اخلاق اسلامی

نویسنده : آیت الله دستغیب

زحمت تهذیب و تحصیل اخلاق نیک

مطلب دیگر آن است که طبع انسانی از همان کودکی به اشیا انس پیدا می کند؛ با شیر مادر، اسباب بازی و سپس به پول علاقه مند می شود و حب ذات یعنی خود دوستی را نیز تقویت و دنبال می کند. بچه کوچک برای جلب منفعت شخصی، خوراک لذیذ یا بازیچه جالب، چگونه کوشش می کند و اگر به او ندادند چگونه بی تابی می کند.
در قرآن مجید نیز می فرماید: «هر کس بخل نفسش را نگهداشت پس ایشانند رستگاران»(11) معلوم می شود که نفس همه، دارای صفت «بخل» است که اگر نگهداشته شود موجب رستگاری است، پس همه باید برنامه تهذیب اخلاق را دنبال نمایند هر چند بر خلاف میل نفس است اما چاره ای از آن نیست.

تزکیه پیش از تعلیم

در دو آیه قرآن که برنامه انبیا یادآوری شده است(12). و وجه آن شاید چنین باشد که نخست باید زمینه مساعد را آماده نمود و سپس نهال علم را غرس کرد تا بارور شود وگرنه:
زمین شوره سنبل برنیارد - در او تخم عمل ضایع مگردان
عالم بی عمل، پایانی همچون «بلعم باعور» دارد. آن عالم فاسدی بوده است که در قرآن او را به سگ مثل می زند(13) یا همچون الاغی که کتابها را حمل نماید.(14)

اخلاق علمی و عملی

برای تهذیب نفس و تحصیل اخلاق فاضله، از مسیر علم و عمل دو راه اساسی است: «تخلیه و تحلیه» و یا به تعبیری: تزکیه و پاک شدن همراه با آراسته شدن به کمالات، از این دو را میسر می گردد.
کسی که تصمیم دارد از ملکات رذیله پاک شود و به اخلاق نیک آراسته گردد، نخست باید از روی علم، صفات ناپسند و پسندیده را بشناسد آن گاه از راههایی که معلم بزرگ اخلاق، حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام معین فرموده اند، صفات ناشایست را از خود بزداید و ملکات فاضله را به دست آورد.
نکته ای که باید یادآوری شود این است که چون «مزکی» خداست تأکید می شود که باید تحصیل این کمالات را از خدا خواست و از او یاری جست. همانطوری که در روایات وارده در اصول کافی، در باب مکارم اخلاق، امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر کس این صفات و فضایل را داراست، خدای را بر آن سپاس گوید و هر کس ندارد، آن را از خدا بخواهد».