آموزش عمومی حفظ قرآن کریم
روح اله ناظمی
▲مقدمه
اَلْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا کنَّا لِنَهْتَدِی لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللهُ[1]
خدای را سپاس، که ما را در شمار امت آخرین پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داد و کتاب گرانقدر قرآن را برای هدایت ما و بلکه همه بشریت، بر بنده برگزیده اش فرو فرستاد؛ کتاب عزیزی که امیر بیان حضرت علی (علیه السلام) در وصفش فرمود:
« وَاعْلَمُوا أنَّ هذَا الْقُرآنَ هُوَ النّاصِحُ الَّذی لا یغُشُّ وَ الهادِی الّذی لا یضِلُّ والمحَُدِّثُ الّذی لا یکذِبُ. وَ ما جالَسَ هذا القرآنَ أحَدٌ إلاّ قامَ عنْهُ بِزیادَةٍ أوْ نُقْصانٍ؛ زیادَةٍ فی هُدًی أوْ نُقْصانٍ مِنْ عَمًی ...: بدانید که این قرآن پنددهنده ای است که فریب نمی دهد و هدایتگری است که گمراه نمی کند و سخنگویی است که دروغ نمی گوید. هیچکس همنشین قرآن نشد مگر آنکه با فزونی و یا کاهشی از کنار آن برخاست؛ فزونی در هدایت و کاهش در کوردلی و جهل ...»[2]
بی تردید یکی از بهترین راهها برای همنشینی و سپس انس با کلام نورانی الهی «حفظ قرآن» و به یاد سپردن آیات آن است. از همان آغازین روزهای نزول کلام وحی، «قرائت» و خواندن قرآن مورد سفارش فراوان رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) بود و مسلمانان پاک نهاد نیز با اشتیاق به این کار مبادرت می نمودند و از شدت علاقه و نیز به سبب تأثیر شگرف قرآن بر جانهایشان، آیات آن را حفظ نموده و در سینه هایشان جای می دادند. این رویه در طول تاریخ اسلام نیز جریان داشت و مسلمانان همواره «حفظ قرآن» را به عنوان یکی از بهترین شیوه های تعامل با کلام پروردگارشان مد نظر داشتند.
در کشور ما نیز این پدیده مبارک از دیرباز نزد بیشتر خانواده های ایرانی به عنوان امری مقدس و ستودنی مورد توجه بوده و بحمد الله پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و به دنبال اقبال عمومی و همه جانبه مسئولان و مردم به قرآن کریم، رونق بیشتری گرفته است. این حرکت مبارک در سالهای اخیر و به دنبال تأکیدات ارزشمند رهبر فرزانه انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدّ ظله العالی) جایگاهی والاتر یافته است. خوشبختانه توجه به موضوع «حفظ قرآن» به ویژه پس از فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری در جمع قرآنیان کشور و ترسیم افق «برخورداری از ده میلیون حافظ»، [3] با توجه مضاعفی از سوی متولیان فرهنگی و قرآنی کشور و حتی عموم علاقمندان به قرآن روبرو شده و امید می رود با یک برنامه ریزی جامع و نظارت و پایش همه جانبه و پیش بینی تمامی مقدمات و تمهیدات لازم، این افق به زودی در جامعه اسلامی ایران تحقق یابد و انوار درخشان قرآن کریم، هرچه بیشتر فضای جامعه را عطرآگین نماید.
سازمان دارالقرآن الکریم نیز، به عنوان باسابقه ترین نهاد قرآنی کشور و با پیشینه ای درخشان در زمینه آموزشهای قرآنی ـ اعم از قرائت، مفاهیم و حفظ ـ می کوشد تا سهم شایسته ای را در محقق کردن منویات رهبری معظم ایفا نماید.
مجموعه حاضر نیز در این راستا اطلاعات ضروری و اولیه را در دسترس عموم علاقمندان به حفظ قرآن، به ویژه کسانی که امکان حضور در جلسات یا کلاسهای حضوری را ندارند،قرار می دهد.
بی شک مطالب مطرح شده در این مجموعه ـ مانند هر دستاورد انسانی دیگر ـ خالی از ایراد و اشکال نیست، اما به جهت اختصار و در عین حال در بر داشتن نکات مورد نیاز برای راهنمایی عموم علاقمندان به حفظ، مفید و قابل استفاده است و به فضل خدا، خواهد توانست تا حد قابل قبولی پاسخگوی سؤالات موجود در این زمینه باشد.
صاحبنظران و حافظان محترم قرآن می توانند هرگونه نظر یا انتقاد خود را از طریق صفحه ارتباط با ما با بخش آموزش و پژوهش در میان نهاده و ما را از دیدگاههای سودمند خود بهره مند سازند.
رَبَّنَا عَلَیک تَوَکلْنَا وَإِلَیک أَنَبْنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ
پی نوشت:
[1]. اعراف/43
[2]. نهج البلاغه، خطبه 176
[3] . در بخشی از بیانات ایشان در جمع قرآنیان کشور در تاریخ 11/5/90 آمده است: «... ما حافظ قرآن کم داریم. من قبلاً گفتم که در کشور ما حداقل باید یک میلیون نفر حافظ قرآن باشند - حالا یک میلیون که عدد کمى است نسبت به این جمعیتى که ما داریم - اما حالا چون دوستان الحمدلله یک مقدماتى فراهم کرده اند، کارهائى را مشغول شده اند و دارند برنامه هائى را فراهم می کنند براى اینکه ان شاءالله حفظ راه بیفتد، ما هم امیدمان بیشتر شده و به جاى یک میلیون، می گوئیم ان شاءالله ما باید ده میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم .»
▲درس اول: فضیلت و برکات حفظ قرآن
برای پی بردن به فضیلت و اهمیت حفظ قرآن کافی است اندکی در احادیث رسیده از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در اینباره و نیز در سیره عملی ایشان در تعامل با قرآن و اهل آن دقت کنیم. به طور کلی قرآن کریم در نگاه آن بزرگواران از جایگاهی رفیع و منزلتی ویژه برخوردار است و بالتبع مسائل مربوط به آن، از جمله «تلاوت و قرائت، تدبر و عمل به فرامین آن و آموختن و آموزاندن آن» و نیز «حفظ قرآن و در سینه داشتن آن»، مورد سفارش ایشان قرار گرفته است.
به چند نمونه از احادیث مرتبط با حفظ قرآن توجه کنید:
1ـ قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): «حَمَلَةُ القُرْآنِ هُمُ المَحْفُوفونَ بِرَحمَةِ اللهِ، المُلَبِّسونَنُورَ اللهِ، المُعَلِّمونَ کلامَ اللهِ. مَنْ عاداهُم فَقَدْ عادَی اللهَ و مَنْوالاهُم فَقَدْ والَی اللهَ.»:[4] حافظان قرآن مشمول رحمت خدا، در برکنندگان نور خدا و آموزگاران کلام خدایند. کسی که با آنان دوستی نماید با خدا دوستی نموده و کسی که با آنان دشمنی کند خدا را دشمن داشته است.
2ـ قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): «إنَّ اَکرَمَ العِبادِ إلَی اللهِ بَعْدَ الاَنبیاءِ العُلَماءُ ثُمّ حَمَلَةُ القُرآن. یخْرُجونَ مِن الدُّنیا کما یخْرُجُ الاَنبیاء وَ یحْشُرونَ مِنْ قُبُورِهِم مَعَ الاَنبیاءِ و یمُرُّونَ عَلی الصِّراط مَعَ الاَنبیاءِ و یأخُذونَ ثوابَ الاَنبیاء. فَطوبی لِطالب العِلْمِ و حامِلِ القرآنِ ممّا لَهُم عِندَ اللهِ مِن الکرامَةِ وَ الشَّرَفِ.» [5]: گرامی ترین بندگان بعد از انبیاء علما و سپس حافظان قرآن هستند. مانند انبیاء از دنیا می روند، همراه انبیاء از قبرهایشان خارج می شوند، به همراه انبیاء از صراط می گذرند و ثواب انبیاء را می برند. پس خوشا به حال پوینده راه علم و حافظ قرآن، به سبب کرامت و شرافتی که نزد خدا دارند.
3ـ قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «مَنْ اَعْطاهُ اللهُ حِفْظَ کتابِهِ فَظَنَّ اَنَّ أحَداً اُعْطِی أفْضَلَ مِمَّا اُعْطِی فَقَدْ غَمَطَ أفْضَلَ النِّعمَةِ.»: [6] هر کس که خداوند حفظ کتابش را به او ببخشد و گمان برد به کسی چیزی بهتر از او داده شده، بافضیلت ترین نعمت را کوچک شمرده است.
4ـ قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «أغْنَی النَّاسِ حَمَلَةُ القُرآنِ؛ مَنْ جَعَلَهُ اللهُ تَعالی فی جوْفِهِ.»: [7] بی نیازترین مردم حافظان قرآن هستند؛ همان کسانی که خداوند متعال قرآن را در وجودشان جای داده است.
5ـ قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «إذا ماتَ حامِلُ القُرآنِ أوحَی اللهُ إلَی الأرضِ أَن لا تَأکلی لَحْمَهُ. قالَتْ: إلهی کیفَ آکلُ لَحْمَهُ و کلامُک فی جَوْفِه.»: [8] هنگامی که حافظ قرآن از دنیا می رود خدای تبارک و تعالی به زمین وحی می کند که «گوشت بدن او را نخور.» زمین می گوید: «پروردگارا، چگونه گوشت او را بخورم در حالی که کلام تو (قرآن) در قلب اوست.»
6ـ قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): «لِحاملِ القُرآنِ إذا عَمِلَ بِهِ فَأحَلَّ حَلالَهُ و حَرَّمَ حَرامَهُ شَفْعٌ فی عَشْرَةِ أهْلِ بَیتِهِ یوْمَ الْقِیامَةِ کلُّهُم قَدْوَجَبَتْ لَهٌ النّارُ.»:[9] حافظ عامل به قرآن که حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می شمارد فردای قیامت در مورد 10 نفر از بستگانش ـ که همگی آنها اهل آتشند ـ حق شفاعت دارد.
7ـ قال علی (علیه السلام): «اِقرَؤُوا القرآنَ و اسْتَظْهِرُوهُ فإنّ اللّهَ تَعالى لا یعَذِّبُ قلباً وَعَى القرآنَ.»:[10] قـرآن را تـلاوت کـنـیـد و آن را به خاطر سپارید، زیرا خداوند متعال دلى را که قرآن را در خود دارد عذاب نمى کند.
8ـ قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): «إنّ الّذى لیسَ فى جَوْفِهِ شیىءٌ مِنَ القرآنِ کالبیتِ الخرابِ.»: [11] کسى که در درونش چیزى از قرآن نیست، دلش مانند خانه ویران است.
9ـ قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): «مَنْ قَرَأ القرآنَ عن حفظِهِ ثمّ ظَنَّ أنّ اللّهَ تَعالى لا یغْفِرُهُ فَهو مِمّنِ اسْتَهْزَأ بآیاتِ اللّهِ.»:[12] کـسـى کـه قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند خداى تعالى او را نمی آمرزد، در شمار کسانى است که آیات الهى را به تمسخر گرفته اند.
10ـ قال الامام الصادق (علیه السلام): «اَلْحافِظُ للْقرْآنِ الْعامِلُ بِه مَعَ السَّفَرةِ الْکرامِ الْبَرَرَةِ.»: [13] حافظ قرآن که بدان عمل کند، در آخرت رفیق و همراه فرشتگان و سفیران الهی خواهد بود.
از بیانات نورانی معصومان در این باب
، می توانیم به برخی از برکات حفظ قرآن پی ببریم؛ از جمله: «قرار گرفتن در پناه رحمت الهی، محشور شدن با انبیاء و همراهی با آنان، برخورداری از بالاترین ثروت فرهنگی (قرآن)، داشتن حق شفاعت در قیامت، ایمنی از عذاب آخرت، آبادانی دل و ...». البته چنانچه در متن شماری از احادیث تأکید شده، شرط این بهره مندی آن است که حافظ قرآن در جهت عمل به احکام و فرامین آن حرکت کند و کلام وحی همواره نصب العین او باشد. بدیهی است که تنها بسنده کردن به خواندن ظاهری آیات، تمامی این برکات را به دنبال ندارد.
علاوه بر موارد فوق، برکات و فوائد مهم دیگری نیز در حفظ قرآن هست که از مهم ترین آنها «انس با قرآن» است. حفظ قرآن را جامع ترین راه برای انس با این کتاب مقدس دانسته اند و به راستی هم چنین است؛ زیرا حافظ قرآن، به بهانه ورود به این وادی مبارک و به سبب آنکه بی توجهی به آیات و فراموش کردن آنها پسندیده نیست و نوعی بی احترامی به کتاب وحی تلقی می شود، باید تا پایان عمر به تلاوت قرآن و محفوظات خود پایبند باشد و همین نکته و خواندن مکرر آیات موجبات مؤانست و رفاقت او را با قرآن فراهم می کند.
فایده بسیار مهم دیگر برای حفظ قرآن فراهم کردن زمینه «تدبر در قرآن» است. این نکته در بیانات رهبر معظم انقلاب نیز به خوبی مطرح شده است. ایشان در یکی از دیدارهای خود با قاریان و حافظان قرآن فرمودند:
«... وقتی شما حافظ قرآن هستید، این تکرار آیات قرآنی و انس دائمی با قرآن، به شما فرصت می دهد که در قرآن تدبر کنید. تدبر در قرآن با همینطور خواندن و رد شدن به دست نمی آید؛ با یک بار و دوبار خواندن هم حاصل نمی شود؛ با تکرار و انس با آیه ای از قرآن امکان تدبر در آن به دست می آید. و چقدر لطایف در قرآن کریم هست که اینها را جز با تدبر نمی توان فهمید. بنابراین حفظ و فهم معانی قرآن و تلاوت آن لازم است.» [14]
ایشان در همین رابطه در جای دیگری یادآور شده اند که:
«... به سمت حفظ قرآن بیشتر بروید. حفظ، وسیله است البته؛ حفظ وسیله است. حفظ، هدف نیست. حفظ قرآن، وسیله است؛ وسیله است براى این که انسان آسان بخواند، آسان تکرار کند و امکان تدبر پیدا کند. جوانها بروند از استعدادشان، از حافظه شان استفاده کنند. بچه ها را، جوانها را بکشانید به سمت حفظ قرآن. البته امروز با گذشته ما قابل مقایسه نیست، خیلى جلو هستیم؛ اما کم است. آنچه که الان در کشور ما وجود دارد، کم است. بروند به سمت حفظ قرآن. وقتى که حفظ حاصل شد، آن وقت توان و فرصت براى تدبر بیشتر پیدا خواهد شد و همین تدبر است که کلید است. کلید اصلى، همین تدبر در قرآن و فکر کردن در قرآن است.» [15]
آنچه گفتیم گوشه ای از برکات و فوائد حفظ قرآن کریم بود و برکات فراوان دیگری نیز هست که مجال پرداختن به آنها در این مختصر فراهم نیست. اما آنچه گفتیم و نگفتیم تنها به منزله توصیف منظره ای نیکو و دلکش است و شرط بهره مندی کامل از این تصویر زیبا آن است که آستین همت را بالا بزنید و با توکل بر خدا و توسل به ذوات مقدس معصومان (علیهم السلام) «حفظ قرآن» را آغاز کنید.
پی نوشت:
[4] . مستدرک الوسائل /ج4/ص 254.
[5] . بحارالانوار /ج 89/ ص 18ـ 19.
[6] . کنزالعمال / ج1/ حدیث 2317.
[7] . کنزالعمال/ج1/حدیث 2261.
[8] . کنزالعمال/ج1/حدیث 2488.
[9] . کنز العمال / ج 1/ حدیث 2327.
[10] . بحار الانوار، ج 89، ص19.
[11] . کنز العمال، ج 1، ص 553.
[12] . مستدرک الوسائل، ج 2، ص 294.
[13] . اصول کافی، ج 4، ص 404.
[14] . سخنرانی ایشان در 4 مهر 1385.
[15] . سخنرانی ایشان در 4 تیر 1390.
