بـعـربى تفسير نموده بوده كه افصح و ابلغ تفاسير است از بابت نزول و نظم و قرائت و لغت و اعـراب و مـعـنـى جامع بود به لغت پارسى شرح نمايم بلكه بعضى كه عوام الناس اند از لغت عربى عـارى اند فى الجمله تمتعى بردارند به تاريخ 1294 از اول تا جزو شانزدهم آن را به قدرالقوة شرح پـارسـى نـوشـتـم و از سوره يس تا خاتمه قل اعوذ برب الناس اميد از حضرت و اين كتاب موسوم نمودم به مفصل البيان فى علم القرآن تم فى غرة شهر جمادى الثانى سنه 1294.
سـه مـجلد اصل به خط مؤلف از مخطوطات اهدائى آقاى مشكاة به دانشگاه تهران به شماره 39 و 40 و 41 موجود است .
منابع : الذريعة 21/370; فهرست اهدائى مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران 1/219; طبقات اعلام الـشـيـعـة 1/151; مـعجم الدراسات القرآنيه 284; معجم المؤلفين 2/303; فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/60.
اثر مولوى بهاءالدين هندى ( زنده ح 1301 ق ) از علماى شيعه در هندوستان .
تـفـسـير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و عربى به شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت سوره الناس .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه و ترجمه فارسى به سبك كلامى و استدلالى و با بهره از روايات و احـاديـث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد و مجلد اول كه شامل تفسير نـصـف قـرآن است در حاشيه مجلد اول تفسير لوامع التنزيل به سال 1301 ق در هندوستان طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 4/265; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 80.
اثـر مـيرزا محمد ( 1234 - 1302 ق ) فرزند سليمان معروف به تنكابنى و صاحب قصص العلماء از علماى مطلع اماميه ( - تنكابنى ميرزا محمد ). تفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد غرض از تاليف اين تفسير نگاشتن تفسير خالى نبود و مى خواهم اثبات نمايم علم حاصل از سخنان بارى تعالى كه در قرآن كريم آمده است يك معجزه از معجزات خاتم الانبياء محمد (ص ) مى باشد لذا مجلد اول را اختصاص دادم به قواعد تفسير.
و مجلد دوم : شامل تفسير سوره الحمد و سى آيه از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير در چاپخانه سيدالشهداء (ع ) به سال 1411 ق در قم طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى مـجموعه اى از مجلدات و رسائل متعدد در تفسير و علوم قرآن كريم است از جمله آنـهـا: تـفـسـير تنكابنى در هشتاد هزار بيت كه شامل بخشى از قرآن است و تفسير آيه الامانة : انا عـرضنا الامانة على السماوات ; آيه 72 از سوره الاحزاب آيه 90 سوره آل عمران : ان اول بيت وضع لـلـنـاس ; آيـه 16 سوره آل عمران : شهداللّه انه لا اله الا هو و الملائكة ; تفسير سوره الاعلى ; سوره الـضـحـى در هزار بيت ; سوره الفيل در هزار بيت و سه تفسير بر سوره القدر: يكى در هزار بيت و دومـى مـفصلا در دو هزار بيت و سوم در سه هزار بيت كه به نام فرهاد ميرزا معتمدالدوله تاليف نموده است ; تفسير سوره النصر در هزار بيت و غيره .
مـنابع : الذريعة 4 / تحت عناوين فوق ; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 434; معجم رجال الفكر 93; هدية العارفين 2/392.
اثـر سـيـد حـسين ( م 1307 ق ) فرزند سيد مرتضى طباطبائى يزدى از متكلمين شيعه و خطباء بلندآوازه در كشورهاى اسلامى از هندوستان و ايران و عراق .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى شامل آية النور.
مـؤلف در اين اثر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه نور پرداخته و آن را بر هيجده لمعة ترتيب داده است .
اين كتاب در 1300 ق در تبريز طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 11/246 4/334 18/368; معجم الدراسات القرآنيه 169; نقباء البشر 2/656.
از شـيـخ مـحمد حسين ( 1266 - 1308 ق ) فرزند شيخ محمد باقر ايوانكيفى اصفهانى از علماء و مدرسين حوزه نجف اشرف .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبانن عربى و شيوه حكمى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز قرآن سوره الحمد لغايت آيه 23 سوره بقره مى باشد.
مـؤلـف بـا مـشـرب حـكمى و اصولى و بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه و طبقات اعلام الشيعه در وصف اين تفسير مى نويسد مشحون به تحقيقات است چنانچه به اتمام مى رسيد جامع علوم قرآن بود.
ايـن تـفسير با مقدمه برادرش حاج آقا نوراللّه ابتدا در 1313 ق و سپس در 1317 ق در تهران طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة 4/271; معجم رجال الفكر 36; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/706; نقباء البشر 2/539.
از سيد محمد ( م ح 1310 ق ) فرزند سيد عبدالغفار رضوى كاشانى از علما و فقيه اصولى .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى شامل تمام قرآن كريم از سوره الـحـمـد لـغايت سوره الناس است كه با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و اقوال مفسرين متقدمين شيعه آيات قرآن را تاويل نموده است .
حفيد وى سيد حسين ( م 1385 ق ) در كتاب خود ( العندبيل ) فى التمييز بين الصحيح و العليل به شرح حال مؤلف پرداخته و اين تفسير را از مؤلفات او نام برده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى سيد محمد رضوى كاشانى صاحب تفسير بهجة التنزيل فى التفسير و التاويل ( - بهجة التنزيل ) موجود است .
منابع : الذريعه 18/24; معجم الدراسات القرآنية 244; نقباء البشر 4/669.
از عـلى محمد ( 1260 - 1312 ق ) فرزند سيد محمد بن سيد دلدار على نقوى لكنهوى معروف به تاج العلماء از ائمه فتوى و تقليد در هندوستان و از علما و مفسرين شيعه .
تـفـسـيـر مورد بحث عربى و در شرح و بيان سوره يوسف است كه مفسر با مذاق حكمى و كلامى خـويـش به شيوه اى دلپذير به شرح و تاويل و تفسير آيات سوره يوسف پرداخته است اين كتاب در هندوستان به سال 1305 ق چاپ شده است .
از تاج العلماء دو تفسير ديگر ياد كرده اند: 1) انوار الانظار در شرح و تفسير سوره نور.
2) ترجمة القرآن در دو مجلد ترجمه قرآن به زبان اردو كه در هندوستان چاپ و منتشر گرديده است .
مـنـابع : احسن الوديعة 1/201; اعيان الشيعة 8/310; الذريعة 1/288 4/345; مصفى المقال فى مـصـنـفـى عـلـم الـرجـال 342; معجم الدراسات القرآنيه 12; مفسران شيعة 200; نقباء البشر 4/1624; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 4/596.
اثـر شـيـخ عـلى ( 1242 - 1315 ق ) فرزند مولى شيخ جعفر استرآبادى حائرى تهرانى معروف به شريعتمدار از علماى اماميه و حكيم متاله .
تـفـسـير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود به تفسير مفردات و كلمات غريب و متشابه و مشكلات به سبك ادبى و نحوى پرداخته است .
شريعتمدار استرآبادى آثار ديگرى بدين شرح دارد: 1) نثرالدرر الايتام در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و روائى شامل تفسير بخشى از قرآن است .
مؤلف در اين اثر خود آيات احكام قرآن را گردآورى نموده است و به ترتيب كتب فقهيه از طهارت لغايت ديات با بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت (ع ) به شرح و بسط پرداخته است .
2) الـدرر الايتام : در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و روائى تلخيصى است از كتاب نثر الدرر الايتام .
3) دررالاحكام اين تفسير ضمن پانزده كتاب ديگر مى باشد كه هريك از آنها اختصاص به يك علم از علوم است .
كتاب اول در نحو و كتاب دهم در علم تفسير و مؤلف بحث خويش را به كليات علم تفسير و قرآن مجيد اختصاص داده و كلمات متشابه و غريب را تفسير نموده است .
كتاب يازدهم در تجويد و نحو قرآن مى باشد.
4) تجويد التنزيل فى علم الترتيل در يك مجلد شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
مـؤلف اثر خويش را به علم ترتيل و قراءآت قرآن مجيد اختصاص داده و نيز گاهى به نحو و اعراب بعضى از كلمات مى پردازد.
نسخه اصلى آثار فوق كه برشمرديم در تهران نزد احفاد شريعتمدار محفوظ است .
منابع : الذريعة تحت عناوين فوق ; ريحانة الادب 3/210 معجم الدراسات القرآنية 157 مفسران شيعه 183; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/161.
اثـر حـاج مـيـرزاحسن ( 1251 - 1316 ق ) فرزند محمد باقر اصفهانى معروف به صفى عليشاه از اقطاب سلسله نعمت اللهى و سرسلسله صفى عليشاهى .
تفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى و ادبى شامل تمام قرآن در بحر رمل مسدس بر وزن مثنوى مولوى است .
مؤلف در تاريخ نظم آن چنين سروده است : تاريخ من ارطلب كنى خود گويم تفسير صفى هادى گمراهانم ( 1307 ق ) اين تفسير را نزد صوفيان و عارفان پايگاهى است و در محافل و خانقاههاى خويش آن را مى خوانند و بسيار از ابيات آن را از بر مى كنند.
اين تفسير نخست در 1308 ق در تهران در دو مجلد طبع گرديد سپس در سالهاى 1317 و 1318 و 1324 ق تجديد چاپ شده است .
صفى عليشاه تفسير ديگرى به نام تفسير سوره يوسف تاليف نموده است .
و آن را در يـك مـجـلـد بـه زبان فارسى به شيوه عرفانى و بر مذاق اهل تصوف نثرا تفسير و تاويل نموده كه در 1320 ق در تهران چاپ سنگى گرديده است .
منابع : الذريعة 4/279; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/517; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1395; مفسران شيعه 186; تفسير و تفاسير جديد 179.
اثـر شـيـخ مـحـمـدعلى صالحى ( م 1319 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى از علما و متكلمين اماميه و اساتيد فقه و اصول حوزه قزوين .
تـفـسـيـر مورد بحث شامل مجموعه اى از رسائل به زبان عربى و فارسى در بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در اين اثر بعضى از آيات و سوره هاى مورد نظر خود را عنوان كرده سپس با مشرب ملايم مـتـشـرعـه بـه رد شيخيه و بابيه پرداخته و اعتقادات خود را به سبك كلامى و فلسفى با بهره از روايات خاندان عصمت و طهارت (ع ) بيان كرده است .
اين تفسير از جمله تفسيرهايى است كه مشاجرات و برخوردهاى عقائد تند قرن سيزدهم هجرى را منعكس مى كند و تاريخ تاليف آنها از 1263 ق لغايت 1266 ق مى باشد.
از جمله سوره هايى كه مؤلف عنوان كرده است : سوره الحمد سوره الاخلاص سوره الاعلى سوره الـرحـمـن سوره القدر و غيره و از جمله آياتى كه در رد شيخيه و بابيه عنوان كرده آيه : فلما راى القمر بازغا قال هذا ربى است .
ايـن تفسير به فارسى و در رد سيد على محمد باب است كه صريح اقوال او را با روايات و به سبك اسـتـدلالى رد كرده است و نيز تفسير آيه مودة از سوره شورى : قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى و تفسير آيه نور: اللّه نور السموات و الارض و غيره .
اين مجموعه از مخطوطات موقوفه پدرش شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا موجود است .
منبع : مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعه 1/52.
مـفـسـر شـيخ ملا حسين ( م 1320 ق ) فرزند باقر بروجردى از علماى عصر خود ( - بروجردى حسين ). ايـن تـفسير در شرح و بيان چهل آيه از قرآن كريم كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گـرديـده اسـت و مؤلف پس از استخراج آيات مذكور به شرح و بين ادله وارده بر تنصيص امامت امـيـرالمؤمنين (ع ) با اسانيد فريقين سنى و شيعه مبادرت كرده و آن را بر يك مقدمه و چهل آيه مـنظم كرد كه توسط فرزندش نورالدين بروجردى در 1320 ق در 300 صفحه در تهران و مجددا در سال 1330 ق توسط چاپخانه ميرزا عباس تجديد چاپ و انتشار يافت .
منابع : تاريخ بروجرد 2/489; الذريعة تحت عناوين ذكر شده است ; الكرام البررة 1/380; الماثر و الـثـار 173; مـؤلـفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/706; معجم الدراسات القرآنية 303; مفسران شيعه 201.
از شيخ مولى حسين ( م 1320 ق ) فرزند باقر بروجردى از علما و فقهاى متاله .
مولى حسين بروجردى سه تفسير تاليف نموده است بدين شرح : 1) تفسير كبير بروجردى در چند مجلد به زبان عربى از تمام قرآن به شيوه كلامى و با بهره از احاديث ائمه اطهار (ع ). 2) اسرار التنزيل كه تلخيصى است از تفسير كبير ياد شده .
3) النص الجلى فى امامة على (ع ) كه در 1320 ق در تهران به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : تـاريـخ بروجرد 2/489; الذريعة 2/43; الكرام البررة 1/380; الماثر و الثار 173; معجم الـدراسـات الـقـرآنـية 16; مفسران شيعه 201; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/706.
اثـر شـيخ هادى تهرانى ( 1253 - 1321 ق ) فرزند محمد امين تهرانى نجفى از علما و ائمه فتوى كه صاحب آراء فلسفى خاص بود.
