خداوند متعال، پاک کننده است
شکی نیست که «مزکی؛ یعنی پاک کننده» خداوند است. در قرآن مجید می فرماید: «بلکه خداوند، پاک می فرماید هر کس را که بخواهد»(9) و هیچ کس نمی تواند خودش را تزکیه کند بلکه با تبعیت از دستورات شرع مقدس، وسیله تزکیه الهی را فراهم می سازد. چگونه می تواند خودش را پاک کند و حال آنکه نخست باید آن را خوب بشناسد و بدیهای آن را بداند و از راهها و چگونگی اصلاح آن نیز آگاه باشد.
بدیهی است از شناسایی نفس خود، خیلی کم آگاهیم. و به تعبیر قرآن مجید در این زمینه از علم به عالم امر، جز اندکی به شما داده نشده است.(10)
زحمت تهذیب و تحصیل اخلاق نیک
مطلب دیگر آن است که طبع انسانی از همان کودکی به اشیا انس پیدا می کند؛ با شیر مادر، اسباب بازی و سپس به پول علاقه مند می شود و حب ذات یعنی خود دوستی را نیز تقویت و دنبال می کند. بچه کوچک برای جلب منفعت شخصی، خوراک لذیذ یا بازیچه جالب، چگونه کوشش می کند و اگر به او ندادند چگونه بی تابی می کند.
در قرآن مجید نیز می فرماید: «هر کس بخل نفسش را نگهداشت پس ایشانند رستگاران»(11) معلوم می شود که نفس همه، دارای صفت «بخل» است که اگر نگهداشته شود موجب رستگاری است، پس همه باید برنامه تهذیب اخلاق را دنبال نمایند هر چند بر خلاف میل نفس است اما چاره ای از آن نیست.
تزکیه پیش از تعلیم
در دو آیه قرآن که برنامه انبیا یادآوری شده است(12). و وجه آن شاید چنین باشد که نخست باید زمینه مساعد را آماده نمود و سپس نهال علم را غرس کرد تا بارور شود وگرنه:
زمین شوره سنبل برنیارد - در او تخم عمل ضایع مگردان
عالم بی عمل، پایانی همچون «بلعم باعور» دارد. آن عالم فاسدی بوده است که در قرآن او را به سگ مثل می زند(13) یا همچون الاغی که کتابها را حمل نماید.(14)