▲درس دوم: بهترین روش برای حفظ قرآن
پس از اشاره به فضیلت حفظ قرآن و آشنایی مختصر با برکات آن در درس گذشته، به بیان روش پیشنهادی خود برای حفظ قرآن می پردازیم. مهم ترین و مؤثرترین روش برای حفظ قرآن که ـ به جز گروه اندکی ـ برای عموم علاقمندان قابل استفاده است و بیشتر حافظان کلام وحی نیز از آن استفاده کرده اند «روش دیداری» (بصری) است. پیش از توضیح درباره ویژگی های این روش لازم است به یک نکته مهم اشاره کنیم و آن اینکه: مهم ترین اتفاق در حفظ قرآن این است که شخص به تعداد صفحات قرآن، تصاویری را در حافظه خود ثبت می کند. به بیان دیگر حفظ کل قرآن یا قسمتهایی از آن، عبارت است از تهیه چندین تصویر ذهنی از صفحات قرآن و انتقال آنها به «حافظه بلندمدت». [16] طبیعی است که هر قدر این تصاویر دقیق تر و واضح تر باشد، بازیابی آنها از حافظه و ارائه آنها، با موفقیت بیشتری توأم خواهد بود. آنچه در حفظ قرآن به روش دیداری اتفاق می افتد نیز چیزی جز این نیست که فرد علاقمند با پشتکار فراوان و در پیش گرفتن روشی صحیح و اصولی، بیش از هر چیز حافظه تصویری خود را به کار گیرد و ـ مثلاً ـ 604 تصویر به تعداد صفحات قرآن را در حافظه بلندمدت خود ذخیره نماید. روش دیداری بر اساس دقت و تمرکز قوه بینایی بر آیات و عبارات قرآن و مکان قرار گرفتن آنها در صفحات بنا شده است. کسی که قصد دارد صفحه ای از قرآن را حفظ کند، با تکرار چندباره آیات، در حقیقت آنچه را با چشم خود دیده و ضبط کرده در حافظه تثبیت می نماید و هر عاملی (اعم از مرور و تکرار، دقت در ارتباطات لفظی و معنایی آیات و ...) که به حک شدن دقیق تر و استوارتر این تصویر در ذهن کمک کند، باید بیشتر مورد توجه فرد قرار گیرد.
حفظ قرآن با روش دیداری به دو طریق محقّق می شود؛ نخست اینکه فرد کل مقطع مورد نظر برای حفظ (برای مثال صفحه اول جزء 30) را چندین بار از ابتدا تا انتها از رو می خواند و البته این خواندن را با نیت حفظ کردن و همراه با دقت بر الفاظ آیات و محل قرار گرفتن هر آیه انجام می دهد. طریقه دیگر این است که فرد به جای خواندن مکرر کل مقطع و حفظ یکباره آن، به خواندن و حفظ کردن تک تک آیات می پردازد و سپس با کنار هم قراردادن آنها، کل مقطع را حفظ می نماید. [17]
تجربه نشان داده که حفظ به طریقه دوم زمان کمتری می گیرد و از طرفی کیفیت کار نیز در این روش مطلوب تر است. از این رو بهتر است برای پرداختن به حفظ قرآن از روش دوم استفاده کنیم.
لازم به یادآوری است که توصیه به استفاده از روش دیداری برای حفظ قرآن به این معنا نیست که در این فرایند هرگز از تلاوتهای ترتیل استفاده نکنیم. در ادامه خواهیم گفت که گوش دادن به تلاوتهای ترتیل رکن اصلی «حفظ قرآن به روش شنیداری» است؛ اما چنانچه در درس چهارم (آشنایی با مراحل حفظ یک مقطع) خواهیم گفت، گوش دادن به تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر برای حفظ یکی از مراحل و گامهای اصلی و ضروری حفظ قرآن است. به علاوه گوش سپردن به ترتیل محفوظات گذشته در بحث مرور محفوظات نیز مورد استفاده حافظان قرار می گیرد.
روشهای دیگر حفظ
روشهای دیگری نیز برای حفظ قرآن پیشنهاد شده است که از میان آنها دو روش «حفظ شنیداری» و «حفظ اشاره ای» از بقیه مشهورتر است. باید توجه داشت که این دو روش ـ برخلاف روش دیداری (بصری) ـ روشهای عمومی و همگانی شمرده نمی شود و برای مخاطبان خاص و در زما ن های محدود قابل استفاه است.
روش شنیداری مبتنی بر گوش دادن مکرر تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر برای حفظ است؛ و این گوش دادن تا زمانی ادامه می یابد که شخص اطمینان حاصل کند می تواند آن مقطع را دقیقاً مطابق با لحن مرتّل و از حفظ بخواند. استفاده از این روش به عنوان روش اصلی حفظ به سبب وجود برخی نارساییها در آن توصیه نمی شود. مهم ترین نقیصه حفظ شنیداری آن است که شخص به جای حفظ آیات و عبارات قرآن، در وهله نخست به حفظ کردن «لحن مرتّل» می پردازد و به همین خاطر ـ چنانچه نمونه های فراوان آن هم دیده شده است ـ با فراموش کردن لحن قاری، دیگر قادر به تلاوت باقیمانده آیات نیست و حتی در مواردی که ـ مثلاً ـ سؤالی از میانه سوره یا صفحه از وی پرسیده شود و او نتواند لحن قاری را به یاد آورد، قادر به تلاوت مابقی سؤال نخواهد بود. به علاوه ماندگاری این نوع حفظ به مراتب از حفظ به روش دیداری کمتر است و با گذشت زمان، مقدار قابل توجهی از محفوظاتی که با استفاده از روش شنیداری حفظ شده است در معرض فراموشی قرار خواهد گرفت.
اما با این وجود، استفاده از این روش در برخی موارد مفید و حتی لازم است؛ برای افراد فاقد سواد خواندن (مانند کودکان و افراد بی سواد) و نیز افراد نابینا و کم بینا استفاده از روش شنیداری مناسب ترین شیوه برای حفظ قرآن شمرده می شود.
در اینجا مجدداً تأکید می کنیم که هرچند روش پیشنهادی و اصولی برای حفظ «روش دیداری» است، اما استفاده از تلاوتهای ترتیل در بخشهایی از فرآیند حفظ به روش دیداری اجتناب ناپذیر و لازم است.
در روش اشاره ای هر یک از حروف و کلمات قرآن دارای علائم حرکتی مخصوص به خود است و هر یک با حرکتی نشان داده می شود. حتی در مواردی برخی مفاهیم با حرکات چشم و پلکها و یا علائم صوتی به حافظ تفهیم می شود. استفاده عمومی از این روش نیز به جهت وجود برخی نقاط ضعف در آن، از جمله «استفاده نکردن از روشهای دیداری و در نتیجه تثبیت نشدن مناسب محفوظات و فراموشی سریع آنها، یکسان نبودن اشاره ها نزد همگان، تحمیل بار اضافی به حافظه در به یادسپاری نشانه ها، محوریت یافتن حرکات نمایشی به جای معنامحوری در حفظ آیات قرآن و ارائه آنها» توصیه نمی شود. البته می توان از این روش برای کودکان مقطع پیش دبستان ـ که توانایی خواندن ندارند ـ جهت آموزش سوره های کوتاه پایان قرآن استفاده نمود. [18]
پی نوشت:
[16] . یکی از رایج ترین تقسیم بندیهای حافظه نزد روانشناسان، تقسیم بندی آن به «حافظه حسی»، «حافظه کوتاه مدت» و «حافظه بلند مدت» است. حافظه بلندمدت محل اندوختن دائمی اطلاعات است و در فرآبند آموزش ـ و از جمله در حفظ قرآن ـ عموماً با این نوع حافظه سروکار داریم. برای توضیح بیشتر ر. ک: برنارد لاول، حافظه و یادگیری، ص 26 ـ 30.
[17] . روانشناسان آموزشی روش اول را «روش حفظ جامع» و روش دوم را «روش حفظ جزء به جزء» می نامند.
[18] . برای تفصیل بیشتر ر. ک: رضا نجفی، نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم، ص 56 ـ 70.
▲درس سوم: نکات کلیدی پیش از آغاز حفظ قرآن
در درس گذشته گفتیم که مهم ترین نکته در حفظ قرآن به روش دیداری این است که در فرآیند حفظ کل قرآن، به تعداد صفحات این کتاب مقدس، تصاویری در حافظه بلندمدت حافظ نقش می بندد؛ که هر قدر این تصاویر روشن تر و واضح تر باشد، کیفیت حفظ ارتقا می یابد و شخص از کار خود احساس رضایت بیشتری خواهد کرد. با توجه به این نکته اصلی، به بیان مهمترین ویژگیهای مصحف حفظ می پردازیم. در ابتدا لازم است بیان کنیم که «مصحف حفظ» همان قرآن ویژه ای است که حافظ در ابتدای کار حفظ برای خود برمی گزیند و ـ بنابر توصیه اکید عموم اساتید حفظ قرآن ـ بهتر است تا پایان یافتن حفظ کل قرآن، تمام فعالیت حفظ و مرور خود را با استفاده از همان قرآن انجام دهد. اما ویژگیهای این مصحف:
* بهتر است مصحف حفظ ـ چه برای حفظ آیات و چه برای در مرور و تکرار آنها ـ از قرآنهای رایج 15 سطری انتخاب شود. دلیل این توصیه اولاً ویژگی منحصر به فرد این قرآنها در پایان یافتن صفحات به آیات است؛ به این معنا که آیه پایانی هر صفحه در همان صفحه تمام می شود و آخرین چیزی که در صفحه دیده می شود، شماره آن آیه است. همین ویژگی کمک شایان توجهی به حفظ آیات و شکل گیری تصویر ذهنی مورد نظر در حافظه می کند. همچنین زیبایی، صحّت و اتقان این رسم الخط و فراوانی و در دسترس بودن آن نسبت به قرآنهای دیگر موجبات امتیاز و برتری آن را فراهم کرده است. [19]
* بهتر است مصحف حفظ بدون ترجمه باشد؛ چه ترجمه زیرنویس یا ترجمه در حاشیه، و به طور کلی و تا حد امکان از هرگونه حاشیه دیگر نیز خالی باشد. هر قدر مصحف حفظ ساده تر و بی پیرایه تر باشد، قدرت تمرکز و دقت حافظ در هنگام حفظ افزایش یافته و ذهن او با سهولت بیشتری بر متن آیات متمرکز می شود.
* رنگ زمینه صفحات به گونه ای نباشد که در بلندمدت موجب خستگی چشم و در نتیجه کاهش بازدهی حافظه شود. از اینرو بهتر است از قرآن هایی که رنگ زمینه آنها آبی روشن یا سبز مغز پسته ای و امثال آن است استفاده شود.
* بهتر است قطع قرآن مورد نظر قطع وزیری (متوسط) باشد. استفاده از قرآن هایی در قطع کوچکتر، حداقل به هنگام حفظ مقاطع جدید، مناسب نیست و ممکن است موجب خستگی چشم شود؛ هرچند به هنگام مرور و تکرار نیز بهتر است از قرآن های قطع وزیری (یا بزرگتر) استفاده شود. به طور کلی هر قدر رسم الخط مورد استفاده درشت تر و واضح تر باشد، تثبیت آن در حافظه با سهولت بیشتر همراه خواهد بود.
تمام ویژگی های فوق به شکل گیری بهتر و دقیق تر تصویر ذهنی صفحات در حافظه کمک می کند. البته این مطالب بدان معنا نیست که کار حفظ متوقف بر وجود چنین قرآنی شود؛ ولی بی تردید تحقق این شرایط، بازدهی کار حافظ را افزایش می دهد.
بار دیگر تأکید می کنیم که برای موفقیت هرچه بیشتر در امر حفظ قرآن و دستیابی سریع تر به نتیجه مطلوب، حتی الامکان از آغاز تا پایان کار حفظ از مصحف واحدی استفاده کنید و اگر این امکان فراهم نیست، سعی کنید حداقل برای حفظ مقاطع جدید از یک قرآن واحد استفاده کنید و مرور و تکرار را با قرآن های دیگر انجام دهید.
ب) مناسب ترین زمان و مکان برای حفظ
بهترین شرایط زمانی و مکانی برای حفظ (حفظ قسمتهای جدید یا مرور محفوظات گذشته) زمانی است که حافظه فرد برای پذیرش مطالب جدید و حفظ آنها آمادگی بهتر و بیشتری دارد و می تواند با کیفیتی مطلوب به بازیابی و بازخوانی محفوظات گذشته بپردازد. بنابراین مناسب ترین زمان و مکان برای حفظ برای هر کس، بسته به شرایط زندگی او می تواند متفاوت باشد. اما به طور کلی و برای عموم علاقمندان به حفظ قرآن، بهترین زمان و مکان از شرایط زیر برخوردار است:
* بهترین زمان: به نظر می رسد آغاز روز و پس از استراحت شبانه مناسب ترین زمان برای حفظ قسمت های جدید است. در این اوقات حافظه برای پذیرش مطالب جدید فراغت و آمادگی بیشتری دارد و هنوز چندان با مشغله های روزمره درگیر نشده و در نتیجه بهتر و راحت تر مطالب را در خود جای می دهد. زمان مناسب برای مرور محفوظات گذشته هم زمانی است که حافظ حداقل کمی از درگیری ها و مسائل روزانه خود فراغت یافته باشد. برای مثال، بعد از ادای نمازهای یومیه (یعنی در میانه روز و آغاز شب) و نیز پیش از خواب شبانه زمان های خوبی برای مرور محفوظات است.
* بهترین مکان: هر قدر مکانی که حافظ برای فعالیت های مرتبط با حفظ (اعم از حفظ جدید، مرور، پرسش و ...) اختصاص می دهد، ساده تر و بی پیرایه تر باشد، به تمرکز ذهنی و بازدهی بهتر کار او کمک می کند. بنابراین یک اتاق یا فضای خالی و به دور از هیاهو و تا حد ممکن خالی از تزئینات، مکانی مناسب برای حفظ قرآن خواهد بود.
نکته دیگر در این رابطه آن است که حافظ باید بکوشد تا در حد توان، در زمانها و مکانهای ثابتی به حفظ بپردازد؛ مثلاً حفظ قسمتهای جدید را همیشه در آغاز روز انجام دهد و سپس در چند نوبت ثابت در طول روز، به مرور و تمرین محفوظات بپردازد. توجه به این نکات و عملی ساختن آنها کارکرد حافظه و کیفیت حفظ را افزایش خواهد داد.
ناگفته نماند که افراد شاغل و کسانی که اوقات فراغت چندانی ندارند، می توانند با یک برنامه ریزی مناسب، از وقتهایی که معمولاً در طول روز هدر می رود (مثل زمان انتظار برای رسیدن سرویس رفت و آمد، در اتوبوس یا مترو، هنگام رفتن به محل کار یا برگشت به منزل و ...) به بهترین وجه استفاده کنند و مرور محفوظات خود را در این زمانها انجام دهند.
ج) از کجای قرآن شروع به حفظ کنیم؟
از جمله نکاتی که می تواند موجب تقویت انگیزه حافظان و پیشرفت سریع تر آنان شود، در نظر گرفتن اهداف زودیاب و در دسترس در حفظ قرآن است. توضیح آنکه ممکن است حفظ کل قرآن با حجمی بیش از 600 صفحه در نگاه اول هدفی سنگین و دست نیافتنی به نظر برسد، اما فرد می تواند این هدف بزرگ را به اهدافی کوچکتر تبدیل کرده و با دستیابی به هر یک از آنها، در نهایت به آن هدف بزرگ دست یابد. با توجه به این نکته به سؤال فوق چنین پاسخ می دهیم: بهتر است کار حفظ خود را از جزء سی ام و حفظ سوره های کوتاه قرآن (از سوره ناس به سوره نبأ) آغاز کنیم. دلیل اصلی این پیشنهاد آن است که «حفظ جزء سی ام» به عنوان هدفی دردسترس و زودیاب، می تواند انگیزه ما را برای تداوم کار حفظ دو چندان سازد. به علاوه اینکه بیشتر افراد بسیاری از سوره های جزء سی ام را حفظ هستند و حفظ مابقی سوره ها هم به دلیل کوتاه بودن آیات و آسان بودن مقاطع، کار چندان دشواری نیست. پس از حفظ جزء سی ام و تثبیت آن می توانید کار خود را از حفظ قرآن از ابتدا (جزء اول) به انتها ادامه دهید.