ايـن تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه حكمى اختصاص به تفسير آيه 35 سوره نور اللّه نور السموات و الارض يافته است .
در تهران در 1319 ق چاپ سنگى گرديده است .
مـنـابـع : احـسن الوديعه 1/166; اعيان الشيعة 10/233; الذريعة 4/334; تفسير و تقاسير جديد 174; الاعـلام 7/127; مـعـجـم رجال الفكر 295; معجم المؤلفين 12/84; مفسران شيعه 195; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/709.
از سـيـد مـحمد على ( م 1321 ق ) فرزند سيد مهدى حسينى تهرانى لاريجانى نياكى معروف به تيرفروش حكيم متاله از علماى تهران .
ايـن تفسير به زبان فارسى در يك مجلد در شرح و بيان و تاويل آيات قرآنى كه مربوط به امامت و ولايـت و فـضـائل امـيرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و ائمه معصومين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
و از طريق روايات و كلام به بحث پرداخته است .
اين كتاب در 1316 ق در تهران در 342 صفحه چاپ سنگى گرديده است .
منابع : الذريعة 1/40; الماثر و آثار 159; معجم الدراسات القرآنية 5; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 4/424; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر 4/1544; مفسران شيعة 183.
از مولى محمدتقى ( 1226 - 1321 ق ) فرزند محمد حسين كاشانى تهرانى از علماى شيعه و فقيه محقق .
اين تفسير در بيان و شرح بعضى از آيات قرآن كريم است كه بعضى از مؤمنين از مؤلف تفسير آن را درخواست نموده اند.
و همچنين مفسر آيه : رب المشرقين و رب المغربين را با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل نموده است .
اين كتاب در 1297 و 1301 ق در تهران به چاپ رسيده است .
مـولـى مـحـمـدتـقـى كـاشانى تفسير ديگرى به نام ايضاح المشتبهات به شيوه نحوى و ادبى در مشكلات و متشابهات آيات قرآن تاليف نموده است و هر دو كتاب به زبان فارسى مى باشد.
منابع : الاعلام 6/63; اعيان الشيعة 9/193; الذريعة 4/289; معجم الدراسات القرآنية 116; معجم رجـال الـفـكـر و الادب فى النجف خلال الف عام 361; مفسران شيعة 199; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/212; نقباء البشر 1/253; هدية العارفين 2/392; المثر و الثار 170; فوائد الرضويه 437.
اثـر مـير محمد كريم ( زنده 1322 ق ) فرزند مير جعفر علوى حسينى موسوى از علما و مفسرين اماميه .
ايـن تـفسير در سه مجلد به زبان عربى و به شيوه استدلالى شامل تمامى قرآن كريم از آغاز لغايت انجام آن است .
مؤلف پس از ذكر آيه به تفسير و تاويل مى پردازد.
مؤلف از منابع تفسيرى مانند: مجمع البيان كشاف زمخشرى تفسير كبير فخر رازى انوارالتنزيل بيضاوى و لباب التاويل فى معانى التنزيل بهره گرفته است .
مـؤلـف روش خويش را در مقدمه چنين مى نويسد ضمنا ذيل هريك از آيات خلاصه و تاويل آن را اضافه كردم تا فهم مقصود براى نوآموزان آسانتر شده تاويلات نارواى ديگر را بتوانند در برابر آيات شخصا بسنجند.
اين تفسير توسط آقاى صادق نوبرى به فارسى ترجمه و در سه مجلد به چاپ رسيده است .
منبع : تفسير القرآن الحكيم علوى .
از سـيد ابوالقاسم ( 1249 - 1324 ق ) فرزند حسين بن نقى رضوى لاهورى از متكلمين و علماى اماميه در هندوستان .
در ايـن تـفـسـيـر مـؤلـف به شرح و تاويل آيه استخلاف از سوره نور پرداخته و نيز بحث خويش را اختصاص به خلافت و امامت اميرالمؤمنين على (ع ) به استناد آيات قرآن داده است شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را به زبان اردو دانسته و مى نويسد در هندوستان به چاپ رسيده است .
خانبابا مشار در كتاب مؤلفين كتب چاپى آن را به عربى ضبط كرده است .
سيد ابوالقاسم رضوى لاهورى مؤلف كتاب ديگرى به نام لوامع التنزيل و سواطع التاويل است و آن بـه زبـان فـارسى در 30 جلد و هر جلد براى يك جزء از قرآن به شيوه كلامى و با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) تاويل شده است و تا جلد 16 در لاهور چاپ گرديده است .
مـنـابـع : تـذكـرة بـى بها فى تاريخ العلماء 39; تذكره علماى اماميه پاكستان 16; الذريعة 3/94; مـشـاهـير كشمير 108; معجم الدراسات القرآنية 41; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 1/252; نقباء البشر 1/66.
اثر شيخ محمدعلى بحرانى ( م ح 1325 ق ) از احفاد شيخ يوسف بحرانى صاحب حدائق الطرائق از علماى اخباريه و فقيه محدث .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل آيه تطهير است .
مـؤلـف در ايـن اثـر بـه تفسير آيه 33 سوره احزاب : انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجل اهل البيت و يـطهركم تطهيرا با مشرب اخبارى خود و بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) بـه تـفسير و تاويل آيه پرداخته است و نيز از كتاب سلاسل الحديد جدش شيخ يوسف بحرانى نقل مى كند.
اين تفسير در 1325 ق در بمبئى طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 5/124; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 124; نقباء البشر 4/1355.
اثر شيخ محمد باقر ( م ح 1326 ق ) فرزند حاج اسماعيل تاجر سيرجانى معروف به سلطان العلماء از علماى اماميه و جامع علوم و فنون اسلامى .
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى ترجمه اى است از تفسير امام حسن عسكرى (ع ) به فارسى و در 1320 ق در بمبئى چاپ سنگى گرديده است .
منابع : الذريعة 5/264; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/14; نقباء البشر 1/187.
اثـر شـيـخ عـلـى اكبر ( 1270 - 1326 ق ) فرزند ميرزا شيرمحمد همدانى عالم مجتهد ملقب به صدرالاسلام .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه لغوى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف كلمات قرآن را به ترتيب حروف الفبائى آورده به تفسير كلمات قرآن پرداخته است .
در مـقدمه خود مى نويسد تمام منابع وى از كتب شيعه است و از تفاسير سنى نقل نمى كند سپس حدود بيست كتاب را كه از آنها بهره گيرى نموده و از مخذ وى مى باشد نام مى برد.
نسخه اصل به خط مؤلف ( شماره 2469 ) در كتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
مـنـابع : الذريعة 24/5; اعيان الشيعة 8/171; معجم رجال الفكر 466; معجم الدراسات القرآنية 299; معجم المؤلفين 7/40.
از مولى احمد ( م 1327 ق ) فرزند عبداللّه كوزكنانى تبريزى نجفى از فقها و محققين شيعى .
مؤلف آيات امثال قرآن كريم را استخراج كرده و به تفسير و تاويل آنها پرداخته و در مقدمه گفتار خـود شعب بلاغت و فائدة تمثيل را مورد توجه قرار داده و سپس به تفسير آيات مورد نظر خويش پرداخته است اين كتاب در 1325 ق به چاپ رسيده است .
مـنـابع : آثارالحجة 1/110 الذريعة 2/347 11/288; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 382; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر 1/109.
اثـر شـيخ محمدتقى (1262 ـ 1332 ق ) معروف به آقا نجفى اصفهانى و مسجد شاهى فرزند شيخ محمدباقر ايوانكيفى تهرانى از علما و ائمه فتوى و تقليد در اصفهان .
تـاويل اليات در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و روائى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف آيات قرآن را كه در فضائل و شان حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) نـازل گـرديـده گردآورى نموده و با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
اين تفسير در 1291 ق در تهران به قطع وزيرى چاپ سنگى گرديده است .
آقـا نـجفى اصفهانى دو تفسير ديگر بدين شرح دارد: 1) اسراراليات در يك جلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و ادبى شامل بخشى از آيات قرآن .
2) خواص اليات شرح و ترجمه الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم در يك جلد به زبان فارسى و بـه شـيـوه كلامى شامل تفسير تمام قرآن به ترتيب سوره ها در ترجمه و شرح تفسير الدرالنظيم ابوالسعادات يافعى تميمى است .
اگرچه مؤلف صريحا بيان نكرده است كه ترجمه تفسير يافعى است ولى اشاره مى كند كه آنچه را در ايـن كتاب ياد مى كند منقول از كتب اهل عرفان و خواص سوره ها بر حسب ترتيب الدرالنظيم يافعى است .
اين كتاب در 1299 ق در بمبئى چاپ شده است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعه 9/196; تذكرة القبور يا دانشمندان اصفهان 16; الذريعة 2/38 3/303 7/270; فوائد الرضويه 438; شخصيت شيخ انصارى 361; المثر و الثار 161; مكارم الثار 3/1009; معجم الدراسات القرآنية 49; معجم رجال الفكر 295; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/198; نقباء البشر 1/247.
اثـر سـيـد امـيـرمـحـمد صادق ( م 1333 ق ) فرزند امير ابوالقاسم خوانسارى موسوى از علما و محدثين شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى وشيوه روائى و استدلالى شامل تمامى قرآن كريم از آغاز لغايت انجام آن مى باشد.
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه مختصر فارسى آن را آورده سپس با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
اين تفسير در 1299 ق در تهران به قطع رحلى چاپ سنگى گرديده است .
مـنـابـع : الذريعة 4/278; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 3/3424; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/503.
از سـيـد محمد تقى ( 1265 - 1333 ق ) فرزند سيد مير رضا حسينى قزوينى معروف به تقوى از ائمه فتوى و تقليد و فقهاى عصر خويش ( - تقوى سيد محمد تقى ). ايـن تـفسير فارسى شامل پانصد آيه از آيات قرآن كريم است كه مؤلف بر مذاق خود آنها را از قرآن مـجـيد انتخاب نموده است و اكثر آنها در حالات اجتماعى مسلمين و كيفيت معامله مسلمين با كفار و معاشرت با يكديگر است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند ارشد وى سيد جواد تقوى مى باشد.
مـنـابع : اعيان الشيعة 9/196; الذريعة 4/123; شجره اجداد زندگينامه احفاد سيد محمد تقى 123; مـيـنـودر 2/191; نـقباء البشر 1/256; شخصيت شيخ انصارى 360; معجم رجال الفكر فى النجف 350.
اثر مؤيدالاسلام ميرزا محمد حسن ( 1287 - 1335 ق ) فرزند ميرزا على جابرى اصفهانى .
تفسير مورد بحث به فارسى است و به كليات قرآن كريم و اثبات معجزات قرآنيه مى پردازد اين اثر در 1302 ش در اصفهان چاپ سنگى گرديده است .
منابع الذريعة 1/36; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 2/610 - 612.
اثـر سيد عبدالحسين كمونه ( 1268 - 1336 ق ) فرزند سيد على ثابت آل كمونه نجفى از علماى نجف اشرف ( - آل كمونه ). تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل آيه نور.
مـؤلـف ايـن اثر را به تفسير آيه نور اختصاص داده و به سبك استدلالى و بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير اين آيه پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف موجود است .
منابع : الذريعة 24/387; معجم رجال الفكر فى النجف 380; معجم الدراسات القرآنيه 310; نقباء البشر 3/1053; مصفى المقال 218.
از شيخ محمدعلى مشهور به شيخ حمزه على ( 1267 - 1338 ق ) فرزند شيخ محمدتقى فشندى قزوينى از علما و ائمه تقليد قزوين .
مؤلف آيات احكام قرآن كريم را كه بيش از 300 آيه مى شود استخراج نموده و به شرح و بيان احكام فقهى مذكور پرداخته و بر اساس كتب فقهيه ترتيب داده است كه آغاز آن از كتاب طهارت و پايان در كتاب قضا و شهادات است .
نـسـخـه خـط مـؤلـف از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور ( عبدالحسين شهيدى صالحى ) مى باشد.
مـنـابـع : مـستدركات اعيان الشيعة حسن امين 2/303; موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/21 مينودر 343 نقباء البشر فى القرن الرابع عشر 2/682.
اثـر سيد محمد هارون ( م 1339 ق ) حسينى زنجيفورى ( ; زنگى پورى ) هندى از علماى اماميه در هندوستان .
ايـن كـتـاب به زبان اردوست و مؤلف به تفسير آيات قرآن كريم كه دلالت در علوم و فنون علميه است اشاره كرده و پس از استخراج آنها از قرآن مبسوطا تفسير و تاويل نموده است .
اين كتاب در هندوستان به چاپ رسيده است .
حـسينى زنجيفورى سه كتاب ديگر تاليف كرده است : 1) توحيد القرآن در اين كتاب آيات توحيد كلية از قرآن استخراج و به زبان اردو شرح و تفسير شده است .
اين كتاب در هندوستان چاپ شده است .
2) امـامة القرآن مؤلف آيات قرآن مربوط به امامت حضرت على بن ابى طالب و ائمه اطهار (ع ) را استخراج كرده و به زبان اردو ترجمه و تفسير نموده است .
اين كتاب در هندوستان به طبع رسيده است .
3) خـلاصـة الـتفاسير به زبان عربى و خلاصه اى از سه كتاب : توحيد القرآن امامة القرآن و علوم القرآن است .
منابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة 15/327; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 201.
اثر شيخ حبيب اللّه شريف ( 1262 - 1340 ق ) فرزند شيخ على كاشانى از علما و ائمه فتوى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف اين اثر را به سوره مباركه الدهر اختصاص داده است و پس از ذكر آيه به تفسير و تاويل آن مى پردازد.
مؤلف اثرات متعدد ديگرى از خود به يادگار گذاشته است كه سيد جواد شبر در كتاب خود ادب الـطـف و شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة به تفسيرهاى سوره اخلاص سوره فاتحه سوره فتح سوره اعلى سوره كوثر و سوره ملك اشاره كرده اند.
مـنـابع : ادب الطف او شعراء الحسين (ع ) 9/46; الذريعة 4/339; و مستدركات الذريعة 26/109; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال 120; نقباء البشر 1/360.
اثر سيد عبدالحسين ( 1264 - 1324 ق ) فرزند سيد عبداللّه موسوى لارى از علماى فارس .
ايـن تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل آياتى از قرآن كه در فضائل و شان حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب و خاندان عصمت و نبوت (ع ) نازل گشته است .
مؤلف با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و منابع كهن به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
اين كتاب در 1319 ق در شيراز چاپ سنگى شده است .
سـيـد عـبـدالحسين چهار اثر ديگر تاليف نموده است بدين شرح : 1) اليات النازلة فى ذم الظلم و الـجور يا تفسير آيات الظالمين در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى شامل بيش از چهارصد آيه از قرآن كه در ذم ظلم و جور و غاصبين حقوق آل محمد (ص ) نازل گرديده است .
مؤلف با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و منابع ديگر آنها را تفسير و تاويل نموده است .
اين تفسير در 1314 ق چاپ سنگى شده است .
2) الـتـنـزيل فى بعض المتشابهات در يك مجلد به زبان عربى كه در آن آيات متشابهات قرآن را گـردآورى نـمـوده سپس به تفسير و تاويل آنها به سبك لغوى و ادبى با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سيد على معروف به آية اللاهى در لار موجود است .
3) الـمحكم و المتشابه در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه ادبى كه مؤلف در آن آيات محكم و مـتـشـابـه را از قـرآن مجيد گردآورى نموده سپس به سبك ادبى و كلامى و با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و منابع متقدمين به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است .
4) قـراءة اهل البيت (ع ) در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى مؤلف در اين اثر قراءآت قرآن را كه از طريق ائمه معصومين (ع ) رسيده است با اشاره به نحو و لغت شرح و بيان نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است .
مـنـابع : دانشمندان و سخن سرايان فارسى 3/578; الذريعة 1/48; معارف الرجال 2/37; معجم الـدراسـات الـقـرآنيه 8; معجم رجال الفكر فى النجف 388; مفسران شيعه 200; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/751; نقباء البشر 3/1048.
اثـر سـيـد مـحـمود ( متولد 1345 ق ) فرزند سيد مهدى دهسرخى اصفهانى از علما و اصوليين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم .
مؤلف آيات احكام را جمع كرده سپس با بهره از روايات ائمه اطهار (ع ) به سبك استدلالى به بحث فقهى آيات پرداخته است .
اين تفسير ابتدا در تهران در 1378 ق چاپ سنگى گرديده سپس در نجف تجديد طبع شده است .
مـنـابـع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 124; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/32.
از سـيـد عـبـد عـلـى مـعروف به سيد ابوتراب ( 1217 - 1346 ق ) فرزند سيد ابوالقاسم موسوى خوانسارى نجفى از ائمه فتوى و تقليد و مدرسين حوزه علميه نجف .
مـؤلـف بـا انتخاب بعضى از سوره هاى قرآن كريم و بهره از روايات خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير آيات سوره هاى مذكور پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف را شيخ آقابزرگ تهرانى در كتابخانه مفسر در نجف اشرف مشاهده نموده است .
سـيد عبد على كتاب ديگرى به نام لب الالباب فى تفسير احكام الكتاب دارد كه آيات الاحكام را از قـرآن اسـتـخـراج كرده و آنها را با بهره گيرى از روايات و احاديث اهل بيت (ع ) و به ترتيب كتب فقهيه - از طهارت تا ديات - مرتب كرده و بحث و تفسير نموده است .
نسخه آن به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف ديده شده است .
مـنـابع : احسن الوديعه 2/3; اعيان الشيعة 8/29; الذريعة 3/172; ريحانة الادب 3/187; مصفى الـمقال 24; معجم الدراسات القرآنية 44; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 172; مفسران شيعه 199; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 1/122; نقباء البشر 1/27.
اثـر شـيـخ مـحمد على ( زنده در 1350 ق ) فرزند شيخ حسن على همدانى حائرى از محققين و فقيه اصولى .
اين تفسير به دو مساله حجت و رجعت اختصاص داده شده است كه مؤلف 313 آيه از قرآن كريم به تـعـداد اصـحـاب و انـصـار حـضرت حجت بن الحسن (عج ) هنگام ظهور وى و همچنين به عدد اصحاب حضرت رسول (ص ) در جنگ بدر را شرح و تفسير كرده و بهه همان ترتيب سوره ها و آيات در قـرآن تـنـظيم نموده سپس با بيان وافى و رسا و ذكر نكات دقيق و تحقيقات ظريف و بهره از روايـات ائمـه معصومين (ع ) به بيان آيات مذكور پرداخته است و داراى فهرست منظمى است كه محل آيه و سوره اى را كه در آن كلمه حضرت حجت (عج ) تاويل گرديده معين مى دارد.
مـنـابـع : الـذريـعـة الى تصانيف الشيعة 1/47; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 6; مفسران شيعه 183.
اثر شيخ مصطفى ( زنده 1350 ق ) فرزند شيخ مرتضى خوئى از علماى معاصرين .
تفسير مورد بحث شامل بعضى از آيات قرآن كه مورد ايراد واقع شده مى باشد.
مؤلف آن را در رد اعترافات و اشكالات به شيوه كلامى و به زبان عربى در يك مجلد تدوين نموده است .
اين كتاب در 1366 ق در مشهد چاپ شده است .
منابع : الذريعة 18/25; معجم الدراسات القرآنية 245; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/238.
از شيخ سليمان ( م ب 1350 ق ) فرزند ابوالقاسم كاشانى عالم فقيه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و فارسى است .
مؤلف پس از ذكر قطعه اى از آيات قرآن كريم با ترجمه و تفسير اجمالى به فارسى آيات مذكور را به عـربى تفسير مى نمايد و نيز تحت عنوان فصل فى التفسير و التنزيل فصل فى بيان الالفاظ فصل فـى خـواص الـيات آن را مرتب نموده و با بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت (ع ) از تفاسير ديگر نيز گاهى نقل مى كند: جلد اول از آغاز قرآن تا سوره اعراف را دربردارد.
نـسـخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 6810 ) محفوظ است .
منبع : فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم 18/9 - 10.
اثر شيخ محمود تهرانى ( زنده 1352 ق ) از دانشمندان معاصر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است كه بيشتر به ترجمه شباهت دارد.
در يك صفحه آيات قرآن را آورده و در مقابل آن ترجمه فارسى و بعضى توضيحات لازم داده است .
اين كتاب در 1352 ق به تصحيح مرحوم شعرانى در تهران طبع و منتشر شده است .
مـنـابـع : الـذريعة 7/220; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 2/1903; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 150; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/52.
اثر سيد على ( 1270 - 1353 ق ) فرزند سيد حسين موسوى لاريجانى حائرى مشهور به حائرى از ائمه فتوى و مفسرين اماميه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تمامى قرآن كريم در دوازده جلد است .
مـؤلـف پـس از ذكـر آيه شريفه قرآن به تفسير آيه مى پردازد و عمده شرح و بيانات وى مستند به روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) مى باشد و از تفسيرهاى كهن و نقل اقوال ابن عباس بهره گرفته است .
اين تفسير در الذريعة سهوا تفسير فارسى معرفى گرديده است كه جلد اول آن در 1337 ش آغاز و جـلـد دوازدهم يعنى تمامى دوره در 1341 ش توسط دارالكتب الاسلامى از چاپ خارج گشته است .
نام كامل آن ( مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر ) است .
حائرى داراى تفسير ديگرى به فارسى است كه براى شاگردان خود در تهران بيان نموده و اكنون مخطوط مى باشد.
مـنابع : الذريعة 22/35; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 286; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/178; نقباء البشر 4/1422.
از سـيد راحت حسين ( 1297 - 1355 ق ) فرزند سيد ظاهر حسين رضوى كوپال پورى هندى از اعيان علماى شيعه .
ايـن تـفـسـيـر بـه زبان اردو در چند جلد بزرگ است و قسمتهايى از آن در مجله الشمس كه در هـنـدوسـتـان مـنـتـشـر مى شد در 1355 ق به چاپ رسيده است و سبك مفسر كلامى روائى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعة 2/438; معجم الدراسات القرآنية 33; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف 469; نقباء البشر 2/716.
اثر شيخ ميرزا محمد ( م 1355 ق ) فرزند شيخ ميرزا حسين خليلى تهرانى از علما و ادباى اماميه ( - آل خليلى ). ايـن تـفـسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه لغوى و ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف اثـر خـويـش را بر حروف الفبائى ترتيب داده و بعد به ترتيب سوره هاى قرآن در سه فصل تـنـظيم نموده نخست نام سوره را ياد مى كند و بعد كلمات غريب و الفاظ مشكله سوره مذكور را ذكـر نـموده و مشهورترين تفسير و معروفترين معانى كلمات را يادآورى مى كند و نيز در حواشى آن تعليقات مفيد و نفيسى افزوده است .
اين كتاب را تفسير كبير خليلى نيز مى نامند.
مـيـرزا مـحـمـد خـلـيل تهرانى اثر ديگرى نيز دارد كه آن را غريب القرآن يا تفسير صغير خليلى ناميده اند.
ايـن كـتـاب تلخيصى است از تفسير كبير مفسر كه براى سهولت متن مطالب آن را خلاصه كرده است .
هر دو تفسير از نظر صاحب الذريعة گذشته است .
نسخه اصل آنن به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعة 17/17; شعراء الغرى 10/453 - 464; ماضى النجف و حاضرها 2/244 - 246; معجم رجال الفكر 166; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 223.
اثر شيخ عليقلى دهخوارقانى ( م 1355 ق ) از خطباء مشهور آذربايجان اديب و شاعر شيعى .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و به شيوه استدلالى و ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر 110 آيه از آيات قرآن را كه در شان ظهور حضرت حجت بن الحسن (عج ) و رجعت ايـشـان نازل گرديده است گردآورى نموده سپس با بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) و ذكر اشعار خويش تفسير و تاويل كرده است .
مؤلف اين كتاب را كه در 1350 ق تدوين نموده در حاشيه قصيده غديريه خود در 1351 ق به طبع رسانده است .
مـنـابـع : دانـشمندان آذربايجان 281; مستدركات الذريعة 26/18; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/574; نقباء البشر 4/1617.
اثـر سيد محمد عصار ( 1266 - 1356 ق ) فرزند سيد محمود حسينى لواسانى مشهور به عصار از علما و افاضل عصر خويش پدر سيد كاظم عصار.
اين تفسير در سه مجلد به زبان فارسى و به شيوه روائى و استدلالى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف نخست آيه شريفه را آورده سپس به ترجمه فارسى آن پرداخته و بعد به تناسب سوره آيات را يـاد مـى كـنـد و بـا بـهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) به تفسير و تاويل آنها مبادرت نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف ( شماره 1560 ) ثبت دفتر كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى مى باشد.
مـنـابـع : الذريعة 24/5; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس 574; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه 299; مفسران شيعه 189.
اثـر مـلا عـباسعلى ( 1277 - 1357 ق ) فرزند شيخ ملا اسماعيل قزوينى معروف به كيوان حكيم عارف شيعى .
اين تفسير در چهار مجلد به زبان فارسى و به شيوه كلامى و حكمى شامل تمام قرآن كريم .
مـؤلف خود در مقدمه آن مى نويسد: استناد و استدلال اين تفسير فقط بر مدلول لفظى آيه است نـه بـه حديث و خبر اعم از رسول اكرم (ص ) يا حديث به معنى اخص و از ائمه اثنى عشر (ع ) و نيز ايـن تفسير نه اينكه بر مبناى تفسير صافى واصفى و تفسير برهان است كه اكثرا آيات را به اخبار و احـاديث ائمه معصومين (ع ) و گاهى از حضرت پيغمبر (ص ) و نه بر اساس حكمت و عرفان مانند تفسير صدرالمتالهين شيرازى و يا تاويلات محيى الدين اعرابى و يا نيشابورى و غيره باشد.
تـفـسـيـر كـيـوان را مى توان مستدركى بر تفسيرهاى گذشتگان به حساب آورد مگر در وجوه مشترك مانند اعراب و تركيب جمله ها و لغات و لوازم مشتركه كه هيچ تفسير از آن مستثنا نيست و نمى توان خالى از آنها باشد.
زمان نزول هر يك از مكررات قرآن را كيوان خيلى دور از هم مى داند و مى گويد كه عيب ندارد و گـويـنده را از فصاحت و بلاغت نمى اندازد كه يك مطلبى را كه گفته براى قومى دو سال ديگر بـراى قوم ديگر همان مطلب را به همان عبارت بگويد بلكه بى فاصله دو سال نيز زيرا عوض شدن مخاطب مجوز تكرار لفظى و معنوى است .
