پیشگفتار
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق».(1)
«برگزیده شدم تا خویهای پسندیده را کامل گردانم».
گفتار و کردار آدمی حتماً به دنبال علم، اعتقاد و ملکات است. وقتی فعل اختیاری از روی اراده صادر می گردد با تصور موضوع و فایده و شوق به آن انجام می گیرد؛ مثلا شخص، احساس تشنگی می کند و می داند آب در نزدیکی اوست و خاصیت آشامیدن آب نیز رفع تشنگی است، این مطالب را می داند لذا دست به سوی جام آب دراز می کند و می آشامد، می بیند این یک کار معمولی وقتی بر طبق اراده واقع شود حتما ناشی از علم و به تعبیری ناشی از تصور موضوع، فایده و تصدیق به آن است.
مثالی نیز نسبت به ملکات می آوریم، کسی که بخیل است در مواردی که به نیازمند دیگری علم پیدا می کند اصلا اراده کمک و همراهی به آن شخص در او پیدا نمی شود، بر عکس فرد کریم به مجرد برخورد به نیازمند بدون درنگ در صدد احسان به وی بر می آید چون کرمش موجب برانگیخته شدن و احسان کردنش می گردد.
اینها امور محسوس است. در شرع مقدس اسلام برای تحصیل عقاید و ملکات پسندیده، دستورات ویژه ای رسیده تا به برکت پیدا شدن ملکات فاضله در مرحله عمل نیز نتیجه کامل گرفته شود و به واسطه عقاید حقه و علوم صحیح و مطابق واقع، کار انسان نیز تصحیح گردد.
روایات متعددی از طریق ائمه اطهار علیهم السلام رسیده که مکارم اخلاق را در درجه عالی، مربوط به انبیاء علیهم السلام دانسته و آن را عطیه الهی می شمردند و مردم را تشویق می فرمایند که به تحصیل اخلاق فاضله اهتمام ورزند.(2)
محمد در برترین درجات اخلاق
مکتب انبیا مکتب انسان سازی است. انبیا خودشان دست پرورده خدایند و مأمورند که مردم را تزکیه نمایند. در رأس ایشان وجود مقدس حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آله و سلم است که خود، تربیت شده خداست و در قرآن کریم می فرمایند: «خداوند به تو یاد داده آنچه نمی دانستی».(3) و او را از هر جهت از اخلاق فاضله بی نیاز کرد تا بتواند عایله اش را که امت او تا قیامت هستند بهره مند سازد.(4) و از مقام اخلاقی او چنین تعبیر می فرماید «هر آینه تو بر اخلاق بزرگ هستی.»(5) آنگاه برنامه اش را تزکیه و تعلیم، پاکسازی و یاددهی، معین می فرماید.(6)
امیرالمؤمنین علیه السلام درباره تربیت الهی نسبت به حبیبش محمد صلی الله علیه و آله و سلم چنین می فرمایدک «هر آینه خداوند بزرگترین ملک از ملائکه اش را از زمان باز گرفته شدن او (محمد) صلی الله علیه و آله و سلم از شیر، همراهش ساخت و شبانه روز او را به راه خوبیها و خویهای نیک، وامی داشت».(7)
در عین حال مکرر از خداوند متعال حسن خلق، درخواست می نمود و دوری از اخلاق زشت را طلب می کرد.(8)
خداوند متعال، پاک کننده است
شکی نیست که «مزکی؛ یعنی پاک کننده» خداوند است. در قرآن مجید می فرماید: «بلکه خداوند، پاک می فرماید هر کس را که بخواهد»(9) و هیچ کس نمی تواند خودش را تزکیه کند بلکه با تبعیت از دستورات شرع مقدس، وسیله تزکیه الهی را فراهم می سازد. چگونه می تواند خودش را پاک کند و حال آنکه نخست باید آن را خوب بشناسد و بدیهای آن را بداند و از راهها و چگونگی اصلاح آن نیز آگاه باشد.
بدیهی است از شناسایی نفس خود، خیلی کم آگاهیم. و به تعبیر قرآن مجید در این زمینه از علم به عالم امر، جز اندکی به شما داده نشده است.(10)