پی نوشت:
[19] . عموماً این رسم الخط به نام رسم الخط «عثمان طه» شناخته می شود.
▲درس چهارم: مراحل حفظ یک مقطع
مقطع یا واحد حفظ مقداری از متن قرآن است که حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلی خود اضافه می کند. پیشنهاد می شود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیم صفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاکم کردن هر چه بیشتر نظم در کار خود کمک می کند و حافظه نیز بهتر می تواند با حفظ یک مقدار ثابت (یعنی نیم یا یک صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نماید. [20]
* نکته مهم: توصیه عموم اساتید حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن این است که در ابتدای کار و حد اقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نیم صفحه» بیشتر نکنند. توجه به این نکته فرد را از آفاتی که دامنگیر بسیاری از مشتاقان حفظ می شود ـ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اولیه برای حفظ قرآن، خستگیهای روحی و جسمی، احساس دلزدگی نسبت به حفظ و حتی تلاوت قرآن و ... ـ باز می دارد و علاوه بر تقویت و افزایش اشتیاق و انگیزه درونی، آمادگی و کارکرد حافظه را نیز افزایش می دهد. پس از این مدت، شخص می تواند مقطع حفظ را به یک صفحه افزایش دهد و تا پایان کار نیز به این روال پایبند باشد. حفظ کردن بیش از یک صفحه به عنوان حفظ جدید در هر نوبت، به هیچ وجه توصیه نمی شود.[21]
اما برای حفظ یک مقطع (مثلاً یک صفحه) باید چه کارهایی انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به این پرسش پاسخ می دهیم:
* مرحله اول: اطمینان از صحت روخوانی و تسلط بر روانخوانی آیات: پیش از آغاز حفظ مقطعی خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخوانی صحیح آن را فراگیریم و پس از تسلط بر روانخوانی، به حفظ آن اقدام نماییم. اهمیت این مرحله از آنجاست که اشتباه در روخوانی آیات موجب حفظ کردن نادرست آنها می شود و سپس تکرار چندباره این اشتباه، آن را در ذهن تثبیت می کند. آنگاه حافظ پس از پی بردن به اشتباه خود کار دشواری برای تصحیح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از این رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخوانی آیات اطمینان یابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخوانی آیات به حفظ آنها بپردازد. برای اطمینان از صحت روخوانی می توانیم یک یا چند بار تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر را گوش کنیم، یا نزد کسی که به صحت روخوانی او اعتماد داریم آن مقطع را تلاوت کنیم.
* مرحله دوم: تقطیع و تقسیم بندی آیات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پیش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء 30) لازم است با دقت و تمرکز بر کل آیات صفحه، آن را به قطعات کوچک تری تقسیم کنیم. البته نباید در این کار افراط کنیم و باید توجه داشته باشیم که هر قدر تعداد این قطعات کمتر باشد، حفظ مقطع آسان تر خواهد بود. تقسیم کردن هر مقطع به دو یا سه قسمت تقسیم بندی مناسبی است. بدیهی است که انجام این تقسیم بندی وابسته به تسلط نسبی بر معانی و ترجمه آن مقطع است و تا زمانی که حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آیات آگاه نباشد نمی تواند کار تقطیع را انجام دهد. اهمیت توجه به ترجمه و معنای آیات در حفظ قرآن، از جمله در این مرحله خود را نشان می دهد و هر قدر این توجه عمیق تر و دقیق تر باشد، کیفیت و سهولت کار حفظ را افزایش می دهد. به تجربه نیز ثابت شده که اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسیر آیات همراه باشد، علاوه بر سهولت کار حفظ، ماندگاری بیشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. برای مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگیرید. با دقت در مفهوم آیات آن می توانیم آن را به سه قسمت تقسیم کنیم؛ آیات 1 تا 5 (درباره قیامت)، آیات 6 تا 16 (درباره نشانه ها و نعمت های خدا) و آیات 17 تا 30 (با موضوع برپایی قیامت و اوصاف جهنم).
توجه و نگاه دقیق به الفاظ آیات (دقت در ارتباطات لفظی) نیز در برخی موارد می تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازیابی و مرور عبارات یاری دهد. برای مثال، توجه به کلمات ابتدایی آیات یک صفحه، عبارتهای پایانی آیات، کلمات جدیدی که قبلاً حفظ نکرده اید و برای شما تازگی دارد، کلمات و عبارات تکراری، آیات معروف و ... نمونه هایی از دقت در ارتباطات لفظی است.
* مرحله سوم: آغاز حفظ آیات: در این مرحله اصل کار حفظ آغاز می شود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زیر حفظ می کند:
اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیم سطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تک تک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آیه 5) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ می خوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد می رویم.
اما در صورتی که آیات مورد نظر برای حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ باید آیات و عبارات متوسط و طولانی را با استفاده از علائم و نشانه های وقف ـ که معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جمله بندی آیات به جملات و عبارتهای کوتاه تبدیل کند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نماید و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند. آ
* مرحله چهارم: اتصال قطعات به یکدیگر: پس از حفظ کردن قطعات به ترتیب فوق، در این مرحله آنها را به یکدیگر متصل کرده و کل صفحه را چند بار از حفظ تکرار می کنیم. مقدار این تکرار تا زمانی است که فرد مطمئن شود می تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.
با گذراندن مراحل فوق، شما می توانید در زمانی که حداکثر نیم ساعت به طول می انجامد، کل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ کنید. [22] اما باید توجه داشته باشید که ماندگاری این حفظ مشروط به عملی کردن مرحله پنجم، یعنی مرور و تکرار محفوظات است که در درس بعدی به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.
* مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدی (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.
پی نوشت:
[20] . برای انتخاب مقطع حفظ پیشنهادهای دیگری نیز داده شده که مهم ترین آنها عبارت است از: مبنا قرار دادن تعداد آیات (مثلا حفظ 5 تا 10 آیه در هر نوبت) و مبنا قرار دادن زمان (که مقصود از آن در نظر گرفتن یک زمان ثابت ـ مثلاً نیم ساعت ـ برای حفظ قسمتهای جدید است). برای تفصیل بیشتر ر.ک: کتاب «نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم»، ص 122 تا 127.
[21] . البته افراد نابغه و کسانی که از ضریب هوشی بالایی برخوردارند، می توانند پس از مشورت با یکی از اساتید مجرّب حفظ قرآن و تأیید گرفتن از ایشان، تعداد صفحات بیشتری را برای حفظ جدید در هر روز انتخاب نمایند.
[22] . زمان نیم ساعت زمان مورد نیاز برای حافظه های متوسط است و البته به شرط تداوم کار حفظ، این زمان به تدریج کاهش یافته و حتی به 15 دقیقه کاهش می یابد.
▲درس پنجم: مرور (تکرار) محفوظات (1)
الف) اهمیت و جایگاه مرور در حفظ قرآن
اگر از هر یک از حافظان موفق قرآن بپرسید که «در فرآیند حفظ قرآن، حفظ قسمتهای جدید مهم تر است یا مرور و نگهداری محفوظات گذشته؟» بی درنگ به شما خواهد گفت: «مرور و نگهداری محفوظات گذشته». این اهمیت بدان حد است که می توان ادعا کرد سهم حفظ کردن و از بر نمودن سور و آیات جدید در حفظ قرآن حداکثر 20 تا 30 درصد است و مابقی این سهم از آن «مرور و تکرار محفوظات» می باشد. بحث مرور از همان آغاز روند حفظ مطرح است و به تدریج و با افزایش حجم محفوظات جدی تر و پررنگ تر می شود. توضیحات بعدی ما در خصوص اقسام مرور، این گفته را روشن تر خواهد کرد.
ب) اقسام سه گانه مرور
در فرآیند حفظ قرآن می توان سه قسم مرور را در سه بازه زمانی مختلف به شرح زیر در نظر گرفت:
1ـ مرور در کوتاه مدت: این قسم مرور مربوط به محفوظات جدید است. مقطعی که در هر زمانی از روز به عنوان «حفظ جدید» توسط حافظ به ذهن سپرده می شود، لازم است در همان روز و ترجیحاً در چند فاصله زمانی تکرار شود. میزان این تکرار حداقل 10 بار در روز است و اگر این میزان به 15، 20 و بیشتر هم افزایش یابد مطلوب تر است و کیفیت حفظ قسمت جدید را افزایش می دهد. حافظ قرآن لازم است صفحه با نیم صفحه ای را که ـ مثلاً ـ در آغاز روز حفظ می کند، در چند فاصله زمانی در طول روز (مثلاً در میانه روز، آغاز شب و پیش از خواب) 5 بار یا بیشتر تکرار کند، [23] تا بدین ترتیب به برنامه «مرور در کوتاه مدت» به عنوان اولین گام از برنامه مرور عمل کرده باشد و در نتیجه مقطع جدید به خوبی در ذهن او تثبیت شود.
2ـ مرور در میان مدت: این قسم مرور به این معنا است که حافظ صفحه یا نیم صفحه ای را که امروز حفظ می کند، تا یک هفته یا ده روز بعد، حداقل روزی یک بار تکرار کند. توضیح آنکه لازم است حافظ قرآن هر روز و ترجیحاً پیش از حفظ مقطع جدید، صفحاتی را که در هفته یا ده روز اخیر به ذهن سپرده، حداقل یک بار تکرار کند و سپس این صفحات را به تدریج به برنامه «مرور در بلندمدت» منتقل نماید. لازم به تذکر است، نکته ای که معمولاً از سوی بسیاری از حافظان تازه کار مورد غفلت قرار می گیرد این است که آنها پس از حفظ کردن یک مقطع جدید، در روزهای بعدی از آن غفلت می ورزند و مرور و تکرار آن را به زمانی که برای مرور کل محفوظات اختصاص داده اند واگذار می کنند. انجام این کار در بیشتر مواقع موجب فراموشی بخش زیادی از قسمتهای جدید می شود و حافظان را وادار به حفظ دوباره آنها می نماید. اما عمل به برنامه «مرور در میان مدت» و پایبندی به تکرار قسمتهای جدید تا یک هفته یا ده روز پس از حفظ، از بروز این مشکل جلوگیری می کند.
3ـ مرور در بلندمدت: این قسم مرور همان است که حافظ قرآن باید تا پایان عمر به آن پایبند باشد و در هر شرایطی، با برنامه ریزی مناسب و به طور منظم، محفوظات گذشته خود را مرور نماید. میزان مرور محفوظات در این قسم، وابسته به حجم محفوظات فرد است؛ مثلاً برای حافظان 10 جزء حداقل یک جزء در روز و برای حافظان 20 جزء حداقل 2 جزء در روز پیشنهاد می شود. حافظان کل قرآن مشروط به عملی کردن دوره تثبیت کل محفوظات (که در بحث بعدی به آن اشاره می کنیم) می توانند به مرور روزانه یک جزء بسنده نمایند.[24] بنابر آنچه گفتیم برنامه مرور سه گانه اولین صفحه جزء 30 به قرار زیر خواهد بود:
مرور در کوتاه مدت: تکرار این صفحه 10 تا 20 بار در همان روزی که آن را حفظ می کنیم؛
مرور در میان مدت: تکرار این صفحه تا یک هفته یا ده روز پس از حفظ آن، حداقل یک بار در روز؛
مرور در بلندمدت: تکرار متناوب و منظم آن در قالب برنامه مرور کلی محفوظات.
* نکته: لازم است حافظان قرآن هنگام برنامه ریزی برای مرور، به قسمتهایی که اخیراً حفظ کرده اند توجه بیشتری داشته باشند و وقت بیشتری برای مرور آنها اختصاص دهند.
پی نوشت:
[23] . چه زیباست که انجام این کار طبق سنت رسیده از معصومان (علیهم السلام)، پس از ادای نمازهای یومیه و پیش از خواب شبانه انجام گیرد.
[24] . البته توصیه ای که در این زمینه از سوی بسیاری از کارشناسان حفظ قرآن مطرح می شود، مرور «یک دهم» کل محفوظات در هر روز است و بر این اساس، کسی که حافظ کل قرآن است، برای بهره مندی از تسلط مناسب بر محفوظات و توانایی ارائه مطلوب آنها، باید در هر روز به مرور سه جزء از محفوظات خود بپردازد.
▲درس ششم: مرور (تکرار) محفوظات (2)
ج) اقسام مرور
1. مرور از حافظه
بهترین و مؤثرترین روش مرور محفوظات «مرور از حافظه» است. مرور از حافظه زمانی رخ می دهد که حافظ قرآن با تکیه بر حافظه آبهترین و مؤثرترین خود، سعی می کند محفوظات را از حفظ بخواند. در این روش حافظ، قرآن را می بندد و می کوشد محفوظات جدید یا قدیم را با کمک گرفتن از حافظه (و به عبارت بهتر، با کار کشیدن از حافظه) بازیابی نموده و بر زبان جاری سازد. نکته حائز اهمیت در این روش آن است که حافظ نباید بلافاصله پس از مکث یا به خاطر نیاوردن عبارات و آیات به قرآن مراجعه کند؛ بلکه باید سعی کند با تأمل و دقت در محل قرار گرفتن آیه و عبارات قبلی و بعدی آن و نیز ارتباطات معنایی و لفظی که در هنگام حفظ بین آیات برقرار نموده آنها را به یاد آورد و اگر این تأمل و دقت نتیجه بخش نبود، آنگاه به قرآن مراجعه کند. البته این مراجعه هم باید مراجعه ای مؤثر و مفید باشد؛ به این معنا که صرفاً به دیدن قسمت مورد نظر بسنده نکرده و با دقت در مکان قرار گرفتن آیه و نیز ارتباطش با آیات قبل و بعد، بکوشد برای همیشه آن را در ذهن خود تثبیت نماید تا در مرورهای بعدی دوباره در به یاد آوردن آن دچار مشکل نشود. به علاوه، به هنگام خواندن محل اشتباه هم، بهتر است خواندن خود را از یک یا چند آیه قبل و در آیات طولانی، از ابتدای آیه آغاز نماید.
* یک توصیه کابردی: در موارد بسیاری حافظ قرآن در مرورهای خود با اشکالات مشابهی مواجه می شود؛ به این معنا که مثلاً در مرور سوره مبارکة »نساء»، در یادآوری انتهای آیات، به دفعات متعدد به مشکل برمی خورد؛ یا در سوره مبارکه هود، در مرور و بازخوانی داستان پیامبرانی که در این سوره آمده به جهت مشابهت آن با آیاتی که در سورة مبارکه اعراف آمده دچار مشکل می شود. یک راه حل کلیدی برای مواجهه با اینگونه اشکالات ـ که البته در بحث «حفظ و مرور آیات و عبارات مشابه» نیز به آن اشاره خواهد شد ـ نگارش و نوشتن دقیق محل و مورد اشتباه و در صورت لزوم مقایسه آن با قسمتهای مشابه است. اگر حافظ قرآن محلهایی را که به هنگام مرور و بازخوانی آنها با مشکل مواجه می شود به طور منظم یادداشت نماید و در فرصتی جداگانه به بررسی موارد یادداشت شده بپردازد، بی تردید در مرورهای آینده با مشکلات کمتری مواجه خواهد شد.
2. مرور شنیداری: در این روش، حافظ قرآن با گوش دادن به تلاوت ترتیل قسمتهایی که قبلاً حفظ نموده، آنها را مرور می کند. این روش از نظر اهمیت و فایده پس از روش نخست (مرور از حافظه) قرار می گیرد و تنها به منظور ایجاد تنوع در مرور توصیه می شود. البته حافظ باید به هنگام مرور از طریق گوش دادن به تلاوت ترتیل، «فعالانه» عمل نماید و نه «منفعلانه»؛ به این معنا که همواره یک کلمه یا عبارت از قاری مرتّل جلوتر باشد و قبل از خواندن او، کلمه یا عبارت بعدی را به خاطر آورد و اگر نتوانست، تلاوت را متوقف سازد و پس از تأمل بر قسمتی که به خاطر نمی آورد، ادامه آن را گوش دهد. چنانچه گفتیم، این روش مرور بهتر است صرفاً جهت تنوع بخشیدن به برنامه مرور محفوظات مورد استفاده حافظ قرار گیرد. [25] البته نکته مهم در اینجا استفاده از تلاوت ترتیل مناسب است، که ویژگیهای آن را در ادامه بیان خواهیم کرد.