مؤلف پس از ذكر مقدمه اى كوتاه كه شامل اقسام هنر مفسرين است به تفسير بسمله و بعد تفسير سـوره الـحمد پرداخته و نيز بحث خويش را تحت عنوان بيان اول و بيان دوم تفسير خويش بيان مى كند و نيز قسمتى از تفسير خود را بين الهلالين به عربى ياد كرده است .
اين تفسير در تهران از 1310 لغايت 1315ش در چهار مجلد طبع گرديده است .
ملا عباسعلى كيوان تفسير ديگرى در سه مجلد به زبان عربى و شيوه عرفانى و كلامى شامل تمام قرآن كريم دارد كه از سوره الحمد آغاز كرده و به سوره الناس ختم كرده است .
مؤلف اين اثر را كتاب ثمرة الحياة يا ميوه زندگانى در شرح حال خويش ذكر نموده است .
نسخه خط مؤلف نزد احفاد وى موجود است .
مـنـابـع : ثـمرة الحياة يا ميوه زندگانى 10 و اكثر صفحات ; مستدركات الذريعة 26/221; تفسير كـيـوان چـهـار مـجـلد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/693; مينودر 2/227; نقباء البشر 3/1016.
از شيخ يوسف ( 1291 - 1357 ق ) فرزند احمد گيلانى نجفى از علماى گيلان اديب و شاعر.
تـفـسـيـر مـورد بـحـث در بـيـان و تـفسير شصت آيه از قرآن كريم است كه اختصاص به فضائل اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و ائمه معصومين (ع ) دارد.
اين كتاب در رشت به سال 1331 ق طبع شده است .
مـنابع : تاريخ علما و شعراى گيلان 110; الذريعة 1/47; مفسران شيعة 200; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 6/901; معجم رجال الفكر فى النجف 112.
كـرائم الـقـرآن اثـر سـيـد ابـوالـقاسم تبريزى ( 1286 - 1362 ق ) فرزند سيد محمدرضا حائرى طباطبائى معروف به علامه از علماى حائر شريف .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است .
مـؤلف در اين اثر به شيوه كلامى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بعضى از آيات را كه مورد توجه و نظرش بوده است تاويل و تفسير كرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سيد صادق طبيب معروف به علامه در كربلا موجود است .
علامه تبريزى چند تفسير ديگر بر قرآن نوشته است از آن جمله : آداب القرائة : در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف به ذكر قراءآت و تجويد و تفسير بعضى از كلمات غريب و مشكل قرآن پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى نزد فرزندش سيد صادق طبيب در كربلا موجود است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 242 نقباء البشر 1/66 - 68.
اثـر مولوى غلام على ( 1283 - 1367 ق ) فرزند حاج اسماعيل بهاونكرى هندى از علماى مجاهد شيعه در هندوستان .
وى اكثر عمر خويش را به مبارزه و جهاد و دفاع از تشيع گذراند.
مؤلفات وى از يكصد و بيست مجلد بيشتر است و اكثر آنها به چاپ رسيده از جمله در فنون قرآن و تفسير.
هـمـچـنـيـن مـجله اى به نام راه نجاة به گجراتى منتشر مى كرد كه حاوى نشر فرهنگ خاندان عصمت و نبوت بوده .
تفسير وى به گجراتى در سه مجلد و با بهره گيرى از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) تاليف گرديده و در هندوستان به چاپ رسيده است .
مـولـوى غـلام عـلـى اثر ديگرى به نام قصص الانبياء دارد كه شامل بخشى از قرآن و شرح و بيان داسـتـانـهـاى پـيامبران از حضرت آدم تا رسول اكرم (ص ) مى باشد كه با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه طاهرين (ع ) تاليف نموده است .
اين كتاب در سه مجلد در هندوستان به چاپ رسيده است .
منابع : الذريعة 2/421; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 32; نقباء البشر 4/1659.
اثر سيد ميرزا هادى ( 1297 - 1368 ق ) فرزند سيد على بن بجستانى معروف به خراسانى حائرى از متكلمان و مراجع تقليد شيعه و مشاهير مدرسين حوزه علميه كربلا ( - بجستانى سيد هادى ). مـؤلـف از مفسران شيعه است كه چهار اثر در علوم تفسير نگاشته است و آنها به شرح زير است : 1) البيان فى تفسير القرآن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن .
مـؤلـف در مقدمه خود مى نويسد مقصود از تاليف اين تفسير عرض معنى و تفسير الفاظ و لغات و اعراب مى باشد و نسخه موجود قسمتى از قرآن است .
2) تـفـسـير الكبير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى مؤلف در اين اثر خود تمامى وجوه تـفـسـير آيه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) نگاشته است و مجلد اول از آغاز قرآن كريم تا سوره مباركه هود مى باشد.
3) تـفـسير الوسيط در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى و روائى داراى مقدمه و ظاهرا مؤلف موفق به اتمام آن نگشته است .
مؤلف در تفسير هر آيه جوانب ادبى آيه را از لغت و اعراب و ساير موارد ذكر نموده و از روايات ائمه معصومين (ع ) بهره گرفته است .
4) تكمله بر تفسير القمى در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اين اثر خود كه در نوع خويش بى نظير است روايات و احاديث عامه را كه موافق با روايات عـلـى بن ابراهيم قمى در تفسير اوست گردآورى نموده و تكمله اى بر تفسير قمى از طرق عامه نگاشته است .
تـمـامـى تـفـسـيرهاى چهارگانه مفسر به خط مؤلف نزد سبط وى سيد حسين جلالى در كربلا مـحـفـوظ بوده و امروزه نسخه هاى مذكور نزد سيد محمد رضا جلالى از محققين معاصر موجود است .
مـنـابـع : احـسـن الـوديعة 1/215; الاعلام 8/59; الذريعة 6/46; معارف الرجال 3/232; معجم المؤلفين 13/216.
اثـر شيخ كاظم ( 1302 - 1369 ق ) فرزند سلمان حلى كاظمى آل نوح از خطباى منبر حسينى و متكلمان اماميه ( - آل نوح ). تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثـر آياتى از قرآن مجيد را كه در شان رسول اكرم (ص ) نازل گرديده گردآورى نموده سپس به سبك كلامى و ادبى و بهره گيرى از روايات و احاديث به تفسير و تاويل مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه او در كاظمين موجود است و در سال 1936 م در بغداد طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة 20/156; اعيان الشيعة 9/10; الاعلام 5/215; معجم المؤلفين العراقيين 3/26; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 264.
اثر شيخ محمدعلى شاه آبادى ( اصفهان 1292 - تهران 1369 ق ) فرزند شيخ محمد جواد اصفهانى معروف به شاه آبادى از ائمه فتوى و تقليد و مدرسين فلسفه در تهران .
وى از جـمـلـه علماى اماميه است كه چند اثر در علوم قرآن و فنون تفسير از خود باقى گذاشته اسـت : 1) الـقرآن و العترة اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و روائى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اثر خويش آياتى از قرآن را كه در فضائل خاندان عترت و طهارت (ع ) نازل گرديده است گردآورى نموده سپس با مشرب حكمى خود و سبك استدلالى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آنها مى پردازد.
اين اثر در سال 1368 ق در تهران طبع گرديده است .
2) الانـسـان و الفطرة در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى كه در آن آيه فطرة اللّه التى فطر الناس را عنوان نموده و به اثبات توحيد با مشرب فلسفى و بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) پرداخته است .
و اين تفسير در سال 1368 ق چاپ سنگى گرديده است .
3) الايـمـان و الـرجعة در يك مجلد به زبان عربى و شيوه حكمى و استدلالى مؤلف آيه اذا وقع الـقـول اخـرجـنـا دابـة را عنوان نموده و با سبك فلسفى و استدلالى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بحث زيبائى را در رجعت ياد كرده است .
اين اثر ضمن مجموعه تفسيرهاى ياد شده در سال 1368 ق در تهران طبع گرديده است .
منابع : ريحانة الادب 3/167; مفسران شيعه 202; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/173.
اثـر سيد حسين عرب باغى ( م 1369 ق ) فرزند سيد نصراللّه موسوى عرب باغى ارومى تبريزى از علماى كثير التاليف قرن چهاردهم .
بيش از هشتاد اثر از خود به يادگار گذاشته ( خانبابا مشار هفتاد و هشت عنوان كتب چاپى وى را ضبط كرده است ). تـفـسـيـر مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى به شيوه كلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن كريم است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را از كتب مطبوع وى ذكر نموده است .
همچنين در علوم قرآن كتاب ديگرى به نام دلائل القرآن دارد در يك مجلد به زبان فارسى در رد مقاله همدانى و در سال 1345 ق در تبريز طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعة مستدركات 26/151; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/904; نقباء البشر 2/664.
اثـر شـيخ ضياءالدين عبدالحسين ( 1315 - 1370 ق ) فرزند شيخ محمدصادق خاصى كاظمى از محققان و علماى خاندان آل خاصى ( - آل خاصى ). وى از جـمـلـه مـحـقـقـيـن شيعه است كه چند تفسير در علوم قرآن و فنون تفسير از خود باقى گذاشته و اكثر آنها بر اساس استدراك و نقد است و آنها عبارتند از: 1) تحفة الاخوان فى نقد كتاب آلاء الرحمن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف اثـر خـويـش را در استدراكات و حواشى و تعليقات و همچنين نقد و تحليل بر تفسير آلاء الـرحـمن شيخ محمدجواد بلاغى ( 1282 - 1352 ق ) قرار داده است نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در كاظمين محفوظ است .
2) الـنـقـد الـجميل على تفسير انوارالتنزيل : در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن است .
مؤلف در اين اثر مستدركاتى بر حواشى شيخ بهائى بر تفسير انوارالتنزيل ابى سعيد عبداللّه بيضاوى ( م 685 ق ) نگاشته و همچنين نقد و تحليلى بر سخنان بيضاوى دارد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در كاظمين موجود است .
3) حـواشى و تعليقات بر تفسير تنزيه القرآن عن المطاعن تاليف عبدالجبار معتزلى در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم .
مؤلف در اين اثر نقد و تحليل نفيسى بر تفسير تنزيه القرآن عن المطاعن نگاشته است .
مـنابع : مستدركات اعيان الشيعة 1/51; موسوعة الغتباب المقدمة قسم الكاظمين 3/90; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 305.
اثر شيخ محمد نهاوندى ( زنده در 1370 ق ) فرزند شيخ عبدالرحيم تهرانى نهاوندى خراسانى .
اين تفسير در چهار مجلد به زبان عربى و فارسى شامل تمامى قرآن كريم از آغاز تا انجام است .
داراى مقدمه مبسوط در چهل طرفه .
مـؤلـف ابـتدا بحث خويش را به كليات قرآن مجيد اختصاص داده سپس به تفسير از سوره الحمد شروع نموده است .
شيوه او استدلالى است و از روايات و احاديث خاندان نبوت و طهارت (ع ) نيز بهره گرفته است .
ايـن تـفـسـير بين سالهاى 1357 - 1370 ق در تهران به چاپ سنگى و قطع رحلى طبع گرديده است .
مـنابع : الذريعة 24/247; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 5/5262; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 305.
اثر شيخ محمد ( متولد 1301 ق - زنده در 1370 ق ) فرزند محمد جعفر غروى گلپايگانى از علما و افاضل عصر خويش .
تفسير مورد بحث در چهار مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل مجموعه اى از سوره هاى كوچك قرآنى است كه در تهران چاپ و منتشر گرديده است .
آثار ديگرى در تفسير از غروى گلپايگانى به شرح ذيل وجود دارد: 1) تفسير سوره بقره .
2) تفسير سوره آل عمران و نساء.
3) تفسير سوره هاى مائده و انعام و اعراف .
تفسيرهاى فوق در تهران چاپ و منتشر گرديده است .
4) تفسير سوره حمد به زبان فارسى و شيوه استدلالى در قم طبع گرديده است .
5) تفسير پنج سوره كه در نماز خوانده مى شود: توحيد حمد نباء اعلى نصر توسط موسسه دينيه سنقر طبع گرديده است .
مـؤلـف به سبك استدلالى و بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت به تفسير و تاويل سوره هاى ياد شده پرداخته است .
منابع : تفسير و تفاسير جديد 176 191 204; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1391 5/5334.
اثـر شيخ ميرزا ابوتراب قزوينى شهيدى ( 1278 - 1357 ق ) فرزند ميرزا ابوالقاسم بن شهيد ثالث از علماى اماميه و مفسران شيعه و مراجع تقليد در تهران .
تفسير مذكور در پنج مجلد بزرگ فارسى است .
جزء اول آن از سوره فاتحة الكتاب تا آخر سوره نساء و جزء دوم از اول سوره مائده تا آخر سوره يونس و جزء سوم از اول سوره هود تا آخر سوره حج و جزء چهارم از اول سوره مؤمنون تا آخر سوره زمر و جزء پنجم از اول سوره مؤمن تا آخر قرآن مى باشد.
مـفسر در تفسير خود از شيوه تفسير قرآن به قرآن و نيز روايات استفاده كرده است و سعى كرده در بعضى از موارد مطالب فلسفى را با معارف آيات و روايات عجين نمايد.
