اخلاق در قرآن جلد اول

نویسنده : آیت الله محمد تقی مصباح یزدی مترجم : تحقیق و نگارش:محمد حسین اسکندری‏

ج - شیطان

درباره شیطان، حقیقت شیطان، کیفیت آفرینش شیطان، کارهای شیطان و نظایر آنها موضوعات فراوان و قابل ملاحظه ای وجود دارد که قبلاً، بخشی از آنها را مورد بحث قرار داده ایم. آنچه به تناسب علم اخلاق در اینجا قابل طرح و بررسی خواهد بود این است که در بسیاری از آیات قرآن کریم، پیروی از شیطان به عنوان سمبل ضد اخلاق معرفی شده تا آنجا که در بعضی آیات می گوید: انسان دو راه در پیش دارد: یکی راه خدا، و دیگری راه شیطان. شیطان پرستی نقطه مقابل خداپرستی قرار داده می شود. نظیر آیه:
الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم(308).
آیا پیمان نبستیم با شما ای فرزندان آدم که عبادت نکنید شیطان را که او برای شما دشمنی آشکار است و اینکه مرا عبادت کنید این راه مستقیم است؟)
اکنون، سوال می شود که آیا شیطان چیست؟ همان دنیا یا هوای نفس است و یا چیزی مستقل و جدای از آن دو خواهد بود؟ بعضی گمان کرده اند که شیطان چیزی جز نفس اماره نیست؛ ولی، از سخنان گذشته ما روشن شد که قرآن شیطان یا ابلیس را موجود مستقلی از طایفه جن می داند که از آتش آفریده شده و مستقل از انسان است. بنابراین، شیطان در قرآن به معنای هوای نفس یا نفس اماره یا قوه واهمه یا یکی دیگر از قوای نفس نیست و موجودی مستقل است. البته، کلمه شیطان گاهی به انسان شرور نیز اطلاق می شود و شاید از دید لغت احیاناً، به موجودی شریر مثل هوای نفس نیز اطلاق می شود، اما آنجا که ابلیس و جنود ابلیس گفته می شود که شیطان نیز به همان ابلیس منصرف است قطعا، در این موارد، منظور از آن، هوای نفس یا نفس اماره و نظایر آنها نیست. مثل آیه:
یا بنی ادم لایفتننکم الشیطان کما اخرج ابویکم من الجنة(309).
(ای فرزندان آدم بپایید که شیطان فریبتان ندهد چنانکه پدر و مادرتان را از بهشت بیرون راند.)

کارهای شیطان

کارهایی که شیطان می کند در قرآن تحت چند عنوان، فرموله شده که توجه به آنها برای انسان ضروری است. اجمالا، می توان گفت: عمده کار شیطان، وسوسه کردن انسان است که در چند مورد از آیات قرآن، سخن رفته است نظیر آیه:
فوسوس الیه الشیطان قال یا ادم هل ادلک علی شجرة الخلد و ملک لا یبلی(310).
(پس شیطان به او وسوسه کرد گفت: ای آدم آیا ترا هدایت کنم به درخت ابدیت و قدرتی که کهنه نشود.)
و آیات سوره ناس که عمومی است و به همه انسانها مربوط می شود:
قل اعوذ برب الناس من شر الوسواس الخناس الذی یوسوس فی صدور الناس.
(بگو پناه می برم به پروردگار و صاحب اختیار آدمیان... از شر وسوسه شیطان که وسوسه می کند در دل انسان.)
سوالی که در این زمینه طرح می شود این است که وسوسه در دل انسان و به تعبیر قرآن در سینه انسان، به وسیله شیطان چگونه انجام می شود؟ از چه راههایی و به وسیله چه عواملی آن را در ذهن انسان ایجاد می کند؟
پاسخ ما به سوال بالا زمینه طرح می شود این است که وسوسه در دل انسان و به تعبیر قرآن در سینه انسان، به وسیله شیطان چگونه انجام می شود؟ از چه راههایی و به وسیله چه عواملی آن را در ذهن انسان ایجاد می کند؟
پاسخ ما به سوال بالا این است که در قرآن در این زمینه روی چند عامل تکیه شده است:
الف - تزیین اعمال زشت شیطان کارهای زشت انسان را در نظر وی تزیین می کند و بدین وسیله او را وسوسه می کند و موجب می شود که نه تنها آن کار زشت را ترک نکند؛ بلکه، باز هم حتی بیشتر به انجام آن کار مبادرت ورزد؛ چرا که، تزیین شیطان انگیزه وی را در انجام آن کار تقویت خواهد کرد آیات فراوانی موضوع تزیین شیطان را گوشزد کرده اند نظیر آیه:
تالله لقد ارسلنا الی امم من قبلک فزین لهم الشیطان اعمالهم فهو ولیهم الیوم و لهم عذاب الیم(311).
(به خدا قسم که انبیاء را فرستادیم به سوی امتهایی پیش از تو سپس شیطان کردار بد ایشان را در نظرشان زینت داد پس او امروز دوستدارشان است و درگیر عذابی دردناکند.)
و آیه:
و زین لهم الشیطان اعمالهم فصدهم عن السبیل فهم لا یهتدون(312).
(و شیطان کردارشان را بر ایشان زینت داد پس ایشان را از راه خدا باز داشت پس آنان هدایت نیافتند.)
و آیه 38 عنکبوت که نظیر همین آیه است با این تفاوت که آخر آیه به جای فهم لا یهتدون جمله و کانوا مستبصرین آمده است.
ب - دادن وعده های دروغ به انسان که اگر این کار را بکنی چنین و چنان می شود که در بعضی آیات از چنین وعده ای سخن گفته است مثل آیه:
یعدهم ویمینهم و ما یعدهم الشیطان الا غرورا(313).
وعده شان می دهد و به آرزو کردن وادرشان می کند و جز فریب، شیطان وعده شان ندهد.
و آیه (64) اسرا که آن نیز از وعده های دروغ شیطان به انسان، سخن به میان آورده است
ج - ترساندن، انسان، یکی نیز از کارهای شیطان به انسان، سخن را نسبت به آینده خویش بیمناک می سازد و از این رهگذر مانع وی می شود از انجام کارهای خیر خداوند در قرآن مجید می فرماید: الاشیطان یعه کم الفقر (شیطان به تهیدستان وعده می دهد) و بدین وسیله شما را از کار مفید اجتماعی اتفاق باز می دارد