3. مرور ذهنی: در این نوع مرور، فرد بدون اینکه آیات را بر زبان آورد در ذهن خود آنها را دوره می کند. طبیعتاً چنین مروری برای محفوظات تثبیت شده و استوار حافظ مناسب است و باید به طور محدود و ـ مثلاً ـ برای استفاده هرچه بهتر از زمانهایی که نمی توان برای آنها برنامه ریزی خاصی داشت استفاده شود.
* نکته: مرور با استفاده از دو روش (شنیداری و ذهنی) به ویژه برای افراد شاغل (مثل کارمندان) می تواند بسیار مفید و راهگشا باشد. این دسته از علاقمندان به حفظ قرآن، می توانند هنگام عزیمت به محل کار یا بازگشت به منزل یا دیگر موقعیتها، با استفاده از این دو روش محفوظات خود را مرور کنند.
4. مرور از روی مصحف: حافظ می تواند گاهی اوقات برخی اجزاء و صفحات را از روی مصحف و با هدف استقرار هرچه بهتر مکان آیات در ذهن مرور کند.
هـ) کدام دوره ترتیل برای استفاده حافظان قرآن مناسبتر است؟
برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید ویژگی های یک ترتیل استاندارد و مناسب را بیان کنیم. ترتیل خوب و استاندارد باید حائز ویژگی های زیر باشد:
* تمامی اجزاء قرآن با لهجه عربی فصیح و به گونه ای صحیح و متقن تلاوت شده باشد.
* سرعت تلاوت ـ چنانچه در تعریف ترتیل آمده است ـ از ریتم و آهنگی مناسب و معتدل برخوردار باشد؛ نه آنچنان تند که به اجرای قواعد تجویدی لطمه بزند و نه آنچنان کند که موجب خستگی شنونده شود.
* قاری مرتّل کلیه قواعد تجویدی را به نحو احسن اجرا کرده باشد.
* نحوه تلاوت قاری و وقف و وصل های او نشان دهنده توجه و اشراف وی به مبحث «وقف و ابتدا» و آشنایی با مفاهیم آیات باشد.
* تلاوت قاری از نظر صوتی و لحنی مطلوب و جذاب باشد و البته، قاری در استفاده از نغمات و الحان به افراط نگراییده باشد.
شاید همه ویژگی های فوق به طور کامل در هیچ دوره ترتیلی یافت نشود، اما بسیاری از آنها را در برخی از ترتیل ها می توان یافت. از میان دوره های متعدد ترتیل که هم اکنون موجود است، به اذعان بیشتر کارشناسان قرائت و نیز حافظان موفق قرآن، دوره ترتیل استاد محمد صدیق منشاوی و سپس دوره ترتیل استاد محمود خلیل الحصری بر دیگر ترتیل ها برتری دارد و این برتری به سبب برخورداری حداکثری آنها از معیارهای یک ترتیل استاندارد است (که در بالا به قسمتهایی از آن اشاره شد). بنابراین توصیه عموم کارشناسان قرائت و حفظ به حافظان قرآن و کسانی که خواهان یادگیری اصولی ترتیل خوانی و رعایت قواعد تجوید، وقف و ابتدا و صوت و لحن هستند، استفاده از این دو دوره در وهله نخست است.[26] علاوه بر این، ترتیل های متعددی نیز توسط قاریان هم وطن تلاوت شده و در دسترس است که مشهورترین آنها ترتیل استاد شهریار پرهیزگار است.
* نکته: در سال های اخیر، ترتیل های پرشماری از مرتّلان عرب زبان دیگر ـ به ویژه از کشور عربستان ـ به کشور ما وارد شده، که متأسفانه بیشتر آنها حتی از استانداردهای اولیه ترتیل هم برخوردار نیست. توصیه کارشناسان در درجه اول استفاده از ترتیل های قرّاء مصری و ایرانی است، و در صورت تمایل به استفاده از ترتیل مرتّلان دیگر، تنها ترتیلهای محمد جبرئیل، مشاری العفاسی و محمد ایوب توصیه می شود. [27]
پی نوشت:
[25] . برای مثال، اگر برنامه مرور روزانه شما مرور دو جزء است، یک جزء و نیم آن را با استفاده از روش «مرور از حافظه» و نیم جزء دیگر را با استفاده از تلاوت ترتیل مرور کنید؛ یا اگر یک ساعت را برای مرور محفوظات اختصاص داده اید، 45 دقیقه را با استفاده از روش اول و 15 دقیقه دیگر را با استفاده از روش دوم مرور نمایید.
[26] . البته این سخن به معنای تأیید مطلق ترتیل استاد منشاوی و استاد حصری نیست و اشکالاتی ـ به ویژه در بحث وقف و ابتدا ـ در تلاوت ترتیل این دو استاد وجود دارد.
[27] و بهتر است این استفاده هم به طور ضمنی و حاشیه ای و در کنار استفاده از یکی از ترتیلهای قاریان مصری یا ایرانی باشد و نه به طور مطلق.
▲درس هفتم: تثبیت محفوظات
الف) تثبیت محفوظات
تثبیت محفوظات به چه معناست و تفاوت آن با مرور [28] چیست؟ «تثبیت» در حفظ قرآن به معنای استحکام نهایی و توأم با اطمینان محفوظات است. حافظ برای رسیدن به این نقطه، با عمل کردن به برنامه ای خاص و متناسب با تواناییهای خود، از آمادگی کاملی جهت ارائه محفوظات برخوردار می شود و خاطر خود را از بابت فراموش نکردن آنها آسوده می کند. برنامه تثبیت با تعریف فوق را می توان مقوله ای جدا از مرور و تکرار محفوظات دانست.[29] مرور و تکرار ـ چنانچه در درس پنجم گفتیم ـ مقوله ای است که حافظ تا پایان عمر خود با آن درگیر است، اما مقوله تثبیت امری موقت است که حافظ ـ طبق توضیحی که در ادامه خواهیم داد ـ در مدت زمانی محدود به آن می پردازد.
اقسام تثبیت
تثبیت محفوظات با تعریف فوق را می توان دو گونه دانست: تثبیت جزئی و تثبیت کلی.
1. تثبیت جزئی: این نوع تثبیت پس از حفظ هر جزء عملی می شود؛ به این ترتیب که حافظ ـ مثلاً ـ با اتمام حفظ جزء اول، در یک بازه زمانی حداکثر یک هفته ای، به تثبیت همان جزء می پردازد و پس از آن حفظ جزء دوم را شروع می کند. در این یک هفته لازم است حافظ در هر روز بین یک تا سه بار، جزئی را که به تازگی حفظ کرده مرور نماید. به این ترتیب و پس از یک هفته، حافظ به خوبی بر جزء اول مسلط می شود و با خیال آسوده به حفظ جزء دوم می پردازد.
2. تثبیت کلی: این نوع تثبیت مربوط به زمانی است که حافظ کل قرآن یا حجم قابل توجهی از آن (مثلاً 10 یا 20 جزء) را حفظ می کند و پس از آن زمانی را به تثبیت محفوظات اختصاص می دهد. برنامه های گوناگونی را می توان برای این نوع تثبیت ارائه کرد که کیفیت آنها بسته به شرایط افراد تفاوت می کند. راهکار اصولی برای عملی کردن این نوع تثبیت، مشورت با مربی حفظ یا حافظان باتجربه و دریافت برنامه مناسب است. برای مثال، شخصی که موفق به حفظ کل قرآن شده، برای تثبیت کلی محفوظات خود باید در یک بازه زمانی سه تا شش ماهه، هر روز حداقل سه جزء از محفوظاتش را مرور کند. او پس از این زمان، طبق برنامه «مرور در بلندمدت»، می تواند به مرور یک جزء در روز بسنده نماید. اجرای برنامه تثبیت کلی محفوظات با کیفیت فوق، به ویژه برای حافظانی که خواهان حضور موفق در مسابقات، آزمونها و محافل قرآنی هستند توصیه می شود. با انجام این کار، حافظ قرآن برای حضور در مسابقات نیاز به زحمت چندانی ندارد و تنها کافی است در فاصله زمانی یک ماهه تا شروع مسابقات، بار دیگر به مرور جدی محفوظات بپردازد و به سطح آمادگی مطلوب برسد.
برنامه ای که در بالا گفتیم برای عمل در طول دوران حفظ است، اما حافظانی که طبق چنین برنامه ای پیش نرفته اند و موفق به حفظ کل قرآن یا اجزائی از آن شده اند نیز بهتر است به فکر تثبیت محفوظات خود به روش فوق باشند. توصیه می شود این عزیزان پس از مشورت با یک یا چند تن از حافظان موفق، برنامه ای را برای تثبیت محفوظات خود تدارک دیده و نسبت به عملی کردن آن با جدیت اقدام نمایند.
پی نوشت:
[28] مقصود ما در اینجا «مرور در بلند مدت» است.
[29] . لازم به ذکر است که در نگاه برخی از مدرسان حفظ قرآن، تثبیت محفوظات با آنچه در بالا گفتیم اندکی متفاوت است (هرچند ماهیت و نتیجه هر دو تعریف یکسان می باشد). از نظر این عده تثبیت محفوظات مرحله ای جدا از مرحله مرور نیست و در حقیقت، در همان مرحله مرور «تثبیت» نیز تحقق می یابد. به بیان دیگر، پس از حفظ یک مقطع جدید، اگر مرور و تکرار آنها طبق برنامه و به مقدار کافی اتفاق بیفتد، آن مقطع «تثبیت» می شود. اما تعریف فوق از تثبیت محفوظات را می توان مرحله ای مجزا و کمی متفاوت از مرور دانست که برای رسیدن به کیفیتی مطلوب در حفظ قرآن باید مدنظر حافظ قرار گیرد (همچنانکه بررسی و مطالعه تجربیات بسیاری از حافظان موفق نیز این گفته را تأیید می کند).
▲درس هشتم: ترمیم محفوظات
ترمیم محفوظات زمانی مطرح می شود که حافظ قرآن به دلایل مختلف ـ از جمله پایبند نبودن به نظم و برنامه ریزی در حفظ، رخ دادن حادثه ای ناگوار و پیش بینی نشده، عمل نکردن به برنامه مرور و تکرار محفوظات و ... ـ برای مدتی کوتاه یا طولانی از برنامه حفظ و مرور فاصله می گیرد و در نتیجه تمام یا بخشی از محفوظات خود را فراموش می کند؛ به این معنا که دیگر قادر به بازخوانی شخصی آنها یا پاسخ به پرسشهایی که از وی می شود نیست. مشکلی که عموم حافظان در چنین حالتی با آن مواجه می شوند احساس دلسردی، افسردگی و از دست دادن انگیزه برای شروع دوباره کار حفظ و رسیدن به کیفیت مطلوب است.
اما راه مقابله با این مشکل چیست؟ اولاً حافظ قرآن باید بکوشد از ابتدا در قالب برنامه ای منظم و دقیق کار حفظ و مرور را آغاز و دنبال نماید تا اساساً با چنین مشکلی مواجه نگردد. ثانیاً اگر به هر دلیلی برای مدت زمانی از فضای حفظ و مرور فاصله گرفت و سپس احساس کرد که تمام یا بخشی از محفوظات خود را فراموش کرده، ابتدا باید به ارزیابی دقیق شرایط خود بپردازد. این «ارزیابی شخصی» به معنای تعیین میزان و درصد تسلط حافظ بر بخشهای مختلف محفوظات گذشته است. البته توصیه می شود این کار زیر نظر استاد حفظ انجام گیرد که در این صورت، او می تواند وضعیت تسلط حافظ بر محفوظات گذشته را به درستی تبیین و راهنماییهای لازم را برای او ارائه نماید. اما در صورت عدم دسترسی به استاد، خود فرد با انجام مراحل زیر می تواند ارزیابی شخصی و ترمیم محفوظات را آغاز نموده و به انجام رساند. برای روشن شدن بهتر موضوع، فرض کنید شما در گذشته حافظ ده جزء ابتدایی بوده اید، ولی در یک بازه زمانی شش ماهه به دلیل فرارسیدن زمان آزمون سراسری ورود به دانشگاه ترجیح داده اید تمام فراغت خود را به درس خواندن اختصاص دهید و در نتیجه تمام یا بخشی از محفوظات شما در معرض فراموشی قرار گرفته است. اما اکنون پس از گذشت شش ماه دوباره می خواهید فعالیتهای حفظ خود را سر و سامان دهید. برای ترمیم محفوظات خود انجام مراحل زیر را پیشنهاد می کنیم:
1ـ تا زمانی که دوباره بر این ده جزء مسلط نشده اید، حتی به فکر حفظ کردن قسمتهای جدید نیفتید؛ زیرا انجام این کار به غیر از اینکه ذهن شما را آشفته تر کند نتیجه دیگری نخواهد داشت.
2ـ بهتر است کار ارزیابی کیفیت محفوظات را از آخر به اول (یعنی از جزء دهم به جزء اول) آغاز کنید. [30]
3ـ کار ارزیابی را صفحه به صفحه ـ برای مثال، از صفحه اول جزء دهم ـ آغاز کنید و پیش ببرید.
4ـ در ابتدا سعی کنید هر صفحه را از حفظ بخوانید. با انجام این کار درمی یابید که وضعیت هر صفحه از دو حالت کلی خارج نیست: اول اینکه تمام یا بیشتر آن را فراموش کرده اید و حافظه شما توانایی بازیابی مجدد آن را ندارد، که در این صورت باید آن صفحه را دوباره حفظ کنید. [31] حالت دوم عبارت است از اینکه آن صفحه نیاز به حفظ مجدد ندارد، اما تعداد اشتباهات و مکثهای شما در آن از حد معمول بیشتر است. به طور کلی اگر به هنگام مرور هر صفحه از محفوظات اشتباهات شما از پنج مورد بیشتر بود، آن صفحه نیاز به ترمیم و در نتیجه تکرار بیشتر دارد. پیشنهاد می شود اینگونه صفحات را حداقل پنج بار مرور کنید و سپس به سراغ صفحه بعد بروید.
* تذکر:کار ترمیم محفوظات نیازمند صبر و حوصله بسیار است. بنابراین باید به شدت از عجله کردن بپرهیزید و تا زمانی که از تثبیت یک صفحه و تسلط مطلوب بر آن مطمئن نشده اید به سراغ صفحه دیگر نروید. بی تردید ثمره این صبر و تحمل بسیار شیرین خواهد بود و موجب می شود تا بار دیگر شما طعم شیرین حفظ قرآن را بچشید و با دلگرمی و انگیزه بیشتر به حفظ قسمتهای جدید بپردازید.
پی نوشت:
[30] . این توصیه به خاطر این است که اجزاء اولیه معمولاً بیشتر از اجزاء پایانی مرور و تکرار شده اند و آغاز کار ترمیم محفوظات از پایان، می تواند مرور کمتر آنها را تا حدودی جبران نماید.
[31] . برای حفظ مجدد اینگونه صفحات البته باید مراحلی را که در درس چهارم گذشت طی نمایید، اما توجه داشته باشید که انجام این کار از حفظ اولیه به مراتب آسان تر است و به مراتب به زمان کمتری نیاز دارد.