تفسير مذكور جامع است بين حكمت و فلسفه و كلام و روايات و تفسير قرآن با قرآن .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه عبدالحسين شهيدى صالحى در قزوين محفوظ است .
آقـابـزرگ تهرانى آن را در الذريعة ياد نكرده است اما در شرح حال مفسر در نقباء البشر مى نويسد هنگام ملاقاتش با مفسر در تهران آن را نزد وى مشاهده نموده است .
مـيـرزا ابـوتـراب شـهيدى اثر ديگرى به نام تفسير آيه نور دارد كه در 1331 ش در تهران به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : مستدركات اعيان الشيعة حسن امين 3/5; معجم الدراسات القرآنية 53; معجم رجال الفكر و الادب 260; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 1/125; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر 1/28.
اثـر سـيـد عـلـى نـقى ( م ح 1357 ق ) فرزند ابوالحسن نقوى لكنهوى هندى از علماى شيعه در هندوستان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر آيات قرآن به شيوه استدلالى و بهره گيرى از روايات و احاديث خاندان نبوت (ع ) به تفسير و تاويل پرداخته و مقدمه اى در بيش از يكصد صفحه به آن نگاشته است .
سپس به تفسير سوره الحمد مى پردازد.
اين اثر در مجله ماهانه الرضوان لكنهو به تدريج تا ذى الحجة سال 1353 ق به طبع رسيده است .
همچنين نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندانش در لكنهو موجود است .
منابع : الذريعة 16/174; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 213.
اثر سيد عبدالحسين شرف الدين ( 1290 - 1377 ق ) فرزند سيد يوسف موسوى از متكلمين اماميه و صاحب كتاب گرانقدر المراجعات .
تـفـسـيـر مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در اثـر خويش آيات نازل شده در شان حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و طـهـارت (ع ) را كه شامل يكصد آيه مى باشد از قرآن گردآورى نموده و با تكيه به صحاح و كتب عامه در اثبات فضائل و امامت اميرالمؤمنين (ع ) تفسير نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در صور موجود است .
اثـر قـرآن پـژوهـى ديـگر او تفسير آية المودة ( سوره شورى آيه 22 ) قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى كه در مجله العرفان صيدا طبع گرديده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة 7/457; تكملة امل المل 256; الذريعة 4/333 455; مجله تراثنا شماره چهارم سال اول بهار سال 1406 ق 52.
اثـر سـيد محيى الدين موسوى غريفى ( زنده در سال 1377 ق ) از علماى شيعه در قرن چهاردهم هجرى .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى شامل شرح آيه تطهير است .
مـؤلف در اين اثر به تفسير آيه 33 سوره الاحزاب ( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا ) به سبك استدلالى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته و اثبات نموده است كه اين آيه در حق پنج تن آل عباء (ع ) نازل گرديده است .
اين اثر در سال 1377 ق در نجف اشرف چاپخانه العلميه طبع گرديده است .
منبع : مجله تراثنا شماره چهارم سال اول بهار 1406 ق 51.
اثـر شـيـخ محمدحسن ( شيراز 1287 - اصفهان 1376 ق ) فرزند على بن محمود جابرى انصارى اصفهانى از علماى اصفهان .
تفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر به تفسير سوره حمد و قسمتى از سوره بقره پرداخته است بدين ترتيب كه پس از ذكر آيه به سبك استدلالى و بهره از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
مـجـلـد اول در اصـفـهـان ( سال 1327 ش ) در پانصد صفحه و مجلد دوم در 366 صفحه طبع گرديده است .
منابع : تفسير و تفاسير جديد 175; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1388; نقباء البشر 1/415.
اثر سيد محمد سعيد ( 1333 - 1378 ق ) فرزند سيد ناصر حسين بن سيد حامد حسين آل صاحب عـبـقـات از عـلماى شيعه در هندوستان ( - آل صاحب عبقات ) اين تفسير در يك مجلد به زبان عـربـى شامل شرح آيه 33 سوره احزاب ( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا ) است .
مؤلف به شيوه كلامى و با بهره گيرى از روايات و احاديث عامه به تفسير مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه صاحب عبقات در هندوستان موجود است .
اثر ديگر او تفسير آية الولاية در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر به تفسير آيه ولايت به سبك كلامى و با بهره گيرى از روايات و احاديث عامه پرداخته خلافت و امامت حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) را اثبات نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه صاحب عبقات در هندوستان موجود است .
منابع : مقدمه عبقات 1/149 - 151; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 10.
اثر شيخ محمدباقر كمره اى ( 1323 ق ـ زنده در 1415 ق ) فرزند احمد كمره اى خمينى از علماى محقق معاصر.
مـؤلف تفسيرهاى گوناگون مختلف بر چند سوره از قرآن كريم نگاشته است كه دو تفسير از آن ميان به طبع رسيده است يكى به نام كانون عفت قرآن و دومى به نام كانون حكمت قرآن .
1) كانون عفت قرآن در يك مجلد به زبان فارسى شامل تفسير سوره مباركه يوسف است .
مؤلف پس از ذكر آيات به سبك كلامى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
اين اثر در سال 1324 ش در تهران در 285 صفحه طبع گرديده است .
2) كانون حكمت قرآن در يك مجلد به زبان فارسى شامل تفسير سوره لقمان است .
مـؤلف پس از ذكر آيه به سبك كلامى و روائى و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
اين اثر در سال 1323 ش در تهران طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 17/258; معجم الدراسات القرآنية 240; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/12; تفسير و تفاسير جديد 179.
اثـر شيخ محمدعلى ( 1312 - 1380 ق ) فرزند ميرزا ابوالقاسم اردوبادى تبريزى نجفى از علماى معاصر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى است .
مؤلف در اواخر عمر خويش به تفسير قرآن مجيد پرداخت و اجل به او مهلت نداد كه آن را به اتمام برساند.
فقط يك مجلد را پايان داد.
اين اثر آخرين تاليفات اوست .
و آن را بـه سـبك كلامى و ادبى داراى شواهد شعر و بيان اعراب و لغت و تفسير كلمات غريب و با استفاده از روايات ائمه معصومين (ع ) نگاشتته است .
نسخه اصل به خط وى در كتابخانه او در نجف اشرف موجود است .
اثر ديگر اين مؤلف تفسير سوره اخلاص در يك رساله مختصر به زبان عربى و شيوه كلامى است .
اين تفسير در مجله تراثنا ( شماره چهارم سال اول بهار سنه 1406 199 - 208 ) با تحقيق و مقدمه شيخ جعفر بن شيخ عباس حائرى به طبع رسيده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 87; نقباء البشر 4/1332; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 121 - 122.
اثـر شـيـخ حـسن مطر خويبراوى ناصرى ( 1328 - زنده در 1380 ق ) از علماى معاصر شيعه در جنوب عراق صاحب كتاب الاجتهاد و التقليد كه در 1958 م در نجف طبع گرديده است .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) در تفسير خويش استفاده كرده است .
اين اثر در سال 1967 - 1968 م در نجف اشرف طبع گرديده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية 249; معجم المؤلفين العراقيين 1/332.
اثر شيخ ميرزا خليل ( 1317 ق ) فرزند ابى طالب صميره كمره اى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف اين اثر خويش را اختصاص به تفسير و تاويل سوره نور داده است .
او پس از ذكر هر آيه به ترجمه فارسى مى پردازد سپس به سبك كلامى و استدلالى و با استفاده از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) آيه را تفسير و تاويل مى كند.
اين تفسير در تهران به سال 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة المستدركات 26/219; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/32 - 35; تفسير و تفاسير جديد 182.
اثر سيد مرتضى ( زنده در 1381 ق ) فرزند سيد احمد موسوى مشهور به مستنبط غروى .
اين تفسير در سى مجلد به زبان فارسى شامل تمام قرآن به شيوه استدلالى است .
مؤلف در اين اثر هر يك جزء از قرآن مجيد را در يك مجلد تفسير نموده است و مجلد سى ام آن كه شـامل سوره هاى كوچك است به سبك استدلالى و با استناد به روايات ائمه معصومين (ع ) تدوين شده است .
مجلد آخر اين اثر در تبريز به سال 1381 ق به قطع وزيرى طبع گرديده است .
منابع : فهرست كتابهاى چاپى فارسى 4/5047; فهرست كتابهاى چاپى فارسى و عربى 6/149.
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( 1308 - 1383 ق ) فـرزند شيخ مهدى بن شيخ حسين خالصى كاظمى از متكلمين شيعه ( - آل خالصى ). ايـن تـفـسير شامل چند رساله و كتاب به زبان فارسى و عربى به شيوه استدلالى و كلامى است و بخشى از قرآن كريم را دربردارد.
اين اثر در تهران به سال 1323 ش طبع گرديده است .
اثـر قـرآن پژوهى ديگر همين مؤلف تفسير الهدى و الشفاء فى تفسير آيات رب الارض و السماء نام دارد.
در يـك جلد به زبان فارسى به سبك استدلالى و كلامى كه در تهران در 1325 ش طبع گرديده است .
مـنـابـع : الذريعة 25/204; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 311; موسوعة العتبات الـمـقـدسـة قسم الكاظمين 3/90; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 5/449; تفسير و تفاسير جديد 197.
اثر سيد عبداللّه ( 1300 - 1384 ق ) فرزند سيد حسن برهان سبزوارى ( - برهان سيد عبداللّه ).
تفسير مورد بحث در شرح و بيان آيه 156 سوره بقرة ( الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا للّه و انا اليه راجعون ) مى باشد كه مفسر مبسوطا به تفسير اين آيه كريمه پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مفسر در سبزوار محفوظ است .
بـرهـان سبزوارى داراى تفسيرهاى ديگرى است به شرح ذيل : 1) آية الخلافة در بيان و تفسير آيه سى ام از سوره بقره و اذ قال ربك للملئكة انى جاعل فى الارض خليفة قالوا كه با بهره گيرى از روايـات بـه تـفسير اين آيه پرداخته و موارد زيادى از مطالبى را كه ميرزا حسين علوى سبزوارى متعرض آنها نشده است استدراك نموده است .
2) الـجـوهـر الـفـريد فى اسرار سورة التوحيد در بيان و شرح سوره توحيد كه به طور مبسوط به تفسير سوره توحيد پرداخته است .
3) غاية الافاده فى اسرار الشهادة در تفسير و بيان آيه شهيد اللّه انه لا اله الا هو .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در سبزوار محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة 7/47; گنجينه دانشمندان 5/314; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر 3/1196; معجم الدراسات القرآنيه 128; مفسران شيعه 184.
تـفسير عرفانى شيعى به زبان عربى كه عنوان كاملش بيان السعادة فى مقامات العبادة و تاليف عـارف قـرن چـهـاردهم هجرى حاج سلطان محمد گنابادى ملقب به سلطانعلى شاه از اقطاب سلسله نعمة اللهيه است .
اين اثر دومين تاليف مؤلف است و اساس آن مانند ساير تفاسير شيعى استشهاد به اخبار ائمه اطهار (ع ) است ولى در عين حال فقط اقتصار به احاديث نشده رموز و اشارات و لطائف عارفانه همراه با بحوث فلسفى نيز در جاى مناسب آن ذكر شده ( التفسير و المفسرون 2/199 ) در حاليكه از نكات كلامى و احكام فقهى نيز غفلت نشده است .
از نظر فلسفى مؤلف غالبا از روش ملاصدرا و استاد خويش حاج ملا هادى سبزوارى پيروى كرده است .
بطور كلى اين تفسير از جهات عديده امتيازات خاص خود را دارد كه اهم آنها عبارتند از: 1 ـ مؤلف بين آيات قرآنى كه بترتيب يكديگر واقع شده از حيث معنى نيز ارتباط قرار داده است .
2 ـ هـمـه آيـاتى كه مربوط به اصول عقايد و كفر و ايمان است به مقام ولايت تفسير شده و كفر به خـدا را غالبا به كفر به مقام ولايت و همچنين ايمان را نسبت به ولايت تعبير و تفسير نموده بلكه كلمه رب كه استعمال مى شود دو تعبير براى آن قرار داده : رب مطلق كه مقام الوهيت است و رب مضاف كه عبارت از مقام ولايت باشد.
3 ـ موضوعات مشكله و مطالبى كه از نظر كلامى و عرفانى مورد اشكال است مانند مساله معراج و مـعـاد را كـه اخـتـلافات زيادى بين دانشمندان اسلامى در باب آن واقع شده با بيان عرفانى و فلسفى شرح و حل شده است .
4 ـ در بـيـشـتر موارد سعى شده بين اخبار مختلفه كه در تفسير يك آيه ذكر شده جمع و تطبيق شـود مـانند شجره منهيه كه اخبار در آن باب مختلف است و مؤلف طورى آنرا تفسير نموده و از آيات و اخبار استنباط كرده كه با همه اقوال وفق مى دهد.
تـفـسـيـر با خطبه اى شروع مى شود كه مؤلف در آن عقايد دينى خود را بطور تفصيل ذكر نموده است .
پس از خطبه يك مقدمه نوشته كه مشتمل بر چهارده فصل به عدد چهارده معصوم (ع ) است .
و حـقـيقت علم و مراتب تنزلات قرآن و ظهورات مختلفه آن را در عوالم مختلفه طولى و آخرين ظـهـور آن در لباس لفظ و صورت و همچنين معنى تفسير به راى و سپس آنچه دانستن آن براى شخص مفسر لازم است را مشروحا ذكر نموده آنگاه تفسير قرآن مجيد را شروع كرده است .
