اخلاق در قرآن جلد اول

نویسنده : آیت الله محمد تقی مصباح یزدی مترجم : تحقیق و نگارش:محمد حسین اسکندری‏

گرایشات معارض

موانع دیگری نیز انسان را از کسب معرفت صحیح و نیل به علم باز می دارد که بیشتر مربوط به بعد گرایشها می شود: مثل اینکه انسان تصور کند اگر به دنبال کسب معارف حق باشد از یک سلسله منافع مادی محروم خواهد شد.
معمولاً، کسانی که در زندگی دنیا در رفاه و نعمت زندگی می کنند و همه نوع وسایل آسایش و التذاذ بر ایشان فراهم است، به وضع موجود خویش دلبستگی شدید پیدا می کنند تا آنجا که اگر احساس کنند چیزی این وضع را به خطر می اندازد مایل نیستند ذهن خود را به آن مشغول سازند و بر عکس به مبارزه با آن بر می خیزند.
بطور کلی در آیات قرآن در ارتباط با اندیشه درست حداقل به سه نوع از موانع برخورد می کنیم:

الف - لذات آنی و هوسهای لحظه ای

که در همه افراد اجمالا وجود دارد با این تفاوت که در بعضی در چارچوب حد و مرز مشخص و فکر شده و معقول انجام می گیرد و در این صورت با دیگر کارهای لازم و ضروری انسان ناسازگاری و تعارضی ندارد و من جمله مانع فکر و اندیشه و آینده نگری وی نیز نخواهد شد؛ ولی، در برخی دیگر از انسانها این گونه لذات و هوسها طغیان می کنند و بدون حد و مرز همه فرصتها را از وی سلب می کنند و نیز مانع از اندیشیدن و آینده نگری وی می شوند حال خواه اندیشه درباره آینده مادی و دنیوی و یا معنوی، اخلاقی و اخروی و به عبارتی زندگی وی یکباره به صورت یک زندگی یکپارچه غریزی و حیوانی در می آید که این نکته را از بسیاری از آیات می توان استفاده کرد و ما در اینجا به چند نمونه اشاره می کنیم، مثل آیه:
و لقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها ولهم اعین لا یبصرون بها ولهم اذان لا یسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون(440).
(و حقاً آفریده ایم برای جهنم بسیاری از جن و انس را زیرا دلهایی دارند که با آن نمی فهمند و چشمهایی که با آن نمی بینند و گوشهایی که با آن نمی شنوند آنان چون چارپایانند؛ بلکه، از چارپایان گمراه ترند آنان غفلت زدگان هستند.)
و آیه:
و الذین کفروا یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام و النار مثوی لهم(441).
(و کسان یکه کفر می ورزند کامجویی می کنند و می خورند چنانکه چارپایان و آتش جایگه آنان است.)

ب - آینده نگری افراطی مادی

در مرحله دوم کسانی هستند که فکر و اندیشه خویش به کار گیرند و این گونه غرق در لذات آنی و هوسهای لحظه ای نیستند؛ ولی، فکر و ذکر و اندیشه ایشان بطور کلی در مسائل دنیوی خلاصه می شود: کسب ثروت، تحصیل قدرت و به دست آوردن مقام و موقعیت اجتماعی دنیوی آن چنان ایشان را به خود مشغول سازد که از خدا و قیامت و معنویت و آینده خویش کاملاً غافل شوند. در حقیقت اینان فکرشان همانند گروه اول نمرده و نیست نشده؛ ولی، در اسارت گرایشان مادی دنیا دوستی، مال پرستی، جاه طلبی و قدرت خواهی قرار دارد و هیچ گاه از زندان تاریک این گرایشات مادی دنیوی نمی تواند به بیرون پرواز کند و بویی از روح و ریحان و جنت و نعیم و قرب و رحمت خدا استنشاق کند.
البته، این گروه ممکن است عناد خاصی هم با خدا و پیامبر و قیامت نداشته باشند؛ ولی، کلا غرق در مال و جاه و قدرت شده و در نتیجه از این گونه مسائل کاملاً غافل می مانند. در این زمینه نیز آیات فراوان است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم، مثل آیه:
الهیکم التکاثر حتی زرتم المقابر(442).
(افزون طلبی در اموال بنابر یک تفسیر شما را به خود مشغول داشته است تا آنگاه که مرگتان فرا رسد و گورها را زیارت کنید.)
و آیه:
ذرهم یاکلوا و یتمتعوا و یلههم الامل فسوف یعلمون(443).
(بگذرشان تا بخورند و کامجویند و آرزوی دراز آنان را به خود مشغول دارد که بزودی انحراف و اشتباهکاری خود را می فهمند.)
و من الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا و ماله فی الاخرة من خلاق(444).
(و از مردم کسانی هستند که می گویند پروردگار ما نعمت های دنیا را به ما بده و برای او در آخرت نصیبی نیست.)
طبیعی است منظور از یقول در این آیه صرف گفتن به زبان نیست؛ بلکه، منظور این است که تنها دنیا را می خواهند و می جویند و فکر و ذکر و برنامه ریزی و اعمال و رفتارشان همه و همه به منظور تحصیل آن خواهد بود.و آیه:
من کان یرید الحیاة الدنیا و زینتها نوف الیهم اعمالهم فیها و هم فیها لا یبخسون اولئک الذین لیس لهم فی الاخرة الاالنار و حبط ماصنعوا فیها و باطل ماکانوا یعملون(445).
(آن کس که دنیا و زینت دنیا را می خواهد پاداش کارهایشان را در دنیا به آنان می دهیم و چیزی از اجر عملشان کم نخواهد شد. آنان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نیست و آنچه ساختند ضایع گردد و آنچه می کردند باطل شود.)