▲درس نهم: حفظ و مرور آیات مشابه
بحث «آیات مشابه» به عبارات، آیات و صفحاتی از قرآن کریم مربوط می شود که کلمات و جملات آنها با هم شباهت هایی دارند و همین شباهت ها می توانند حافظ قرآن را به هنگام مرور و یادآوری با مشکل مواجه سازند. بحث آیات مشابه معمولاً پس از افزایش حجم محفوظات حافظ برای او مطرح می شود و هر قدر میزان محفوظات حافظ بیشتر باشد، این مسئله برای او ملموس تر است. پیرامون حفظ و مرور آیات مشابه راهکارها و نکاتی وجود دارد که ذیلاً به آنها اشاره می کنیم:
1ـ حافظ قرآن باید با شناسایی مکان ها و مواضع آیات مشابه، به هنگام حفظ آنها دقت و تمرکز بیشتری به خرج دهد و نسبت به آیات و صفحات غیرمشابه وقت و حساسیت بیشتری قائل شود. همچنین لازم است با مقایسه قسمت های مشابه با یکدیگر، دقیقاً مواضع اختلاف و تمایز آنها شناسایی شود. لازم به ذکر است که اگر حافظ به طور منظم در جلسات و کلاس های حفظ شرکت می کند و از محضر استاد حفظ بهره می برد، این آگاهی از سوی استاد به او داده خواهد شد [32] و اگر به صورت فردی کار می کند، لازم است در این خصوص با اساتید و حافظان باتجربه مشورت و با کمک آنها مواضع آیات مشابه را شناسایی کند.
2ـ در هنگام مرور و تثبیت آیات مشابه نیز لازم است دقت و زمان بیشتری اختصاص یابد و میزان تکرار و مرور این قسمتها از قسمتهای دیگر بیشتر باشد.
3ـ قرار دادن نشانه ها و رموز ویژه هم می تواند به حافظ قرآن در رفع مشکل مواجهه با آیات مشابه کمک کند. دستیابی به اینگونه رموز هم نیازمند دقت و توجه حافظ است. به تجربه ثابت شده است که پایبندی هرچه بیشتر به برنامه مرور و تکرار محفوظات، حافظ قرآن را برای دستیابی به اینگونه نشانه ها بهتر یاری خواهد کرد. به دو نمونه از این نشانه ها توجه کنید:
4ـ یکی از فوائد «حفظ شماره آیات» کمک به حافظ در تشخیص درست موارد مشابه است.
5ـ اگر عملی کردن هیچیک از راهکارهای قبلی برای حافظ ممکن نیست، داشتن برنامه مرور منظم و پیوسته و پایبندی به اجرای آن و نیز عمل به برنامه تثبیت محفوظات ـ که در درس هفتم کیفیت آن را بیان کردیم ـ خودبخود مشکل حافظ را در مورد آیات مشابه برطرف خواهد نمود.
6ـ راهکار دیگری که از سوی بسیاری از حافظان باتجربه مطرح می شود «نگارش و نوشتن» آیات و قسمتهای مشابه و مقایسه نمودن آنها با یکدیگر است. به طور کلی نگارش محفوظات تأثیر بسزایی در تثبیت بهتر آنها در ذهن دارد.[33]
* نکته: روش حفظ و مرور آیات مشابه با دیگر قسمت های قرآن تفاوت چندانی ندارد و تنها مستلزم دقت و تمرکز بیشتر و کمی هم زحمت افزون تر برای مرور و تکرار می باشد.
پی نوشت:
[32] . و این خود یکی از برکات مهم شرکت در جلسات حفظ و بهره گیری از محضر استاد شمرده می شود.
[33] . بر این اساس ایده نگارش کل قرآن توسط حافظ قرآن از سوی بسیاری از کارشناسان حفظ مطرح شده است؛ به این ترتیب که حافظ قرآن پس از حفظ هر صفحه و تسلط بر آن، آن را در دفتری مخصوص با دقت و با رعایت همه نکات رسم الخطی بنویسد و در نتیجه همزمان با پیشرفت کار حفظ و حفظ کل قرآن، حاافظ قرآنی به خط خود پدید می آورد.
▲درس دهم: حضور در جلسات و کلاس های حفظ
در ابتدا باید متذکر شویم که کار حفظ قرآن اساساً کاری فردی و شخصی است و حافظان بسیاری وجود دارند که از ابتدا تا انتهای کار خود، استادی ندیده یا مقید به حضور در جلسات و کلاس های حفظ نبوده اند، اما موفقیتهای زیادی نیز کسب کرده اند. اما با این وجود تأکید می کنیم که حضور در جلسات و کلاسهای حفظ و بهره مندی از توصیه ها و رهنمودهای اساتید حفظ قرآن از مهم ترین عواملی است که می تواند کار حفظ قرآن را تسهیل کند و حافظ را خیلی زودتر به مقصد برساند. بیشتر و بلکه همه حافظان موفقی که انفرادی کار کرده اند نیز این نکته را تأیید می کنند و اذعان دارند که در صورت استفاده از تجربیات اساتید حفظ، بسیار زودتر و آسان تر به نتیجه می رسیدند. توصیه اکید ما به علاقمندان به حفظ قرآن آن است که پیش از آغاز جدی کار سعی کنند از تجربیات اساتید این حوزه بهره مند شوند و چه بهتر که این کار را با شرکت در جلسات یا کلاس های حفظ عملی سازند؛ اما در صورتی که این امر میسر یا ممکن نباشد این کار را از طریق مشاوره تلفنی یا حضوری به انجام رسانند.
اما دلیل تأکید بر حضور در جلسات حفظ فوائد فراوان این کار است که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- نخستین و مهم ترین فایده حضور در جلسات ـ چنانچه گفتیم ـ بهره مندی از تجربیات اساتید حفظ است. یقین داشته باشید که راهنمایی های این عزیزان در موضوعاتی چون «ایجاد و تقویت انگیزه، انتخاب بهترین و مناسب ترین روش حفظ قرآن، آگاهی از ارتباطات لفظی و معنایی در حفظ مقاطع جدید،ارائه برنامه های کارآمد و مفید برای مرور و تثبیت محفوظات، آشنایی با نکاتی که به ارائه بهتر محفوظات کمک می کند، جلوگیری از بروز افراط و تفریط در کار حفظ، بیان نکاتی در جهت تقویت تجوید و صوت و لحن و ...» برای شما مفید و مثمر ثمر خواهد بود و روند حفظ شما را تسهیل کرده و زمان نتیجه گیری و چشیدن طعم شیرین موفقیت را برایتان نزدیک خواهد کرد.
2- فضای جلسات و کلاسهای حفظ و حضور در جمع علاقمندان به حفظ آیات نورانی قرآن خود عامل مهمی جهت تقویت انگیزه افراد برای تداوم کار حفظ قرآن است.
3- فضای رقابتی سالم و دوستانه ای که عموماً در کلاسها و جلسات حفظ قرآن حاکم است خود عامل مهمی برای پیشرفت هرچه بهتر شرکت کنندگان در زمینه های «حسن حفظ، تجوید و صوت و لحن» است. ابتکاری که از سوی بیشتر اساتید و مربیان حفظ به کار گرفته می شود برگزاری مسابقات گروهی و میان گروهی در بین شاگردان است که همین نکته عامل مهمی در جهت پیشرفت آنان شمرده می شود.
4- حضور در جلسات حفظ و ارائه محفوظات نزد دیگران علاوه بر اینکه تواناییهای حافظان را به طور جدی محک می زند، موجب از بین رفتن ترس و اضطراب آنان شده و آمادگی لازم را برای حضور موفق در محافل و مسابقات قرآنی فراهم می آورد.
پرسش از محفوظات، یکی از ارکان جلسات حفظ
موضوع پرسش از محفوظات جایگاه بسیار مهمی در فرآیند حفظ قرآن دارد؛ به این سبب که اگر حافظ قرآن در معرض پرسش از محفوظات قرار نگیرد، هیچگاه حافظ بودن او و میزان تسلطش بر محفوظات سنجیده نخواهد شد.[34] به علاوه اینکه اگر حافظ سعی کند همواره خود را در معرض انواع پرسشها از سوی افراد مختلف ـ اعم از استاد حفظ، همکلاسیها، دوستان و اعضای خانواده ـ قرار دهد، تا حد بسیار زیادی بر استرس این کار غلبه خواهد کرد و در نتیجه به هنگام حضور در محافل، آزمونها و مسابقات تا حد بسیار زیادی بر اضطراب خود غلبه خواهد نمود.
یکی از ارکان اصلی جلسات و کلاسهای حفظ هم «پرسش از محفوظات» است و بهترین شکل پرسش و پاسخ بی تردید در آنجا تحقق می یابد. معلمان و مربیان موفق حفظ با استفاده از روشهای متنوع پرسش ـ از قبیل پرسش فردی یا گروهی و حتی ساماندهی گروههای مباحثه در کلاس ـ میزان تسلط شاگردان بر محفوظات را ارزیابی کرده و به تناسب وضعیتهای مختلف ایشان راهکارهای لازم را ارائه می نمایند.
پی نوشت:
[34] . این اهمیت تا آنجاست که برخی اساتید حفظ «پرسش از محفوظات» را به عنوان آخرین مرحله از مراحل حفظ یاد کرده اند.
▲درس یازدهم: جایگاه یادگیری مهارتهای ترتیل خوانی
آیا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگیری مهارت های ترتیل خوانی (تجوید، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتدای حفظ قرآن و حتی پیش از آن، نسبت به یادگیری این فنون اقدام نمایند؟ پاسخ این سؤال مثبت است و شرط کمال حفظ و موفقیت هرچه بیشتر در این امر مقدس، تسلط بر مهارت های فوق است. دلیل این سخن نیز روشن است و به این نکته بازمی گردد که اکثر قریب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها برای برکات فردی، بلکه برای ارائه عمومی (از طریق شرکت در مسابقات و محافل قرآنی) حفظ می کنند. البته بدیهی است که نیت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نیل به رضای الهی و انس هرچه بیشتر با قرآن است، اما برکات عمومی حفظ قرآن هم از جمله مسائلی است که در ادامه فعالیت های حافظ نمود می یابد. خلاصه آنکه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوب تر محفوظات خود در محافل عمومی (اعم از مسابقات، محافل و ...) بهتر است نسبت به فراگیری مهارت های ترتیل خوانی نیز اهتمام داشته باشد. اما در اینباره توجه به دو نکته لازم است:
نخست اینکه به رغم توصیه فوق (مبنی بر لزوم اهتمام حافظ به فراگیری مهارتهای ترتیل خوانی) نباید این اهتمام به اصل کار حفظ ـ که عبارت است از «برخورداری از حسن حفظ مطلوب و قابل قبول» ـ خدشه وارد کند. به عبارت دیگر توجه حافظ در درجه اول و بیش از هر چیز، باید به استحکام محفوظات و کمال حسن حفظ معطوف گردد و پس از آن نسبت به تقویت تجوید و وقف و ابتدا و فراگیری صوت و لحن توجه نماید. بنابراین در صورتی که برنامه های حافظ برای یادگیری مهارتهای فوق، اصل کار حفظ را با وقفه یا کندی مواجه می کند باید موقّتاً از یادگیری آنها منصرف شود و پس از حفظ کامل و متقن کل قرآن یا بخش قابل توجهی از آن، به یادگیری این مهارتها بپردازد.
نکته دوم را در قالب این سؤال مطرح می کنیم که «آیا فراگیری مهارت های مورد بحث باید پیش از آغاز حفظ باشد، یا همزمان با کار حفظ یا پس از آن؟» هر سه وضعیت مورد اشاره در سؤال، ممکن و جایز است و هر کدام هم نمونه های متعدد و موفقی داشته است، اما مسلم است که بهترین وضعیت همان وضعیت اول است؛ به این معنا که فرد با تسلط نسبی بر مهارت های مورد بحث به حفظ بپردازد. طبیعی است که در این صورت تا پایان فرآیند حفظ، این مهارت ها را هم تا حد بالایی تقویت خواهد کرد. اما افرادی که آشنایی چندانی با تجوید و صوت و لحن ندارند و یا علاقمند به فراگیری آنها نیستند، ولی مشتاق حفظ قرآنند چه کنند؟ آیا آغاز حفظ را به بعد از یادگیری این مهارت ها موکول کنند؟ و یا به دلیل بی علاقگی به تجوید و صوت و لحن از حفظ قرآن منصرف شوند؟ پاسخ ما به این سؤال منفی است. عده ای که مشتاق حفظ قرآنند اما تجوید و صوت و لحن نمی دانند هم می توانند به حفظ قرآن مشغول شوند، اما باید در حاشیه حفظ آیات و استحکام محفوظات، به تدریج به فراگیری این مهارت ها نیز اقدام نمایند و یا چنانچه قبلاً گفتیم، این کار را به بعد از حفظ کل قرآن یا بخش قابل توجهی از آن واگذار کنند. همچنین کسانی که به دلایل گوناگون علاقه یا فرصت فراگیری این فنون را ندارند اما حفظ قرآن را دوست دارند، به حفظ قرآن مشغول شوند و خود را از این نعمت محروم ننمایند. چه بسا با گذشت زمان علاقه به یادگیری تجوید و مهارتهای دیگر در آنها به وجود آید و در کنار کار حفظ به این امور هم بپردازند. سؤال دیگری که ممکن است در اینجا مطرح شود این که: «آیا اجرای قواعد تجویدی بر قسمتهایی که شخص بدون تسلط به تجوید آنها را حفظ نموده ممکن است؟» در پاسخ می گوییم: بله، ممکن است؛ هرچند انجام این کار می تواند برای برخی افراد با کمی سختی همراه باشد، اما با چند بار مرور و تمرکز بیشتر بر این مقاطع، پس از مدتی به راحتی می توان آنها را نیز همراه با تجوید صحیح تلاوت کرد.
حفظ ترجمه آیات، شماره آیات، شماره صفحات و ...
آیا در کنار حفظ متن آیات قرآن، حفظ ترجمه، شماره آیات، شماره صفحات، شماره سطرها و ... هم ضرورتی دارد؟ پاسخ این سؤال منفی است. چنانچه قبلاً هم گفته ایم، در حفظ قرآن تنها باید حفظ متن آیات مد نظر باشد و فراگیری هر چیزی غیر از آن ضرورتی ندارد؛ چرا که ممکن است به اصل کار حفظ (یعنی تسلط بر آیات) آسیب وارد کند. اما اگر حافظی تشخیص دهد که حفظ مواردی مثل ترجمه،[35] شماره آیات و ... ضرری متوجه اصل کار او نمی کند، می تواند پس از مشورت با معلم حفظ خود یا یکی از اساتید حفظ، به حفظ این موارد نیز اقدام نماید. البته باید توجه داشت که همه این موارد در یک درجه از اهمیت و فایده قرار ندارند. می توان ترتیب آنها را از نظر میزان فایده و اثرگذاری در حفظ قرآن چنین برشمرد: 1ـ حفظ شماره آیات 2ـ حفظ ترجمه آیات 3ـ حفظ شماره صفحات و سایر موارد نیز در رتبه های بعدی قرار می گیرد. برای مثال حفظ شماره آیات به حافظ کمک می کند تا توالی و تسلسل آیات را فراموش نکند و این نکته به ویژه برای حافظان مبتدی که معمولاً توالی آیات را فراموش می کنند بسیار مفید و راهگشاست. [36] فایده دیگر این کار در برخورد با آیات مشابه است و از بر داشتن شماره آیات مشابه، مانع از تداخل آنها با یکدیگر شده و مرور آنها را آسان تر می کند. همچنین تسلط به شماره آیات برای حافظان علاقمند به مطالعات قرآنی بسیار مفید و کمک کننده است. به همین ترتیب، حفظ ترجمه آیات می تواند به یافتن ارتباطات معنایی و در نتیجه سهولت حفظ و سپس مرور آیات کمک کند.
در اینجا و به تناسب بحث، به دو روش عمومی و پرکاربرد برای حفظ شماره آیات اشاره می کنیم:
1ـ تکرار شماره آیه در پایان آن در هر بار تکرار آیه، به صورت لفظی یا مرور در ذهن. در این روش فرض بر این است که شماره آیه نیز جزئی از آیه است و لذا در هر بار مرور، شماره آیه نیز تکرار و به تدریج در همانند متن آیه در ذهن تثبیت می شود.
2ـ حفظ شماره های رُند (مثل 5، 10، 15 و ....) و تشخیص مابقی شماره ها با کمک گرفتن از آنها.
پی نوشت:
[35] . توجه داشته باشید که «حفظ ترجمه» در اینجا، با «دقت در ترجمه و مفاهیم آیات» که در بخش «مراحل حفظ یک مقطع» گفتیم متفاوت است؛ اولی ضرورتی ندارد، اما دومی اهمیت بسیار دارد و به تسهیل کار حفظ کمک شایانی می کند.