شیطان و هوای نفس

اکنون که معلوم شد شیطان چیست؟ و کارش چگونه است؟ سوال دیگری درباره آن مطرح می شود که آیا شیطان، مستقل از نفس و هوای نفسانی کار می کند و انسان را منحرف می سازد و از کار خیر بار می دارد یا از همان مسیر؟
پاسخ سوال فوق این است که از بررسی آیات مربوطه می توان یافت که شیطان از کانال هواهای نفسانی در انسان، نفوذ می کند و کار و تلاش وی را تأیید می کند یا تغییر می دهد. کارهای زشت را در نظر انسان تزیین و وی را در انجام آن تثبیت می کند و در مقابل، نیز او را می ترساند و از انجام کارهای خیر بازش می دارد و مسیرش را تغییر می دهد فی المثل، او را در جمع ثروت که مورد خواسته اش می باشد و نسبت به آن خودش حرص می ورزد، به وسیله تزیین و فریب، تأیید و تثبیت می کند.
در آیات قرآن آمده است که شیطان در روز قیامت به کسانی که فریب او را خورده اند و در آنجا وی را لعن و نفرین می کنند می گوید: اینقدر مرا لعن نکنید چرا که من بر شما تسلطی نداشتم و تنها وعده می دادم و خلاف وعده ام عمل می کردم و اینکه شما این وضع مرا می دیدید باز هم به دنبال من می آمدید:
و قال الشیطان لما قضی الامر ان الله وعدکم الحق و وعدتکم فاخلفتکم و ما کان لی علیکم من سلطان الا ان دعوتکم فاستجبتم لی فلا تلومونی و لوموا انفسکم(314).
(شیطان به هنگامی که کار از کار گذشت، گفت: خداوند به شما وعده حق داد و من به شما وعده دادم و خلف وعده کردم و برای من تسلطی بر شما نبود مگر آنکه شما را می خواندم پس شما مرا اجابت کردید پس مرا سرزنش نکنید و خودتان را سرزنش کنید.)
پس در واقع وقتی شیطان هوای نفس را تأیید می کند نقش کمک و معد را دارد. اگر هوای نفس نمی داشتیم، شیطان توان نداشت آن را در ما ایجاد کند و چون داریم هنگامی که در نفس خویش خواسته ای داشته باشیم و دنبالش برویم شیطان همان را تزیین و تأیید می کند تا ما بیشتر به آن جذب شویم. و نتیجه کار شیطان، غفلت از خدا، دوری از یاد خدا، جذب شدن به دنیا و جلب توجه بیش از حد به مادیات است.
انسان وقتی تحت تأثیر وسوسه های شیطان، توجهش به مادیات و لذایذ دنیا جلب شد از خدا غافل می شود و در دل او جایی برای او باقی نمی ماند در قرآن در این زمینه آمده است که:
ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه(315).
(خداوند برای هیچ کس، دو دل در درونش قرار نداده است.)
کسانی که دنبال شیطان می روند و حلقه عبودیت و بردگی وی را گردن می نهند کم کم شیطان بر آنان مسلط می شود و عامل این تسلط سوء اختیار خود ایشان است چنانکه، خداوند در این زمینه می فرماید:
انما سلطانه علی الذین یتولونه و الذین هم به مشرکون(316).
(تنها تسلط وی شیطان بر کسانی است که ولایت او را می پذیرند و آنانکه بوسیله او نسبت به خدا مشرک باشند.)
و نیز می گوید:
انا جعلنا الشیاطین اولیاء للذین لایومنون(317).
(ما شیاطین را دوستان کسانی قرار داده ایم که ایمان نمی آورند.)
یعنی، ایشان به اختیار خود ایمان نمی آورند و بدین وسیله زمینه را فراهم می کنند تا شیطان بر آنان مسلط شود. و نیز در آیه دیگری می گوید:
و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهوله قرین(318).
(و آنکه از یاد خدا چشم پوشد برای او شیطانی را برانگیزیم پس او برایش همدم باشد.)
بنابراین، نخست او است که از خدا غافل می شود؛ ولی، پس از غفلتش از خدا، این شیطان است که قرین و همدم و همراه او خواهد شد. افساری بر گردنش می اندازد و به هر جا که خاطر خواه او است می کشاندش. پس این سوء اختیار خود انسان است که باعث این اوضاع و احوال ناراحت کننده می شود.
بنابراین، نتیجه می گیریم که گر چه شیطان موجودی است مستقل از هوای نفس اما مستقل از هوای نفس نمی تواند کاری بر ضد انسان انجام دهد؛ بلکه، همان هواها و خواسته های نفسانی ما را تأیید می کند؛ یعنی، در برابر هوای نفس استقلال وجودی دارد؛ ولی، استقلال عملی ندارد.
در خاتمه این مقال با توجه به آنچه در این زمینه گفتیم می توان به این نتیجه کلی رسید که: آنچه ما را از وصول به ارزشهای اخلاقی باز می دارد در یک عنوان کلی هوای نفسانی است که موضوع یا متعلقش زندگی دنیاست و به وسیله شیطان، تأیید و تزیین می گردد.