تـالـيـف اين تفسير در سال 1311 قمرى به اتمام رسيد و چاپ اول آن در سال 1314 قمرى در دو جـلـد مـنـتشر شد اين تفسير در سال 1385 قمرى مجددا در چهار جلد بصورت منقحى به طبع رسيد.
توضيحات جديدى به صورت سه كتاب مجزا به نامهاى رهنماى سعادت قرآن مجيد و سه داستان اسـرارآمـيـز عرفانى و سه گوهر تابناك از درياى پرفيض كلام الهى به چاپ رسيده و در بيروت چاپ شده است .
منابع : در خود مقاله ذكر شده [ اين مقاله به قلم شهرام پازوكى است ].
اثر سيد حسين ( 1318 - 1384 ق ) فرزند حاج آقا احمد حسينى شاه عبدالعظيمى معروف به اثنى عشرى .
تـفسير مورد بحث در چهارده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد كه اصل اين تفسير بر چهار اصطلاح استوار است كه قبل از آغاز لازم است با معنى آنها آشنا شد: تنزيل تاويل ترجمه و تفسير.
او پس از بيان معنى لغوى و اصطلاحى آنها مطالبى را كه لازم است خوانندگان اين تفسير بدانند در ده فصل ذكر نموده و آنها عبارت است از: 1) تمسك به قرآن .
2) حاملان قرآن .
3) منع تفسير قرآن به راى .
4) سبب نزول قرآن .
5) كيفيت نزول قرآن .
6) اعجاز قرآن 7) اسامى قرآن .
8) ثواب قرائت قرآن .
9) آداب تلاوت قرآن .
10) نوادر و مطالب .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه به صورت شبه جمله يا جمله كامل آيه را به فارسى ترجمه نموده سپس آن را مبسوطا معنى و تفسير مى كند و همچنين به شرح فصاحت و لاغت و اعجاز آيه از نظر ادبى و جهات ديگر نيز توجه دارد و همچنين از نظر فلسفى و عرفانى و كلامى و فقهى نيز به آيات مى نگرد.
در آغاز تفسير هر سوره نامها و ثواب قرائت سوره و خواص آن را ياد مى كند و پس از ذكر 5 آيه آن را به شيوه مزجى تفسير مى كند.
منابع او اكثرا مخذ شيعى است .
مـانند تفسير مجمع البيان تفسير منهج الصادقين تفسير برهان تفسير صافى تفسير نورالثقلين كتب اربعه بحارالانوار وسايل الشيعه و ساير كتب حديث .
ايـن تـفـسـير در چهارده جلد در حيات مؤلف توسط شركت سهامى طبع كتاب در تهران طبع و سپس توسط انتشارات كلينى تجديد طبع گرديده است .
منابع : تفسير اثنى عشرى فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1386; گنجينه دانشمندان 4/617; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/691.
اثـر شيخ محمدرضا ( 1303 - 1385 ق ) فرزند شيخ قاسم خزرجى نجفى از برجستگان سلسله آل غراوى ( - آل غراوى ) و از شاگردان سيد محمدكاظم طباطبائى يزدى .
تفسير مورد بحث به فارسى و به شيوه ادبى است .
مـؤلـف آثار مختلف ديگرى نظما و نثرا از خود باقى گذاشته است به نامهاى : موهبة الرحمن فى تفسير القرآن الخيرات الحسان فى تفسير القرآن .
نسخه هاى اصل اين تفسيرها به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف محفوظ است .
منابع : ادب الطف او شعراء الحسين 10/188; الذريعة 3/149; شعراء الغرى 8/398; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى عـلم الرجال 177; معارف الرجال 2/286; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 42; معجم رجال الفكر 321; نقباء البشر 2/767.
اثـر سيد ابراهيم ( زنده در 1385 ق ) فرزند سيد محمدحسين بروجردى از علما و مفسران شيعه در عصر خويش .
اين تفسير در هفت مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خويش پس از ذكر آيه نخست به ترجمه فارسى آن مى پردازد سپس روايات و احاديث وارده از طريق خاندان عصمت و طهارت (ع ) را ذيل هر آيه ذكر نموده و هنگام تفسير آيات احكام و آيات قصص قرآن به طور مبسوط به تفسير و بيان فقه و حكم آيه مى پردازد.
ايـن كـتـاب در 1335 - 1339 ش در تـهـران در هفت مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است گفتنى است كه مؤلف اين تفسير را از سه تفسير كهن شيعى تفسير عياشى تفسير قمى و تفسير امام حسن عسكرى (ع ) گردآورى نموده و به فارسى نگاشته است .
منابع : الذريعة مستدركات 26/217; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 1/35 - 36.
اثـر شـيـخ مـجتبى قزوينى خراسانى ( 1315 - 1368 ق ) فرزند شيخ احمد از بنيانگذاران مكتب تفكيك اين تفسير به زبان فارسى در پنج جلد است .
مؤلف بعضى از آيات قرآن كريم را مدنظر خويش قرار داد.
و به شيوه مكتب تفكيك كه معارض فلاسفه است به شرح و تفسير و بيان نظريات خويش پرداخته است .
جلد اول در بيان توحيد قرآن و فرقهاى آن با توحيد فلسفه و عرفان .
در مشهد مقدس به سال 1370 ق چاپ گرديده است .
جلد دوم در بيان وحى و نبوت از نظر قرآن و فرقهاى آن با وحى و نبوت به مشرب فلسفه و عرفان .
جـلـد سوم در بيان معاد قرآن و معاد جسمانى و وجوه فرق و تفاوت آن با معاد فلسفى و عرفانى ( معاد تجسمى ). جلد چهارم : در بيان نقش اساسى معصومين (ع ) در هدايت اصلى و ضرورت رجوع به معصوم براى فـهم قرآن و طلب هدايت از قرآن و بيان حديث مسلم ثقلين و رد مطالب سخيف غزالى در كتاب القسطاس المستقيم درباره عدم احتياج به معصوم .
جـلـد پـنـجم در بيان و تحليل مسائل غيبت و رجعت و شفاعت و تبيين احاديثى درباره غيبت و قيامت و علائم هر يك كه خلط شده است .
مـنابع : كيهان فرهنگى سال نهم اسفند ماه 1371 شماره 12; مستدركات اعيان الشيعة 3/185; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى خانبابا مشار 5/179; تفسير و تفاسير جديد 205.
اثـر سـيـد محمدعلى هبة الدين ( 1301 - 1386 ق ) فرزند سيد حسين حسينى حائرى مشهور به سيد هبة الدين شهرستانى از معاريف علماى شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى است مؤلف اين اثر را به سوره واقعه اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شـهـرستانى داراى آثار متعدد ديگرى بدين قرار است : 1) كراسة آية الكرسى در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى .
2) الـقرآن امام الكل فى الكل جامع الاصول التفسير و سائر العلوم الاسلامية در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى مؤلف در اين اثر بحث خود را به كليات قرآن كريم اختصاص داده و سعى در اثبات اينكه تمام علوم و فنون از قرآن سرچشمه گرفته است مى نمايد.
نسخه اصل سه تفسير فوق به خط مؤلف در كتابخانه وى در كاظمين موجود است .
3) تنزيه التنزيل فى اثبات صيانة المصحف الشريف من النسخ و النقص و التحريف در يك مجلد به زبـان عـربى و ترجمه فارسى از مؤلف وى در اين اثر از طريق عقل و قرآن و روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) صيانت قرآن كريم را از تحريف و نقصان اثبات كرده است .
اين كتاب و ترجمه فارسى آن در تهران چاپ شده است .
4) ادعـيـة القرآن او زبور المسلمين : در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم بدون تاريخ طبع گرديده است .
5) الـمـعـجـزة الخالدة فى وجوه اعجاز القرآن و شرح اسراره و حل طلاسمه در يك جلد به زبان عربى شامل كلياتى از قرآن و وجوه اعجاز و اسرار آن و حل طلاسمه آن .
اين كتاب مكررا در بغداد چاپ شده است .
6) الجامعة الاسلاميه و العقايد القرآنيه مؤلف در اين اثر اصول خمسه رااز قرآن استخراج كرده و با بيانى زيبا و محققانه به شرح و تفسير آنها مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه عمومى كاظمين موجود است .
مـنـابـع : تـاريـخ الـوزارات الامية 1/50 77 - 78; الذريعة 17/58; معجم الدراسات القرآنية عند الـشـيـعـة الامية 225; معجم المؤلفين العراقيين 3/438 - 441; موسوعة العتبات المقدسه 3; قسم الكاظمين 69.
اثـر سـيـد عليرضا ريحان ( 1330 - زنده در 1387 ق ) فرزند سيد محمد حسينى مدرس سعيدى يزدى معروف به سيد ريحان .
اين تفسير در چند مجلد به زبان فارسى شيوه استدلالى و كلامى شامل تمام قرآن كريم است .
مجلد اول آن در تهران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة مستدركات 26/245; آثار الحجة 2/262; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 4/565.
اثر سيد يحيى يزدى ( م 1389 ق ) از علماى نجف اشرف .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثـر آيـات احـكام قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به ترتيب كتب فقهيه از طـهـارات تـا ديـات احكام فقهى هر آيه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بيان مى كند.
اين تفسير در نجف اشرف توسط چاپخانه الداب طبع گرديده است .
منبع : معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 4.
اثـر شيخ محمد حسن ( نجف 1333 - بمبئى ح 1390 ق ) فرزند شيخ ابوالقاسم كاشانى مشهور به نجفى از علماى شيعه و ائمه فتوى و جماعت در مسجد ايرانيان بمبئى .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى و شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف مباحثى از تمام علوم قرآن و فنون متعلق به تفسير و تاويل آيات محكم و متشابه و همچنين اعـجـاز و لـزوم تـعـليم و حفظ قرآن و فضيلت تلاوت آن و تجويد و معرفت تفسير را شرح و بيان مى كند.
و اين اثر را مرتب بر چهل باب نموده است .
اين تفسير به زبان گجراتى ترجمه شده است .
راقـم ايـن سطور نسخه اصل مؤلف را در كتابخانه وى در بمبئى در سال 1385 ق مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة 21/260; معجم الدراسات القرآنية 281; نقباء البشر 1/380; يادداشتهاى شخصى .
اثـر سيد كاظم عصار ( كاظمين 1306 ق - تهران ح 1390 ق ) فرزند سيد محمد حسينى لواسانى تهرانى معروف به عصار از اساتيد فلسفه و عرفان در تهران .
اين تفسير در دو رساله به زبان فارسى و شيوه فلسفى است .
مؤلف با مشرب فلسفى و عرفانى خويش به تفسير و تاويل سوره الفاتحه پرداخته است .
نـخست در دو رساله سپس با تصحيح و تحقيق سيد جلال الدين آشتيانى در يك مجلد ( در 1350 ش ) طبع گرديده است .
مـنـابـع : تفسير عصاره ; تفسير و تفاسير جديد 175; تاريخ مدرسه عالى سپهسالار 169; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/139; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 5/30.
اثر سيد ابوالفضل نبوى ( 1345 ق - زنده در 1390 ق ) فرزند سيد على حسينى نبوى قمى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف در ايـن اثر خويش به تفسير و تاويل سوره طور به سبك كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است و در 1380 ق در قم به طبع رسيده است .
منابع : الذريعة 18/264; معجم الدراسات القرآنية 249; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 4/4355.
اثر محمد على حلى ( زنده در 1390 ق ) از فضلا و محققان معاصر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف آيات متشابه و كلمات غريب قرآن مجيد را گردآورى نموده سپس به سبك ادبى و كلامى به شرح و تاويل و تفسير آنها مى پردازد.
اين تفسير در بيروت به سال 1966 م طبع گرديده است .
اثر ديگر محمد على حلى الكون و القرآن نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن است .
مـؤلف در اين اثر آيات متعلق به آفرينش و آسمان و ستارگان را از قرآن گردآورى نموده سپس سعى مى كند آنها را بر وفق علوم و فنون جديد تفسير كند.
اين تفسير در موصل بدون تاريخ تجديد طبع شده است .
منابع : معجم الدراسات القرآنية 180 248 260; معجم المؤلفين العراقيين 3/210.
اثـر سيد احمد هندى ( 1320 - 1392 ق ) فرزند سيد رضا موسوى هندى نجفى از علما و شعراى نجف اشرف و از برجستگان خاندان آل هندى ( - آل هندى ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى شامل شرح و بيان سورة الانبياء است .
آقابزرگ تهرانى از اين اثر در طبقات اعلام الشيعة با عنوان تفسير سورة الانبياء نام برده است .
كـوركـيـس عواد در معجم المؤلفين العراقيين آن را با نام تفسير قصص الانبياء ياد كرده است كه شامل آيات قصص انبياء از سوره هاى مختلف قرآن است .
احتمال دارد هر دوى آنها متحد باشند.
اين تفسير در نجف اشرف بدون تاريخ طبع گرديده است .
هـمـيـن مـؤلف در زمينه قرآن پژوهى اثر ديگرى نيز دارد به نام فى ظل الوحى در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى .
شامل بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير در 1961 م در نجف طبع گرديده است .
مـنـابـع : شـعـراء الـغـرى 1/285; معجم الدراسات القرآنية 87; معجم رجال الفكر 467; معجم المؤلفين العراقيين 1/100; نقباء البشر 1/100.