[36] . به این معنا که حافظ آیات را به صورت تک تک به خوبی حفظ و ارائه می کند، اما خواندن آنها به صورت متوالی و پشت سر هم برای او مشکل است.
▲درس دوازدهم: رعایت تعادل در فرایند حفظ قرآن
پرهیز از افراط و تفریط و حاکم کردن تعادل نیز در هر کاری لازم و ضروری است و گرفتار شدن در دام تندروی یا کندروی، نه تنها شخص را در رسیدن به اهداف مد نظر خود ناکام می گذارد، بلکه ممکن است خسارت و صدمات سنگینی نیز به او وارد آورد. در امر مقدس حفظ قرآن هم توجه به «اصل تعادل» و تلاش در جهت حاکم کردن آن در روند کار از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است و دلیل این اهمیت نیز آن است که صدمات ناشی از افراط یا تفریط در تعامل با قرآن، صدماتی سنگین و گاه جبران نشدنی است. بسیار دیده شده است که افرادی با شور و علاقه فراوان حفظ قرآن را آغاز می کنند، اما پس از مدتی کوتاه شور و اشتیاق اولیه آنها فروکش کرده و کار حفظ را رها می کنند.[37] اینگونه آسیب ها بیش از همه ناشی از تندروی های حافظان در زمانهایی از حفظ و خارج شدن آنها از مدار تعادل است. از جمله فوائد حضور در جلسات و کلاس ها و مشورت با اساتید حفظ همین است که این عزیزان با اشراف و تسلط بر شرایط و روحیات افراد آنها را در مسیر درست هدایت کرده و از افراط و تفریط باز می دارند. اما در صورتی که حضور در جلسات حفظ یا مشورت با اساتید حفظ مقدور نباشد، حافظان قرآن با دقت در نکات زیر و سعی در عملی کردن آنها می توانند از آسیب های مورد نظر مصون بمانند:
* سعی کنید از همان آغاز، کار خود را با توکل بر ذات لایزال الهی و توسل بر ذوات مقدس معصومان (علیهم السلام) و به ویژه حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه) شروع کنید و در طی کار حفظ نیز از این نکته غفلت نورزید. باید اذعان کرد که حفظ کل قرآن کاری مشکل و زمان بر و نیازمند پشتکار و تلاش مداوم است. سختیها و مشکلات این کار مقدس را با توکل بر خدا و توسل به معصومان (علیهم السلام) بر خود هموار کنید.
* علاقمندان به حفظ آیات نورانی قران کریم از همان ابتدا باید به این نکته مهم توجه داشته باشند که حفظ کل قرآن باید در حرکتی تدریجی و مستمر صورت گیرد و لازم است از هرگونه شتابزدگی در آن پرهیز نمود. بر این اساس، پیش از آغاز جدی کار حفظ، برای ارزیابی درست توانمندیهای خود و دریافت برنامه ای جامع و دقیق، با یکی از کارشناسان حفظ قرآن مشورت کنید. [38]
* بسیار بهتر است که برنامه حفظ حافظان مبتدی (که می خواهند تازه به حفظ قرآن بپردازد) تا چند ماه اول (حداقل دو تا سه ماه) از روزی «نیم صفحه» فراتر نرود. پس از این زمان و تا حفظ کامل قرآن، حجم حفظ جدید در هر روز به یک صفحه افزایش می یابد و باید تا پایان نیز این مقدار ثابت بماند. هرگز به فکر حفظ کردن دو یا چند صفحه جدید در یک روز نباشید و شک نکنید که بعدها از انجام این کار پشیمان خواهید شد. مهم ترین دلیل این توصیه ـ به ویژه نسبت به حفظ «نیم صفحه» در ماه های اول ـ آن است که این کار موجب می شود تا اشتیاق اولیه فرد به حفظ قرآن فروکش نکند و او هر روز منتظر آمدن روز دیگر و حفظ مقطع جدید باشد. این در حالی است که حفظ حجم های زیاد در ماه های اول، اشتیاق فرد را به زودی اشباع می کند و در نتیجه او دیگر تمایلی به ادامه کار حفظ ندارد؛ به علاوه اینکه پیمودن تدریجی مسیر حفظ قرآن موجب می شود تا حافظه فرد بهتر و سریع تر خود را با این مقوله جدید (حفظ مجموعه ای از عبارات عربی) سازگار کند، که این خود کارآیی حافظه را افزایش خواهد داد.
* توصیه مهم دیگر در این رابطه آن است که سعی کنید در هفته تنها 5 روز را به حفظ قسمت های جدید اختصاص دهید و در دو روز دیگر به مرور و تثبیت محفوظات و استراحت بپردازید و به این ترتیب حافظه خود را برای ادامه بهتر کار در روزهای آینده آماده کنید. [39]
* حافظ قرآن باید در برنامه ریزی خود اوقاتی را برای تفریحات و سرگرمیهای سالم در نظر بگیرد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی زیبا و پرمعنا خطاب به ابوذر فرموده اند: «یا اَباذرّ، عَلَی العاقلِ أنْ یَکونَ لَهُ اَرْبَعُ ساعاتٍ: ساعَةٌ یُناجى فیها رَبَّهُ عَزَّوَجلَّ، وَ ساعَةٌ یُحاسِبُ فیها نَفْسَهُ، وَ ساعَةٌ یَتَفَکرُ فیما صَنَعَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیْهِوَ ساعَةٌ یَخْلُو فیها بِحَظِّ نَفْسِه مِنَ الْحَلالِ. فَاِنَّ هذِهِ السّاعَةَ عَوْنٌ لِتْلِک السّاعاتِ»: [40] ای اباذر، بر عاقل است که اوقات شبانه روز خود را به چهار قسمت تقسیم کند: در ساعتى به مناجات با خدایش بپردازد، در ساعتى به حساب نفس خویش رسیدگی کند، در ساعتى در الطاف خدا نسبت به خود بیندیشد و در ساعتى خود را از نعمتهای حلال بهره مند گرداند؛ که این ساعت آخر یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.»
توجه به این مطلب برای حافظان قرآن از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا این کار کارآیی حافظه (یعنی مهم ترین رکن حفظ) را به مراتب بالا می برد و زمان رسیدن به نتیجه را تسریع می کند. در مقابل، بی توجهی به این نکته ممکن است در درازمدت شخص را گوشه گیر و منزوی کند و حتی لذت انس با قرآن را نیز از او سلب نماید.
* پیشتر هم در درس دهم تأکید کردیم که سعی کنید همواره خود را در معرض پرسش و امتحان قرار دهید. البته این نکته بیشتر برای کسانی که امکان شرکت در جلسات و کلاسهای حفظ را ندارند مطرح می شود.[41] بر همین اساس توصیه می کنیم از تکروی و پنهانکاری بیش از حد پرهیز کنید. اشکالی ندارد اگر اطرافیان و دوستانتان بدانند که شما مشغول به حفظ قرآن هستید و چه بسا دانستن این مطلب، موجب تمایل آنان به حفظ کلام الهی شود و شما نیز در این ثواب سهیم شوید.
نکات فوق برای همه حافظان و به ویژه کسانی که به تازگی حفظ قرآن را شروع کرده اند از اهمیت بسزایی برخوردار است. اگر می خواهید اشتیاق و عشق شما به قرآن و حفظ آن همواره پابرجا باشد و با گذشت زمان تقویت شود، سعی کنید به این نکات عمل کنید.
پی نوشت:
[37] . متأسفانه حتی گاه دیده شده که برخی از علاقمندان و مشتاقان حفظ پس از مدت زمانی کوتاه یا بلند و در حالی که حجم قابل توجهی از قرآن را حفظ کرده اند، احساس می کنند که دیگر انس و اشتیاق اولیه به قرائت قرآن در آنها وجود ندارد و علاقه ای برای ادامه کار در خود نمی یابند.
[38] . باید به این نکته توجه داشت که توانمندیهای افراد مختلف با یکدیگر متفاوت است. از اینرو چه بسا فردی بتواند کل قرآن را در طول سه سال با کیفیتی مطلوب حفظ نماید و دیگری این کار را حتی در پنج سال هم نتواند به راحتی به انجام برساند. حتی برای بسیاری از مشتاقان (به دلایل مختلف، از جمله داشتن مشغله های فراوان کاری، یا ضعف حافظه و ...)، نباید حفظ کل قرآن توصیه شود و ایشان را باید به حفظ سور برگزیده یا آیات و عبارات منتخب قرآن هدایت کرد.
[39] . البته این پیشنهاد هرگز به این معنا نیست که در 5 روزی که به حفظ قسمتهای جدید می پردازید، برنامه ای برای مرور و تکرار محفوظات قبلی نداشته باشید. مقصود ما این است که حفظ قسمتهای جدید باید در کنار مرور قسمتهای قبل انجام گیرد. چنانکه پیشتر هم گفته ایم، در حفظ قرآن، مرور و نگهداری محفوظات همواره مقدم بر حفظ قسمتهای جدید است.
[40] . بحار الانوار، ج 74، ص 71.
[41] . همواره مترصد شرکت در محافل، مسابقات و آزمونهای حفظ قرآن باشید و بدانید که این کار منافاتی با داشتن نیت خالصانه و حفظ قرآن برای رضای خدا ندارد. شرکت در اینگونه برنامه ها تأثیر بسیار زیادی در افزایش و تقویت انگیزه حافظان قرآن و آمادگی مطلوب و همیشگی آنان دارد و مسیر دستیابی به حفظ کل قرآن را بر آنان هموار می کند.
▲درس سیزدهم: اهمیت نظم وبرنامه ریزی در حفظ قرآن
شکی نیست که شرط اولیه موفقیت در هر فعالیتی اهتمام به برقراری نظم در آن است و تا زمانی که فرد کارهای خود را در چارچوب یک برنامه منظم دنبال نکند به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. حفظ قرآن نیز از این قاعده مستثنی نیست و موفقیت و وصول به نقطه کمال در آن، وابسته به وجود نظم و برنامه ریزی در مجموعه این امر مقدس است. از آنجا که در حفظ قرآن کار اصلی به عهده حافظه انسان است، برقراری نظم موجب افزایش فوق العاده کارایی حافظه خواهد شد. این سخن را یافته های روان شناسی نیز تأیید می کند. به گفته یکی از روان شناسان: «با وجود نظم، حافظه می تواند بدون اشکال حفظ کند و با کمی تلاش مقدار باور نکردنی از افکار و وقایع را مجددا یادآوری نماید؛ اما بدون نظم حافظه توانایی حفظ کردن را از دست می دهد.» [42] تجارب شخصی حافظان نیز مؤید این نکته است و حتی می توان میزان توفیق هر حافظی را به اندازه توجه او به مقوله نظم دانست. اگر بپرسید: «نظم در کدام مراحل و مباحث حفظ مطرح است؟» پاسخ می دهیم: «در تمامی آنها و از ابتدا تا انتهای روند حفظ.»
از «مصحف حفظ» آغاز می کنیم. پیشتر هم گفتیم که حافظ باید بکوشد از آغاز تا پایان کار حفظ خود، از یک مصحف واحد استفاده کند. زمانهایی که حافظ در آنها به حفظ جدید می پردازد باید زمانهای ثابتی از شبانه روز باشد (مثلاً پس از خواب شبانه و در آغاز روز). اوقات مرور او هم باید حتی الامکان اوقاتی ثابت و مطابق با یک برنامه جامع و کامل باشد و در این برنامه، زمانهای ثابتی را برای هر یک از اقسام سه گانه مرور (کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت) اختصاص دهد. همچنین مطلوب آن است که حافظ در حد توان در مکان ثابتی کار حفظ و مرور خود را انجام دهد. میزان محفوظات جدید او هم در هر نوبت باید مقداری ثابت و مشخص باشد (مثلا نیم صفحه یا یک صفحه در روز). به میزانی که در موارد فوق اختلال ایجاد شود، کیفیت کار حفظ نیز افت خواهد کرد. برای نمونه اگر فرد یک روز پس از خواب شبانه دو صفحه حفظ کند و در روز دیگر در میانه روز یا شب به حفظ جدید یک صفحه بپردازد کار خود را دچار اختلال کرده و در نتیجه حفظ و بازیابی بعدی محفوظات را برای حافظه خود مشکل نموده است.
در این راستا یکی از مهم ترین نکاتی که باید مورد توجه حافظان قرار گیرد این است که از همان آغاز و البته با مشورت با یک یا چند تن از کارشناسان حفظ قرآن، معین کنند که می خواهند در قالب چه برنامه ای به حفظ قرآن اقدام نمایند؛ اولاً آیا خواهان حفظ کل قرآن هستند یا تنها تمایل به حفظ برخی اجزاء و سوره های خاص دارند؟ در صورت تمایل به حفظ کل قرآن، می خواهند این کار را در چه بازه زمانی انجام دهند: دو سال، سه سال، پنج سال یا بیشتر؟ پاسخ به این سؤالات در گرو ارزیابی اولیه توانمندیهای فکری و ذهنی فرد است و استاد یا کارشناس حفظ پس از یک یا دو بار مشاوره، برنامه متناسب با فرد را به او ارائه می دهد.
در اینجا به این نکته مهم اشاره می کنیم که بازه زمانی استاندارد و مورد تأیید عموم کارشناسان برای حفظ کل قرآن دو نیم تا سه سال است. این سخن به این معناست که حفظ قرآن در فاصله زمانی کمتر، به جز در مواردی معدود و برای استعدادهای خاص، توصیه نمی شود و به سرانجام مطلوب نیز نخواهد رسید.
پی نوشت:
[42] . روبرت توکه، چگونه حافظه ای برتر داشته باشیم؟؛ ص 181 (به نقل از نجفی، نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم، ص 87.)
▲درس چهاردهم: نمونه برنامه عملی برای حفظ و مرور
آنچه تاکنون گفتیم بیان نکاتی کلی و اساسی برای علاقمندان به حفظ قرآن کریم بود. بجاست که پیش از پایان دادن به بحث، یک برنامه عملی ساده را نیز برای این کار پیشنهاد کنیم. البته تأکید می کنیم که هدف ما صرفاً بیان یک نمونه کوچک است تا راهنمایی برای عزیزان علاقمند به حفظ قرآن باشد و آنان را در برنامه ریزی هرچه بهتر و دقیق تر برای این کار یاری رساند.[43] پیش از بیان این برنامه، بد نیست بار دیگر به برخی از نکاتی که در مطالب پیشین گفتیم اشاره ای داشته باشیم:
* گفتیم که برای آغاز کار حفظ، پیش از هر چیز باید یک «مصحف حفظ» ـ با توجه به ویژگیهایی که قبلاً بیان شد ـ تهیه کنید.
* پیشنهاد ما این بود که کار خود را از حفظ جزء سی ام (از سورة ناس به سوره نبأ) آغاز کنید و پس از آن به حفظ قرآن از ابتدا اقدام نمایید.
* در ماههای اول (دو تا سه ماه اول)، حجم محفوظات جدید شما در هر روز، از «نیم صفحه» تجاوز نکند. سپس این میزان را به یک صفحه افزایش دهید و تا پایان هم به این روند پایبند باشید.
* سعی کنید همواره با یک برنامه معتدل پیش بروید. به این منظور برنامه حفظ قسمتهای جدید، تنها در 5 روز هفته انجام گیرد و دو روز دیگر (مثلاً پنجشنبه و جمعه) را به مرور و تثبیت محفوظات پیشین و استراحت و تفریحات سالم اختصاص دهید.
* نکته مهم دیگر که به ویژه برای برنامه ریزی و زمانبندی حفظ و مرور به شما کمک می کند این است که بدانید: در اوایل کار حفظ، اختصاص دادن «یک ساعت» در شبانه روز برای حفظ و مرور محفوظات کافی به نظر می رسد؛ اما به مرور زمان و با افزایش حجم محفوظات، باید این زمان را به تدریج افزایش دهید و در نهایت به 2 ساعت در روز برسانید. البته توجه داشته باشید که این زمان (مثلاً دو ساعت) نباید در یک نوبت لحاظ شود؛ بلکه سعی کنید در چهار زمان نیم ساعته کارهای مربوط به حفظ و مرور روزانه خود را برنامه ریزی کنید.[44]
* به تجربه برای حافظان ثابت شده است که همه آنها پس از خو گرفتن با حفظ قرآن، می توانند به راحتی و با توجه به دیگر مشغله ها و فعالیتهای روزمره، برای حفظ خود نیز برنامه ریزی کنند. بنابراین اگر در ابتدا کمی در این کار با سختی مواجه شدید نگران نشوید و همواره به عنایات خداوند و کرامت قرآن دلگرم باشید. اگر در چند ماه اول با سختیهای حفظ قرآن مدارا کنید، بی تردید پس از آن به راحتی و در کنار دیگر فعالیتهای روزمره به کار حفظ و مرور محفوظات نیز خواهید پرداخت.
حال فرض کنیم شما با توکل بر الطاف خدای مهربان و با توسل به معصومان (علیهم السلام)، عزم خود را جزم کرده اید و می خواهید ـ مثلاً ـ از ابتدای تابستان کار حفظ قرآن را شروع کنید. بنابراین هدف شما در حال حاضر حفظ استوار و متقن جزء سی ام قرآن مجید است. با توجه به اینکه تازه می خواهید به حفظ قرآن بپردازید و قبلاً سابقه انجام آن را نداشته اید، پیشنهاد می کنیم نکات فوق را مدنظر داشته باشید و با توجه به آنها کار خود را شروع کرده و ادامه دهید. با رعایت نکات فوق شما می توانید در طول حداکثر سه ماه، جزء سی ام را با کیفیتی مطلوب حفظ و ارائه کنید. [45] شما می توانید از برنامه پیشنهادی زیر برای ماه اول فعالیت خود استفاده نمایید:
ماه | هفته | روز | حفظ جدید | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |||
اول | اول | ش | ناس ـ فلق ـ توحید | ----- | ----- | |||
ی | مسد ـ نصر | محفوظات روز قبل | ----- | |||||
د | کافرون ـ کوثر | محفوظات دو روز قبل | ----- | |||||
س | ماعون ـ قریش | محفوظات سه روز قبل | ----- | |||||
چ | فیل ـ همزه | محفوظات چهار روز قبل | ----- | |||||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||||
ج | ----- | |||||||
دوم | ش | عصر ـ تکاثر | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات هفته اول | ||||
ی | قارعه | // | // | |||||
د | عادیات | // | // | |||||
س | زلزال | // | // | |||||
چ | بینه (1ـ5) | // | // | |||||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||||
سوم | ش | بینه (5 تا آخر) | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات دو هفته اول | ||||
ی | قدر ـ تین | // | // | |||||
د | علق | // | // | |||||
س | انشراح ـ ضحی | // | // | |||||
چ | لیل | // | // | |||||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||||
چهارم | ش | شمس | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات سه هفته اول | ||||
ی | بلد (1 تا 10) | // | // | |||||
د | بلد (11 تا آخر) | // | // | |||||
س | فجر (1 تا 16) | // | // | |||||
چ | فجر (17 تا آخر) | // | // | |||||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات (نیم جزء دوم جزء سی) | ||||||
در ضمیمه (1) جدول حفظ جزء سی ام به طور کامل آمده است.
یادآوری نکات مربوط به مرور محفوظات
پیشتر گفتیم که مرور محفوظات باید در سه مرحله انجام گیرد: در کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت. «مرور در کوتاه مدت» مربوط به روزهایی است که شما قسمت جدیدی را حفظ می کنید.[46] چنانچه قبلاً هم گفته ایم، لازم است قسمتهایی را که جدیداً حفظ می کنید در همان روز، بین 10 تا 20 بار تکرار کنید. این میزان تکرار برای یک مقطع «نیم صفحه ای» ـ البته در ماههای اول کار ـ حداکثر یک ساعت زمان می برد. البته با گذشت زمان و انس گرفتن شما با حفظ قرآن، این زمان کاهش خواهد یافت. شما می توانید نیمی از این تکرار را در میانه روز و نیم دیگر را هنگام شب انجام دهید.
«مرور در میان مدت» به این معناست که شما محفوظات هفته اخیر خود را در روزهای بعد، حداقل یک بار تکرار کنید. انجام این کار زمان چندانی نیاز ندارد [47] و بهتر است پیش از حفظ جدید (یعنی در ابتدای روز) انجام شود.
«مرور در بلندمدت» هم مربوط به مرور دوره ای محفوظات است و برنامه ریزی آن به حجم محفوظات حافظان بستگی دارد. برای مثال، حافظان 5 جزء و کمتر، در هفته باید یک بار کل محفوظات خود را دوره کنند؛ حافظان 10 جزء هر روز نیاز به مرور یک جزء از محفوظات گذشته خود دارند؛ این میزان برای حافظان 20 جزء، دو جزء در روز پیشنهاد می شود. حافظان کل هم ـ مشروط به عملی کردن برنامه تثبیت کلی محفوظات پس از اتمام حفظ کل قرآن ـ می توانند به مرور روزانه یک جزء بسنده کنند.
می توانید در صورت تمایل از زمانبندی زیر، برای حفظ و مرور روزانه خود استفاده کنید: [48]
نیم ساعت در آغاز روز: مرور در میان مدت + حفظ مقطع جدید
نیم ساعت در میانه روز: مرور در کوتاه مدت
نیم ساعت در آغاز شب: (باقیمانده) مرور در کوتاه مدت + (بخشی از) مرور در بلندمدت
نیم ساعت در پایان شب: مرور در بلند مدت
پی نوشت:
[43] . لازم به ذکر است که این برنامه به طور خاص برای کسانی که امکان شرکت در کلاسها و جلسات حفظ قرآن و بهره مندی از توصیه های اساتید و معلمان حفظ را ندارند پیشنهاد می شود. در صورت امکان شرکت در کلاسهای حفظ، این توصیه ها و برنامه ها از سوی اساتید و معلمان محترم به علاقمندان ارائه خواهد شد.
[44] . برای مثال، در آغاز روز نیم ساعت را به حفظ مقطع جدید (و در صورت امکان مرور صفحاتی که اخیراً حفظ کرده اید) اختصاص دهید، پس از آن نیم ساعت در میانه روز (قبل یا بعد از نماز ظهر و عصر)، نیم ساعت در اوایل شب (قبل یا بعد از نماز مغرب و عشاء) و نیم ساعت پیش از خواب شبانه به مرور مقطعی که تازه حفظ کرده اید و نیز محفوظات گذشته بپردازید.
[45] . تصور نکنید که سه ماه زمان زیادی برای حفظ یک جزء است. باز هم تکرار می کنیم که در حفظ قرآن «کیفیت» حرف اول و آخر را می زند. حفظ کردن حجم زیادی از قرآن در مدت زمانی اندک ممکن، اما کم فایده است و می تواند پس از گذشت چند ماه موجب دلسردی شما شود (اتفاقی ناخوشایندی که برای بسیاری از مشتاقان حفظ قرآن افتاده است). ضمناً توجه داشته باشید که شما پس از این سه ماه برنامه خود را تغییر می دهید و خواهید توانست به راحتی «یک صفحه» در روز حفظ کنید و به این ترتیب شما در هر ماه یک جزء را حفظ خواهید کرد. اما توصیه می کنیم در گامهای اول از عجله پرهیز کنید.
[46] . از اینرو در روزهایی که برنامه ای برای حفظ قسمتهای جدید ندارید (در برنامه ما روزهای پنج شنبه و جمعه) این قسم مرور هم مطرح نمی شود.
[47] . بین 10 تا 15 دقیقه.
[48] . مجدداً یادآور می شویم که این برنامه صرفاً یک پیشنهاد و به منزله ارائه یک نمونه است. شما می توانید به تناسب اوقات فراغت و فعالیتهای دیگر زمانبندی دلخواه خود را تنظیم کنید.
▲خاتمه
آنچه در این چهارده درس گفته شد، حاصل تجربیات شخصی نگارنده و نیز نکاتی بود که از سخنان اساتید حفظ قرآن و نیز منابع تألیف شده در این موضوع به دست آمده است. امید که مورد استفاده مشتاقان حفظ کلام وحی قرار گیرد و به سهم ناچیز خود، راهنمای آنان برای پیمودن هرچه بهتر مسیر حفظ قرآن باشد. البته می پذیریم که همه مباحث مرتبط با حفظ قرآن در این نوشته مختصر نیامده، اما کوشیده ایم در عین رعایت اختصار، به مباحث اصلی و مورد نیاز اشاره کنیم.
این مجموعه را با بیان دعایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) برای فراموش نکردن قرآن به امیرمومنان علی (علیه السلام) تعلیم فرمود به پایان می بریم:
«اللهمّ ارْحَمْنی بِتَرک مَعاصیک اَبداً ما اَبْقَیتَنی، وَارْحَمْنی مِنْ تَکلُّفِ ما لایعْنینی، وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرِ فیما یرْضیک عَنّی، وَ اَلْزِمْ قلبی حِفظَ کتابِک کما عَلَّمْتَنی، وارْزُقْنی اَنْ اَتْلُوَهُ عَلَى النَّحْوِ الّذی یرْضیک عَنّی. اَللهمَّ نَوِّرْ بِکتابِک بَصری، واشْرَحْ بِهِ صدری، وَ اَطْلِقْ بِهِ لسانی، وَاسْتَعْمِلْ بِهِ بدنی، وَ قَوِّنی بِهِ عَلى ذلک وَ اَعِنّی علیه، اِنّه لا یعینَ علیهِ اِلاّ اَنْتَ، لا الهَ اِلاّ اَنتَ.»:[49]
بارخدایا، به من رحمت آر که تا زنده هستم هیچگاه نافرمانی تو نکنم و به من رحمت آر که در چیزهای بیهوده به زحمت نیفتم و نیک اندیشی در آنچه که تو را خشنود می کند روزیم فرما و حفظ کردن کتابت را آنگونه که به من آموختی با من ملازم و همراه گردان و تلاوت آن را به گونه ای که تو را از من خشنود کند روزیم فرما. بارخدایا، به وسیله کتابت دیده (بصیرت) مرا روشن کن و سینه ام را فراخ ساز و زبانم را باز و گویا کن و پیکرم را در راه آن به کار گیر و در اینباره با قرآن نیرویم ببخش و بر آن کمکم کن، که در این راه جز تو کسی کمک نکند. معبودی جز تو نیست.
پی نوشت:
[49] . میزان الحکمه، ج 10، ص 4816، ح 16476.
▲ضمیمه 1 جدول حفظ جزء سی
برنامه حفظ، مرور و تثبیت جزء سی ام قرآن کریم
ماه | هفته | روز | حفظ جدید | مرور میان مدت | مرور بلندمدت |
اول | اول | ش | ناس ـ فلق ـ توحید | ----- | ----- |
ی | مسد ـ نصر | محفوظات روز قبل | ----- | ||
د | کافرون ـ کوثر | محفوظات دو روز قبل | ----- | ||
س | ماعون ـ قریش | محفوظات سه روز قبل | ----- | ||
چ | فیل ـ همزه | محفوظات چهار روز قبل | ----- | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | ||||
دوم | ش | عصر ـ تکاثر | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات هفته اول | |
ی | قارعه | // | // | ||
د | عادیات | // | // | ||
س | زلزال | // | // | ||
چ | بینه (1ـ5) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
سوم | ش | بینه (5 تا آخر) | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات دو هفته اول | |
ی | قدر ـ تین | // | // | ||
د | علق | // | // | ||
س | انشراح ـ ضحی | // | // | ||
چ | لیل | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
چهارم | ش | شمس | محفوظات یک هفته اخیر | محفوظات سه هفته اول | |
ی | بلد (1 تا 10) | // | // | ||
د | بلد (11 تا آخر) | // | // | ||
س | فجر (1 تا 16) | // | // | ||
چ | فجر (17 تا آخر) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات (نیم جزء دوم جزء سی) | |||
دوم | اول | ش | غاشیه (1 تا 14) | محفوظات یک هفته اخیر | نیم جزء دوم جزء سی (فجر تا ناس) |
ی | غاشیه (15 تا آخر) | // | // | ||
د | اعلی | // | // | ||
س | طارق | // | // | ||
چ | بروج (1 تا 10) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
دوم | ش | بروج (11 تا آخر) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | انشقاق (1 تا 15) | // | // | ||
د | انشقاق (15 تا آخر) | // | // | ||
س | مطففین (1 تا 17) | // | // | ||
چ | مطففین (18 تا 28) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
سوم | ش | مطففین (29 تا آخر) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | انفطار | // | // | ||
د | تکویر (1 تا 14) | // | // | ||
س | تکویر (15 تا آخر) | // | // | ||
چ | عبس (1 تا 23) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
چهارم | ش | عبس (24 تا آخر) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | نازعات (1 تا 15) | // | // | ||
د | نازعات (16 تا 32) | // | // | ||
س | نازعات (33 تا آخر) | // | // | ||
چ | نبأ (1 تا 16) | // | // | ||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | |||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | |||
سوم | اول | ش | نبأ (17 تا 30) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه از محفوظات گذشته |
ی | نبأ (31 تا آخر) | // | // | ||
د | ----- | مرور و تثبیت جزء سی ام | |||
س | ----- | ||||
چ | ----- | ||||
پ | ----- | ||||
ج | ----- | ||||
▲ضمیمه 2 جدول حفظ ده جزء اول
برنامه حفظ، مرور و تثبیت ده جزء اول قرآن کریم
جزء اول | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
سوم[50] | دوم | ش | صفحه 2 ـ سوره بقره (1 ـ 5) | ----- | در این مقطع از برنامه حفظ، مرور روزانه «نیم جزء» از محفوظات گذشته کافی به نظر می رسد. | |
ی | صفحه 3 ـ سوره بقره (6 ـ 16) | محفوظات روز قبل | ||||
د | صفحه 4 ـ سوره بقره (17 ـ 24) | محفوظات دو روز قبل | ||||
س | صفحه 5 ـ سوره بقره (25 ـ 29) | محفوظات سه روز قبل | ||||
چ | صفحه 6 ـ سوره بقره (30 ـ 37) | محفوظات چهار روز قبل | ||||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 7 ـ سوره بقره (38 ـ 48) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 8 ـ سوره بقره (49 ـ 57) | // | // | |||
د | صفحه 9 ـ سوره بقره (58 ـ 61) | // | // | |||
س | صفحه 10 ـ سوره بقره (62 ـ 69) | // | // | |||
چ | صفحه 11 ـ سوره بقره (70 ـ 76) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 12 ـ سوره بقره (77 ـ 83) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 13 ـ سوره بقره (84 ـ 88) | // | // | |||
د | صفحه 14 ـ سوره بقره (89 ـ 93) | // | // | |||
س | صفحه 15 ـ سوره بقره (94 ـ 101) | // | // | |||
چ | صفحه 16 ـ سوره بقره (102 ـ 105) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||
چهارم | اول | ش | صفحه 17 ـ سوره بقره (106 ـ 112) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 18 ـ سوره بقره (113 ـ 119) | // | // | |||
د | صفحه 19 ـ سوره بقره (120 ـ 126) | // | // | |||
س | صفحه 20 ـ سوره بقره (127 ـ 134) | // | // | |||
چ | صفحه 21 ـ سوره بقره (135 ـ 141) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور همه محفوظات | ||||
دوم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء اول همراه با مرور جزء سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء دوم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
چهارم | سوم | ش | صفحه 22 ـ سوره بقره (142 ـ 145) | ----- | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 23 ـ سوره بقره (146 ـ 153) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 24 ـ سوره بقره (154 ـ 163) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 25 ـ سوره بقره (164 ـ 169) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 26 ـ سوره بقره (170 ـ 176) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 27 ـ سوره بقره (177 ـ 181) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 28 ـ سوره بقره (182 ـ 186) | // | // | |||
د | صفحه 29 ـ سوره بقره (187 ـ 190) | // | // | |||
س | صفحه 30 ـ سوره بقره (191 ـ 196) | // | // | |||
چ | صفحه 31 ـ سوره بقره (197 ـ 202) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
پنجم | اول | ش | صفحه 32 ـ سوره بقره (203 ـ 210) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 33 ـ سوره بقره (211 ـ 215) | // | // | |||
د | صفحه 34 ـ سوره بقره (216 ـ 219) | // | // | |||
س | صفحه 35 ـ سوره بقره (220 ـ 221)[51] | // | // | |||
چ | صفحه 35 ـ سوره بقره (222 ـ 224) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 36 ـ سوره بقره (225 ـ 228) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 36 ـ سوره بقره (229 ـ 230) | // | // | |||
د | صفحه 37 ـ سوره بقره (231 ـ 232) | // | // | |||
س | صفحه 37 ـ سوره بقره (233) | // | // | |||
چ | صفحه 38 ـ سوره بقره (234 ـ 235) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 38 ـ سوره بقره (236 ـ 237) | محفوظات یک هفته اخیر | ده صفحه (نیم جزء) از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 39 ـ سوره بقره (238 ـ 245) | // | // | |||
د | صفحه 40 ـ سوره بقره (246 ـ 248) | // | // | |||
س | صفحه 41 ـ سوره بقره (249 ـ 252) | // | // | |||
چ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء دوم همراه با مرور جزء اول و سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء سوم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