اثر حاج يوسف شعار ( 1320 - 1394 ق ) از مفسران و مدرسين علوم قرآن كريم معاصر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر آيات مشكله قرآن كريم را گردآورى نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
اين كتاب در تبريز طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى آثار ديگرى بدين شرح است : 1) محكمات و متشابهات در قرآن و آن در يك جزء به زبان فارسى و شيوه استدلالى در تفسير و تاويل آياتى از قرآن كه مورد نظر مؤلف بوده است .
اين كتاب در تبريز طبع شده است .
2) تفسير سوره جمعه و منافقون در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى و خطابى است .
مـؤلـف اين اثر را به تفسير سوره هاى جمعه و منافقون اختصاص داده و به تفسير و تاويل آيات اين دو سوره پرداخته است .
اين تفسير نيز در تبريز به چاپ رسيده است .
3) مقدمات تفسير در يك جزء به زبان فارسى است .
مـؤلـف در اثر خويش به كليات علوم قرآن كريم پرداخته و مدخل تفسير مى باشد و در تبريز چاپ شده است .
مـنـابع : تفسير و تفاسير جديد 37 200; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1385 به بعد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/894.
اثر سيد ضياءالدين طباطبائى ( 1310 - 1395 ق ) فرزند سيد على بن مرتضى طباطبائى يزدى از رجال سياسى ايران و نخست وزير پس از كودتاى 1299 ش .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
ايـن اثـر به تفسير سوره هاى يس تكوير و توحيد اختصاص دارد و در تهران به سال 1374 ق طبع گرديده است .
منابع : الذريعة 17/58; معجم الدراسات القرآنية 226; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/571.
اثر آيت اللّه سيد ابوالحسن ( 1306 - 1396 ق ) فرزند سيد ميرزا ابراهيم معروف به رفيعى قزوينى از مشاهير حكماء و مراجع تقليد از شاگردان شيخ عبدالكريم حائرى و ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى .
ايـن تـفـسـير شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم از سوره هاى مختلف قرآن از جمله سوره هاى بـقـره تـوحـيـد يـس جمعه اعلى حديد و سوره زلزال كه مفسر آنها را بر وفق مذاق فلسفى و عرفانى خويش براى تفسير انتخاب كرده است و به تاويل و تفسير آنها پرداخته است .
اين تفسير آكنده از دقائق فلسفى و عرفانى و در نوع خويش كم نظير است .
نـسـخـه اصـل به خط مفسر در كتابخانه مؤلف در تهران محفوظ است و راقم اين سطور آن را در 1393 ق مشاهده نموده است .
مـؤلـف داراى اثر ديگرى به نام تفسير آيه الر تلك آيات الكتاب الحكيم دارد كه در بيان و تاويل آيه اول و دوم سوره يونس است .
مفسر با مذاق فلسفى و عرفانى خويش به شرح دقايق و حقايق نبوت و وحى پرداخته است .
اين تفسير را يكى از برجسته ترين شاگردان مؤلف آية اللّه حسن زاده آملى استنساخ كرده است .
مـنـابع : گنجينه دانشمندان 6/156; مستدركات اعيان الشيعة 3/7; مقدمه مجموعه رسائل و مقالات فلسفى 1/69.
اثر سيد عبدالحسين طيب ( زنده در 1396 ق ) از علماى معاصر.
اين تفسير در چهارده مجلد به زبان فارسى شامل تمام قرآن كريم است .
شيوه اين تفسير مزجى و استدلالى است .
چهارده مجلد آن تماما طبع گرديده است .
منبع : تفسير اطيب البيان فى تفسير القرآن .
اثـر سـيـد مصطفى خمينى ( 1349 - 1397 ق ) فرزند امام خمينى رهبر انقلاب اسلامى ايران از شاگردان پدرش و آيت اللّه بروجردى و محقق داماد بود.
تفسير مورد بحث در چهار مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و فلسفى و عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف نـخـسـت يـك مقدمه كوتاه در دو بخش ياد مى كند كه اول به علم تفسير و معنى تفسير مـى پـردازد و دوم بـحـث خـود را به نامهاى چهارگانه قرآن و فرقان و الكتاب و الذكر اختصاص مى دهد.
سـپس تفسير را از سوره فاتحة آغاز كرده و تا آيه 46 سوره بقره ( الذين يظنون انهم ملاقوا ربهم و انهم اليه راجعون ) پيش رفته است ولى بقيه را اجل مهلت به اتمام آن نداده است .
شيوه اين تفسير مفصل و دايرة المعارف گونه است .
ايـن تـفـسـير مكررا طبع گرديده و از بهترين چاپهاى آن تحقيق و تصحيح آقاى محمد سجادى اصفهانى است كه در 1362 ش توسط وزارت ارشاد اسلامى طبع و منتشر گشته است .
منابع : تفسير القرآن الكريم خمينى ; معجم الدراسات القرآنية 102.
اثر حسينعلى راشد ( 1324 ق - ح 1397 ق ) فرزند شيخ عباس تربتى معروف به راشد از متكلمان و خطباى مشهور معاصر كه گفتارهاى دينى راديويى اش شنونده بسيار داشت .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره الحمد و بقره است .
مؤلف در تفسير آيات شيوه مزجى را به كار برده است .
اين اثر در سال 1371 ش توسط انتشارات اطلاعات در تهران طبع گرديده است .
منابع : تفسر راشد; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/927 - 928.
مفسر آيت اللّه مرتضى مطهرى ( 1338 - شهيد در 1399 ق ) فرزند محمد حسين از مشاهير علما و حـكـمـا و اصـلاحـگـران عصر جديد برجسته ترين شاگرد علامه طباطبائى و امام خمينى ( - مطهرى مرتضى ). مـفـسـر داراى تـفسيرهاى متعدد بر سوره هاى مختلف قرآن كريم است كه شفاهى و بر روى نوار ضبط شده بود و بعدا بازنويسى و تدوين و چاپ گرديده است .
از آثـار تـفـسـيـرى و قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسير سوره هاى حمد و بقره كه توسط انتشارات صدراى قم در 1359 ش چاپ شده است .
و هـمچنين داراى تفسير بر سوره هاى انشراح قدر زلزله عاديات عصر معارج تين علق بينه قـدر قـارعه و الليل و الضحى همچنين بر پنجاه و هفت سوره قرآن كريم از اواخر جزء بيست و چهار تا نزديك به پايان قرآن مى باشد.
از آثـار ديگر مفسر در علوم قرآن كريم عبارت است از جهاد و موارد مشروعيت آن در قرآن انسان در قـرآن آشـنائى با قرآن و همچنين قسمتى از تفسيرها و آثار وى در علوم قرآن مجيد به عربى تـرجـمـه گرديده است و آنها عبارتند از: التعرف على القرآن الكريم تفسير سورة الملك تفسير الـقـرآن ( مـحـاضـرات عامه و خاصة ) التفكر فى القرآن الجهاد و حالاته المشروعة فى القرآن القرآن و مسالة من الحياة القرآن يستدل بالحياة على التوحيد معرفة القرآن .
منابع : مستدركات اعيان الشيعة 1/221; معجم الدراسات القرآنية 69 به بعد.
تفسير پرتوى از قرآن (پرتوى از قرآن ).
اثـر شـهـيـد سـيد محمد باقر ( 1353 - 1400 ق ) فرزند سيد حيدر صدر از علماى بزرگ شيعه و مراجع تقليد.
شهيد سيد محمد باقر صدر آثارى از خود در تفسير و فنون قرآن باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به فارسى و ساير زبانها ترجمه گرديده است .
از جـمـلـه تـفـسير و آثار وى در علوم مزبور: مقدمات فى التفسير الموضوعى للقرآن الحرية فى القرآن العمل الصالح فى القرآن دراسات قرآنية دروس من القرآن الكريم در زمينه فلسفه و تاريخ از ديدگاه قرآن كه تحت عنوان انسان مسؤول و تاريخ ساز به فارسى ترجمه شده است .
ترجمه فارسى ديگرى نيز از همين كتاب تحت عنوان سنتهاى تاريخى در قرآن منتشر شده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة 9/184; تفسير و تفاسير جديد 48; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 142 203 280.
اثر امام موسى صدر ( ناپديد در سال 1400 ق ) رئيس مجلس اعلاى شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل سوره عصر است .
مؤلف با مشرب حكمى به سبك كلامى و استدلالى به تفسير و تاويل سوره عصر پرداخته است .
اين اثر در مجله امل لبنان شماره 397 سال 1985 م منتشر گرديده است .
منابع : مجله امل معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 88.
[ تـفسير الصالحى ] اثر شيخ حسن ( 1310 - 1401 ق ) فرزند شيخ ميرزا على نقى برغانى صالحى از مشاهير آل برغانى (- برغانى صالحى شيخ حسن ). مـفـسـر بـا بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و تفسيرهاى كهن به ويژه تفسير بـحـرالـعرفان و كنزالعرفان جدش شيخ محمد صالح برغانى حائرى ( م 1271 ق ) به تفسير سوره واقعه پرداخته سپس در آخر اين تفسير به تفسير آيه 54 - 55 سوره القمر ( ان المتقين فى جناب و نـهـر فـى مـقـعـد صدق عند مليك مقتدر ) مبادرت كرده و به طور مبسوط با شيوه حكمى و عرفانى جسم برزخى را اثبات كرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى ملا محمد صالح برغانى حائرى در كربلا محفوظ است .
مـنـابـع : تفسير سورة الواقعه ; مستدركات اعيان الشيعة 3/64; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة 1/56; نقباء البشر 4/1630.
اثر شيخ محمد جواد ( 1321 - 1401 ق ) فرزند شيخ محمود مغنيه عاملى از علماى شيعه در لبنان و از محققين بلند آوازه معاصر ( - آل مغنيه ). اين تفسير در هفت مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خود پس از ذكر آيه نخست به لغت و اعراب كلمات و بعد به معنى آيه مى پردازد و آن را به نحو وافى شرح مى كند.
اين كتاب كرارا تجديد طبع يافته است .
اثـر ديـگر محمد جواد مغنيه تفسير المبين نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر مانند تفسير شبر يا جلالين مختصرا به شرح موجز آيات و عبارات قرآنى پرداخته است .
اين تفسير مكررا در ايران طبع گرديده است .
منابع : تفسير الكاشف تفسير المبين ; معجم الدراسات القرآنيه 239.
اثـر عـلامـه سـيـد محمد حسين طباطبائى ( 1321 - 1402 ق ) فرزند سيد محمد طباطبائى از اعاظم حكما و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث در بيست مجلد به زبان عربى شامل تمامى قرآن كريم است .
تـرجمه فارسى آن نخستين بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتيد و محققين حوزه علميه قم به عـمل آمده سپس استاد محمدباقر موسوى همدانى كل اين اثر را به فارسى ترجمه كرده است كه كرارا در 40 جلد به طبع رسيده است .
مؤلف در اين تفسير اساس كار خويش را بر قاعده ( القرآن يفسر بعضه بعضا ) قرار داده است .
و نيز در مقدمه خود تصريح مى كند: در اين تفسير به منظور اينكه به طريقه اهل بيت (ع ) تفسير كرده باشيم تنها در جهات زير بحث مى كنيم : 1) معارفى كه مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او از حيات و علم و قدرت و سمع و بصر و يكتايى و امثال آن .
2) مـعارف مربوط به افعال خدايتعالى چون خلق و امر و اراده و مشيت و هدايت و اضلال و قضاء و قدر و جبر و تفويض و رضا و غضب و امثال آن .
3) معارفى كه مربوط است به واسطه هايى كه بين بارى تعالى و انسان هستند مانند حجابها و لوح و قلم و عرش و كرسى و بيت العمور و آسمان و زمين و ملائكه و شيطانها و جن و غير ذلك .
4) معارفى كه مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنيا.
5) معارفى كه مربوط است به انسان در دنيا.
چـون تـاريخ پيدايش نوع او و خودشناسيش و شناسايى اصول اجتماعى و مساله نبوت و رسالت و وحـى و الـهـام و كـتـاب و ديـن و شريعت كه از اين باب است مقامات انبياء كه از داستانهاى آنان استفاده مى شود.
همان داستانهايى كه قرآن كريم از آن حضرات حكايت كرده است .
6) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنيا به معنى عالم برزخ و معاد.
7) مـعـارف مـربـوط به اخلاق نيك و بد انسان كه مقامات اولياء در صراط بندگى يعنى اسلام و ايمان و احسان و اخبات و اخلاص و غير ذلك مربوط به اين معارف است .
و امـا آيـاتـى كه مربوط است به احكام دينى در اين تفسير پيرامون آنها بحث نشده چون كه بحث پيرامون آنها مربوط به كتاب فقه است نه تفسير.
سـپـس در هر چند آيه بعد از تمام شدن بحثها و بيانات تفسيرى بحث هايى متفرق از روايات قرار داده ايـم و در آن به آن مقدار كه برايمان امكان داشت از روايات منقوله از رسول خدا (ص ) و ائمه اهل بيت (ع ) هم از طرق عامه و هم خاصه نموده ايم .
مـؤلـف نخست چند آيه از قرآن كريم را آورده سپس به طور مزجى قسمت قسمت از آيه را مجدد يـاد مـى كـنـد و بـه تـفسير آن مى پردازد و نيز اول تحت عنوان بيان بحثهايى فلسفى اجتماعى تـاريخى علمى و اخلاقى پيش مى آورد سپس با بحث روائى و نقل روايات سخنان خويش را پايان مى بخشد.