ششم | اول | ش | صفحه 42 ـ سوره بقره (253 ـ 256) | ----- | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 43 ـ سوره بقره (257 ـ 259) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 44 ـ سوره بقره (260 ـ 264) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 45 ـ سوره بقره (265 ـ 269) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 46 ـ سوره بقره (270 ـ 274) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 47 ـ سوره بقره (275 ـ 281) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 48 ـ سوره بقره (282) | // | // | |||
د | صفحه 49 ـ سوره بقره (283 ـ 286) | // | // | |||
س | صفحه 50 ـ سوره آل عمران (1 ـ 9) | // | // | |||
چ | صفحه 51 ـ سوره آل عمران (10 ـ 15) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 52 ـ سوره آل عمران (16 ـ 22) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 53 ـ سوره آل عمران (23 ـ 29) | // | // | |||
د | صفحه 54 ـ سوره آل عمران (30 ـ 37) | // | // | |||
س | صفحه 55 ـ سوره آل عمران (38 ـ 45) | // | // | |||
چ | صفحه 56 ـ سوره آل عمران (46 ـ 52) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 57 ـ سوره آل عمران (53 ـ 61) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 58 ـ سوره آل عمران (62 ـ 70) | // | // | |||
د | صفحه 59 ـ سوره آل عمران (71 ـ 77) | // | // | |||
س | صفحه 60 ـ سوره آل عمران (78 ـ 83) | // | // | |||
چ | صفحه 61 ـ سوره آل عمران (84 ـ 91) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
هفتم | اول | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء سوم همراه با مرور اجزاء اول، دوم و سی ام | ||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء چهارم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
هفتم | دوم | ش | صفحه 62 ـ سوره آل عمران (92 ـ 100) | ----- | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 63 ـ سوره آل عمران (101 ـ 108) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 64 ـ سوره آل عمران (109 ـ 115) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 65 ـ سوره آل عمران (116 ـ 121) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 66 ـ سوره آل عمران (122 ـ 132) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 67 ـ سوره آل عمران (133 ـ 140) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 68 ـ سوره آل عمران (141 ـ 148) | // | // | |||
د | صفحه 69 ـ سوره آل عمران (149 ـ 153) | // | // | |||
س | صفحه 70 ـ سوره آل عمران (154 ـ 157) | // | // | |||
چ | صفحه 71 ـ سوره آل عمران (158 ـ 165) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 72 ـ سوره آل عمران (166 ـ 173) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 73 ـ سوره آل عمران (174 ـ 180) | // | // | |||
د | صفحه 74 ـ سوره آل عمران (181 ـ 186) | // | // | |||
س | صفحه 75 ـ سوره آل عمران (187 ـ 194) | // | // | |||
چ | صفحه 76 ـ سوره آل عمران (195 ـ 200) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
هشتم | اول | ش | صفحه 77 ـ سوره نساء (1 ـ 6) | محفوظات یک هفته اخیر | پانزده صفحه از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 78 ـ سوره نساء (7 ـ 11) | // | // | |||
د | صفحه 79 ـ سوره نساء (12 ـ 14) | // | // | |||
س | صفحه 80 ـ سوره نساء (15 ـ 19) | // | // | |||
چ | صفحه 81 ـ سوره نساء (20 ـ 23) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء چهارم همراه با مرور اجزاء اول، دوم، سوم و سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء پنجم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
هشتم | سوم | ش | صفحه 82 ـ سوره نساء (24 ـ 26) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 83 ـ سوره نساء (27 ـ 33) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 84 ـ سوره نساء (34 ـ 37) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 85 ـ سوره نساء (38 ـ 44) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 86 ـ سوره نساء (45 ـ 51) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 87 ـ سوره نساء (52 ـ 59) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 88 ـ سوره نساء (60 ـ 65) | // | // | |||
د | صفحه 89 ـ سوره نساء (66 ـ 74) | // | // | |||
س | صفحه 90 ـ سوره نساء (75 ـ 79) | // | // | |||
چ | صفحه 91 ـ سوره نساء (80 ـ 86) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
نهم | اول | ش | صفحه 92 ـ سوره نساء (87 ـ 91) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 93 ـ سوره نساء (92 ـ 94) | // | // | |||
د | صفحه 94 ـ سوره نساء (95 ـ 101) | // | // | |||
س | صفحه 95 ـ سوره نساء (102 ـ 105) | // | // | |||
چ | صفحه 96 ـ سوره نساء (106 ـ 113) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 97 ـ سوره نساء (114 ـ 121) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 98 ـ سوره نساء (122 ـ 127) | // | // | |||
د | صفحه 99 ـ سوره نساء (128 ـ 134) | // | // | |||
س | صفحه 100 ـ سوره نساء (135 ـ 140) | // | // | |||
چ | صفحه 101 ـ سوره نساء (141 ـ 147) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء پنجم همراه با مرور اجزاء اول، دوم، سوم، چهارم و سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء ششم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
نهم | چهارم | ش | صفحه 102 ـ سوره نساء (148 ـ 154) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 103 ـ سوره نساء (155 ـ 162) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 104 ـ سوره نساء (163 ـ 170) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 105 ـ سوره نساء (171 ـ 175) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 106 ـ نساء (176) + مائده (1 ـ 2) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دهم | اول | ش | صفحه 107 ـ سوره مائده (3 ـ 5) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 108 ـ سوره مائده (6 ـ 9) | // | // | |||
د | صفحه 109 ـ سوره مائده (10 ـ 13) | // | // | |||
س | صفحه 110 ـ سوره مائده (14 ـ 17) | // | // | |||
چ | صفحه 111 ـ سوره مائده (18 ـ 23) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 112 ـ سوره مائده (24 ـ 31) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 113 ـ سوره مائده (32 ـ 36) | // | // | |||
د | صفحه 114 ـ سوره مائده (37 ـ 41) | // | // | |||
س | صفحه 115 ـ سوره مائده (42 ـ 45) | // | // | |||
چ | صفحه 116 ـ سوره مائده (46 ـ 50) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 117 ـ سوره مائده (51 ـ 57) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 118 ـ سوره مائده (58 ـ 64) | // | // | |||
د | صفحه 119 ـ سوره مائده (65 ـ 70) | // | // | |||
س | صفحه 120 ـ سوره مائده (71 ـ 76) | // | // | |||
چ | صفحه 121 ـ سوره مائده (77 ـ 82) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء ششم همراه با مرور اجزاء اول تا پنجم و جزء سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء هفتم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
یازدهم | اول | ش | صفحه 122 ـ سوره مائده (83 ـ 89) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 123 ـ سوره مائده (90 ـ 95) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 124 ـ سوره مائده (96 ـ 103) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 125 ـ سوره مائده (104 ـ 108) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 126 ـ سوره مائده (109 ـ 113) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 127 ـ سوره مائده (114 ـ 120) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 128 ـ سوره انعام (1 ـ 8) | // | // | |||
د | صفحه 129 ـ سوره انعام (9 ـ 18) | // | // | |||
س | صفحه 130 ـ سوره انعام (19 ـ 27) | // | // | |||
چ | صفحه 131 ـ سوره انعام (28 ـ 35) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 132 ـ سوره انعام (36 ـ 44) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 133 ـ سوره انعام (45 ـ 52) | // | // | |||
د | صفحه 134 ـ سوره انعام (53 ـ 59) | // | // | |||
س | صفحه 135 ـ سوره انعام (60 ـ 68) | // | // | |||
چ | صفحه 136 ـ سوره انعام (69 ـ 73) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 137 ـ سوره انعام (74 ـ 81) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 138 ـ سوره انعام (82 ـ 90) | // | // | |||
د | صفحه 139 ـ سوره انعام (91 ـ 94) | // | // | |||
س | صفحه 140 ـ سوره انعام (95 ـ 101) | // | // | |||
چ | صفحه 141 ـ سوره انعام (102 ـ 110) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوازدهم | اول | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء هفتم همراه با مرور اجزاء اول تا ششم و جزء سی ام | ||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء هشتم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
دوازدهم | دوم | ش | صفحه 142 ـ سوره انعام (111 ـ 118) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 143 ـ سوره انعام (109 ـ 124) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 144 ـ سوره انعام (125 ـ 131) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 145 ـ سوره انعام (132 ـ 137) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 146 ـ سوره انعام (138 ـ 142) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 147 ـ سوره انعام (143 ـ 146) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 148 ـ سوره انعام (147 ـ 151) | // | // | |||
د | صفحه 149 ـ سوره انعام (152 ـ 157) | // | // | |||
س | صفحه 150 ـ سوره انعام (158 ـ 165) | // | // | |||
چ | صفحه 151 ـ سوره اعراف (1 ـ 11) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 152 ـ سوره اعراف (12 ـ 22) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 153 ـ سوره اعراف (23 ـ 30) | // | // | |||
د | صفحه 154 ـ سوره اعراف (31 ـ 37) | // | // | |||
س | صفحه 155 ـ سوره اعراف (38 ـ 43) | // | // | |||
چ | صفحه 156 ـ سوره اعراف (44 ـ 51) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
پایان سال اول و آغاز سال دوم فعالیت حفظ ** یک سال از آغاز فعالیت حفظ شما گذشت. نماز شکر فراموش نشود. ** | ||||||
اول | اول | ش | صفحه 157 ـ سوره اعراف (52 ـ 57) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 158 ـ سوره اعراف (58 ـ 67) | // | // | |||
د | صفحه 159 ـ سوره اعراف (68 ـ 73) | // | // | |||
س | صفحه 160 ـ سوره اعراف (74 ـ 81) | // | // | |||
چ | صفحه 161 ـ سوره اعراف (82 ـ 87) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء هشتم همراه با مرور اجزاء اول تا هفتم و جزء سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء نهم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
اول | سوم | ش | صفحه 162 ـ سوره اعراف (88 ـ 95) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 163 ـ سوره اعراف (96 ـ 104) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 164 ـ سوره اعراف (105 ـ 120) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 165 ـ سوره اعراف (121 ـ 130) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 166 ـ سوره اعراف (131 ـ 137) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | صفحه 167 ـ سوره اعراف (138 ـ 143) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 168 ـ سوره اعراف (144 ـ 149) | // | // | |||
د | صفحه 169 ـ سوره اعراف (150 ـ 155) | // | // | |||
س | صفحه 170 ـ سوره اعراف (156 ـ 159) | // | // | |||
چ | صفحه 171 ـ سوره اعراف (160 ـ 163) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | اول | ش | صفحه 172 ـ سوره اعراف (164 ـ 170) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 173 ـ سوره اعراف (170 ـ 178) | // | // | |||
د | صفحه 174 ـ سوره اعراف (179 ـ 187) | // | // | |||
س | صفحه 175 ـ سوره اعراف (188 ـ 195) | // | // | |||
چ | صفحه 176 ـ سوره اعراف (196 ـ 206) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
دوم | ش | صفحه 177 ـ سوره انفال (1 ـ 8) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 178 ـ سوره انفال (9 ـ 16) | // | // | |||
د | صفحه 179 ـ سوره انفال (17 ـ 25) | // | // | |||
س | صفحه 180 ـ سوره انفال (26 ـ 33) | // | // | |||
چ | صفحه 181 ـ سوره انفال (34 ـ 40) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء نهم همراه با مرور اجزاء اول تا هشتم و جزء سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
جزء دهم | ||||||
ماه | هفته | روز | حفظ جدید (صفحه ـ سوره (آیات)) | مرور میان مدت | مرور بلندمدت | |
دوم | چهارم | ش | صفحه 182 ـ سوره انفال (41 ـ 45) | ----- | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 183 ـ سوره انفال (46 ـ 52) | محفوظات روز قبل | // | |||
د | صفحه 184 ـ سوره انفال (53 ـ 61) | محفوظات دو روز قبل | // | |||
س | صفحه 185 ـ سوره انفال (62 ـ 69) | محفوظات سه روز قبل | // | |||
چ | صفحه 186 ـ سوره انفال (70 ـ 75) | محفوظات چهار روز قبل | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | اول | ش | صفحه 187 ـ سوره توبه (1 ـ 6) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | |
ی | صفحه 188 ـ سوره توبه (7 ـ 13) | // | // | |||
د | صفحه 189 ـ سوره توبه (14 ـ 20) | // | // | |||
س | صفحه 190 ـ سوره توبه (21 ـ 26) | // | // | |||
چ | صفحه 191 ـ سوره توبه (27 ـ 31) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | |||||
دوم | ش | صفحه 192 ـ سوره توبه (32 ـ 36) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 193 ـ سوره توبه (37 ـ 40) | // | // | |||
د | صفحه 194 ـ سوره توبه (41 ـ 47) | // | // | |||
س | صفحه 195 ـ سوره توبه (48 ـ 54) | // | // | |||
چ | صفحه 196 ـ سوره توبه (55 ـ 61) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
سوم | ش | صفحه 197 ـ سوره توبه (62 ـ 68) | محفوظات یک هفته اخیر | یک جزء از محفوظات گذشته | ||
ی | صفحه 198 ـ سوره توبه (69 ـ 72) | // | // | |||
د | صفحه 199 ـ سوره توبه (73 ـ 79) | // | // | |||
س | صفحه 200 ـ سوره توبه (80 ـ 86) | // | // | |||
چ | صفحه 201 ـ سوره توبه (87 ـ 93) | // | // | |||
پ | ----- | تثبیت محفوظات هفته | ||||
ج | ----- | مرور محفوظات | ||||
چهارم | ش | ----- | مرور و تثبیت جزء دهم همراه با مرور اجزاء اول تا نهم و جزء سی ام | |||
ی | ----- | |||||
د | ----- | |||||
س | ----- | |||||
چ | ----- | |||||
پ | ----- | |||||
ج | ----- | |||||
* توصیه می کنیم اکنون و پس از حفظ ده جزء اول (و در مجموع یازده جزء از قرآن کریم) قدری به خود استراحت دهید و ـ مثلاً ـ پس از گذشت یک تا دو هفته، به حفظ ده جزء دوم اقدام نمایید.
* در صورت تسلط مطلوب بر ده جزء اول، می توانید با شرکت در مسابقات و آزمونهای مختلف (از جمله آزمونهای طرح اعطای مدرک تخصصی به حفاظ قرآن کریم)، ضمن کسب موفقیتهای مختلف، تواناییهای خود را نیز بهتر محک بزنید.
در سایه الطاف بیکران صاحب قرآن، سربلند باشید.
پی نوشت:
[50] . چنانچه در کتاب «راهنمای حفظ قرآن» نیز گفته ایم، فرض ما بر این است که شما ابتدا جزء سی ام را حفظ کرده اید و اکنون در ماه سوم و در ادامه کار خود، به حفظ قرآن از ابتدا می پردازید.
[51] . از آنجا که حفظ و مرور صفحات 35 تا 38 سوره بقره (معروف به آیات طلاق) برای عموم حافظان کمی مشکل ساز است، برنامه حفظ این صفحات کمی آسانتر از قسمتهای دیگر و به صورت حفظ «نیم صفحه» در روز در نظر گرفته شده است.