تـفـسير الميزان از مهمترين و جامعترين تفسيرهاى شيعه در عصر جديد و به طور مطلق يكى از چند تفسير عمده و اساسى در قرن اخير است و امروزه مشهورترين تفسير نزد اماميه است .
مؤلف از تاليف اين تفسير گرانقدر در 1392 ق فراغت يافت .
مـجـلـد اول در 1375 ق و مـجـلـد بيستم آن در 1392 ق در تهران توسط دارالكتب الاسلاميه و همزمان در بيروت توسط موسسه اعلمى طبع گرديد و پس از آن در بيروت و تهران تجديد طبع گرديده است .
ترجمه هاى فارسى نيز بارها تجديد طبع يافته است .
مـنـابـع : تـفسير الميزان 1 - 20; تفسير و تفاسير جديد 115; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 2/863.
اثـر سـيـد عـبدالحسين دستغيب ( 1332 - 1402 ق ) از علماى مبارز و انقلابى عصر جديد كه به دست مخالفان به شهادت رسيد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره حديد.
مؤلف آن را به سبك كلامى با روحيه اى عرفانى نگاشته است .
اين اثر توسط انتشارات فقيه طبع گرديده است .
شـهـيـد دسـتـغيب داراى دو تفسير ديگر نيز مى باشد: 1) تفسير سوره نجم در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل اثبات معراج پيغمبر اسلام (ص ) و رد شبهات مخالفين .
اين تفسير در شيراز طبع گرديده است .
2) تفسير سوره قمر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى به نام حقائقى از قرآن مجيد.
اين كتاب در شيراز طبع گرديده است .
مؤلف همچنين داراى تفسيرهايى بر سوره يس و سوره حجرات و ديگر سوره هاست .
منابع : تفسير و تفاسير جديد 185 مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 3/729.
اثـر حـاجـيـه نـصـرت خانم ( 1308 ق - 1403 ق ) دختر حاج سيد محمد على حسينى اصفهانى مـعـروف بـه امـيـن يا امينه كه مؤلفات خود را به نام يك بانوى ايرانى منتشر مى كرد و از زنان دانشمند و پارساى عصر جديد بود ( - امين حاجيه نصرت خانم ). ايـن تـفسير در پانزده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسير و تاويل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نيز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و ساير موارد آن را بيان مى كند.
مفسر در اين تفسير همواره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنين از اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده مى كند.
ايـن تـفـسـيـر در حـيات مؤلف در پانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا 1354 ش در اصفهان طبع گرديده است .
مـنـابـع : تـفـسـيـر مخزن العرفان اعيان الشيعة 3/499; تاريخ علماى معاصرين 311; الذريعة 20/229; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان 445; گنجينه دانشمندان 3/114; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 2/4151.
از سـيـد عـبـاس ( 1318 ق - 1404 ق ) فرزند سيد حبيب معروف به مدرس حاج سيد جوادى از مجتهدان و علماى قزوين .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذكر هر آيه به شرح و بيان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روايات بهره گرفته است و تفسيرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آيات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسير سوره حمد تا پايان سوره نساء است و اين تفسير در تهران به چاپ رسيده است .
منابع : تفسير انوار نبوت ; يادداشتهاى شخصى .
اثـر شـيخ خليل ياسين ( 1328 - 1405 ق ) فرزند شيخ ابراهيم عاملى از علما و مفسران شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات اعيان الشيعة 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 21.
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامى 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1400.
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد داراى يك مقدمه شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد نگارش زين العابدين رهنما.
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز 1359 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن معنى لغوى و اصطلاحى نسخ اقسام سه گانه نسخ آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد بداء نزد شيعه اماميه اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير قرآن بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد 198; الذريعة 24/246; معجم الدراسات القرآنية 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين 1/64; نقباء البشر 1/71; معجم رجال الفكر 169; معارف الرجال 1/285.
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا شماره چهارم سال دوم شوال 1407 ق 28; معجم رجال الفكر و الادب 223.
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ) از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين 3/260; مؤلفى الشيعة 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 68.
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد 42 - 43.
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى به شيوه عقلى - استدلالى كلامى و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند نوشته شده و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين 3/117 - 118.
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد 179.
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ) از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ) و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توس ط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران كيهان 1364 ش ) اين اثر توس ط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد مجله كرانه سال اول شماره يكم 1373 ش 7 - 16 يادداشتهاى شخصى .
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى محمد جعفر امامى داود الهامى اسداللّه ايمانى عبدالرسول حسنى سـيد حسن شجاعى سيد نوراللّه طباطبائى محمود عبداللهى محسن قرائتى محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا بردگى حقوق زن فلسفه حج اسرار تحريم قمار شراب گوشت خوك و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول معراج تعدد زوجات علت تفاوت زن و مرد تفاوت ديه زن و مرد حـروف مـقـطعه قرآن نسخ احكام جنگها و غزوات اسلامى آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ داستانهاى گوناگون شان نزول و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
اثر ابراهيم عاملى خراسانى معروف به موثق ( زنده در 1345 ش ) از مفسران معاصر.
تـفـسـيـر مورد بحث در هفت مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و ادبى و استدلالى شامل تمام قرآن كريم است .
مـؤلف نخست چند آيه را ذكر نموده سپس آنها را به فارسى ترجمه مى كند و بعد به تفسير هر يك از آيات مى پردازد.
او سـعـى نموده كه تمام مباحث علمى لازم براى فهم و تفسير آيه را از اقوال مفسران متقدمين و متاخرين در زمينه لغات و شان نزول برشمارد و مبسوطا شرح دهد.
همچنين در ذيل عنوان ( سخن ما ) به بيان و شرح سخنان خويش مى پردازد.
مـؤلـف در مـقدمه خويش سبك و روش خود را در تاليف اين تفسير چنين بيان داشته كه پس از بـررسـى تـمـام تـفاسير متقدمين و متاخرين ترتيب آن را در پنج قسمت تنظيم نمودم : 1) معنى واژه هاى دور از ذهن .
2) شان نزول هر آيه .
3) ترجمه آيات با رعايت دو نكته : كوشش در مطابقت با كلمات قرآن به فارسى و ربط جمله يا آيه يا آيات پيش از آن .
4) نشان دادن اختلاف مفسران در مقصود و در قرائت آيات .
5) نوشتن مطالب ابتكارى خود با عنوان ( سخن ما ). سپس در شانزده عنوان مقدمه خويش را ادامه مى دهد.
نـخست قرآن چه وقت نازل شده است دلبستگى پيغمبر و مسلمانان در مواظبت از قرآن آنهايى كه قرآن را در زمان پيغمبر حفظ كرده اند قرآن در حضور پيغمبر (ص ) خوانده مى شد و او تصويب مـى كـرد جـمـع آورى قرآن بعد از رحلت حضرت رسول (ص ) جمع آورى قرآن در نوبت سوم به وسـيـلـه عـثمان نظم آيه ها و سورهاى قرآن نقطه گذارى و علامت مميزه وضع حركات براى حروف قرآن هفت قارى معروف به قراء سبعه معنى نازل شدن قرآن بر هفت حرف فواتح سوره ها يـا حـروف مـقطع اوايل سوره ها تفسير گويان و تفسير نويسان معنى سبع مثانى و سبع طوال قرآن و ديگران ترجمه هاى قرآن و شيوه نويسنده .
اين تفسير در مشهد بدون تاريخ طبع گرديده است .
منابع : تفسير عاملى ; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1395.
اثر دكتر شيخ محمد صادقى از مفسران معاصر و مدرسين حوزه نجف اشرف و قم .
تفسير مورد بحث در سى جلد به عربى است .
مفسر پس از ذكر مجموعه اى از آيات قرآن كريم به تفسير آيات ياد شده مى پردازد و شيوه او تفسير قرآن با قرآن است و در بعضى از موارد از سنت نيز بهره گرفته است .
چـنـانـچه مفسر در مقدمه خود ياد كرده است اين تفسير سلسله درسهاى تفسير اوست بر طلاب عـلـوم دينى در حوزه نجف اشرف و قم كه مفسر آن را به خواهش شاگردان خود تدوين نموده و در سـى جـلـد در بيروت چاپ و منتشر نموده است و چاپ نخست آن را از جلد سى ام آغاز نموده چـون سـوره هاى آخر قرآن آغاز وحى بر رسول اكرم (ص ) مى باشد و در جلد بيست و هفتم علامه طباطبائى پس از رؤيت دو جلد آن مفسر را تشويق و تفسير او را تقريظ نموده است .
منابع : الفرقان فى تفسير القرآن ; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية 213.
اثر دكتر محمدباقر محقق از قرآن پژوهان معاصر ( زنده در 1346 ش ).
تـفـسـير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و به شيوه ادبى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در مقدمه اثر درباره خصوصيات قرآن و نامهاى قرآن معناى سوره و آيه و استعاذه و تعداد سوره و آيات قرآن بحث كرده است .
سپس به تفسير سوره حمد مى پردازد.
مجلد دوم شامل تفسير سوره هاى علق مدثر فلق ناس است .
مؤلف پس از ذكر آيه به بحثهاى تحليلى از نظر لغت و صرف و نحو و معانى و بيان مبادرت مى كند سـپـس اخـبـار و روايـات طـريـقـين عامه و خاصه را بيان مى كند و به طور مفصل به تفسير آيه مى پردازد.
اين تفسير در تهران به طبع رسيده است .
مؤلف همچنين اثر قرآن پژوهى ديگرى به نام دايرة الفرايد در فرهنگ قرآن دارد.
منبع : تفسير المحقق .
اثـر عـلـى اكـبـر هاشمى رفسنجانى ( متولد 1353 ق ) از علماى حوزه علميه و رياست جمهورى اسلامى ايران .
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد به زبان فارسى به شيوه استدلالى و روائى با همكارى گروهى حدود 19 نفر از افاضل و محققين قم و مشهد فراهم آمده است .
مـؤلف در مقدمه مى نويسد كه در صدد تاليف تفسير موضوعى قرآن كريم است كه براى تبين يك موضوع با ملاحظه آيات از نظر موضوع و مضمون و نه هماهنگ با ترتيب و تنظيم موجود در قرآن به تفسير آيه پرداخته مى شود.
اما تفسير حاضر به ترتيب سوره ها و آيات قرآن است .
مجلد اول از آغاز سوره حمد لغايت آيه 195 سوره بقره .
مـؤلـف پـس از ذكـر آيـه تـرجمه روان فارسى آن را آورده سپس با بهره از روايات و احاديث ائمه مـعـصومين (ع ) و همچنين از تفسيرهاى شيعى معتبر به تفسير و تاويل آيه پرداخته است و مجلد اول و دوم از اين مجموعه در سال 1371 ش طبع و منتشر گرديده است .
منبع : تفسير راهنما.
اثر سيد هادى خسروشاهى ( متولد 1317 ش ) با همكارى آية اللّه جعفر سبحانى از محققين معاصر.
اين تفسير در يك جزء به زبان فراسى و شيوه ادبى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـفان قسمتى از آيات مورد نظر خويش را گردآورى نموده سپس به شرح و تفسير و تاويل آن پرداخته اند.
آقاى بهاءالدين خرمشاهى در منشا و سبك اين تفسير در تفسير و تفاسير جديد آن را نقد و ردى بر آيات مشكله حاج يوسف شعار توصيف كرده است .
اين كتاب در تهران چاپ و منتشر شده است .
مـنـابـع : تفسير و تفاسير جديد 37; فهرست كتابهاى چاپى فارسى 1/1385; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى 6/720.
اثـر سيد محمد ( متولد نجف اشرف 1347 ق ) فرزند سيد ميرزا مهدى حسينى شيرازى از مراجع تقليد در قم .
اين تفسير در سى مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مؤلف در اين اثر تفسير هر يك جزء از قرآن كريم را در يك مجلد قرار داده است .
و ايـن تفسير تفسيرى تحت اللفظى جهت مبتديان مى باشد و هدف مؤلف آشنائى جوانان و عامه با مفاهيم قرآن است سپس در بيروت چاپ گرديده است و نيز قسمتى از آن توسط آقاى محمدرضا انصاريان به فارسى ترجمه گرديده و در تهران به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : تـقـريـب الـقـرآن الـى الاذهان ; تاريخ الحركة العلمية فى كربلا 247; معجم المؤلفين العراقيين 3/247.
اثر دكتر محمد مهدى ركنى ( زنده در 1368 ش ) از علما و محققين معاصر.
ايـن تـفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است و مؤلف تـفـسـيـر رشـيـدالـديـن ميبدى را به مذاق خود تلخيص كرده و مطالب مورد نظر خود را از آن گردآورى نموده است .
اين تفسير مكررا طبع گرديده است .
منبع : تفسير لطايفى از قرآن كريم .
اثر شيخ محمدباقر ملكى ( زنده در 1398 ق ) از محققان معاصر.
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر آيات احكام قرآن را گردآورى نموده سپس به سبك استدلالى و با بهره گيرى از روايات ائمه معصومين (ع ) فقه آيه و حكم شرعى آن را بيان و تفسير مى كند.
تـمـامـى اين كتاب در يك مجلد بزرگ به قطع رحلى توسط موسسه الوفاء بيروت به چاپ رسيده است .