اخلاق اسلامی

نویسنده : آیت الله دستغیب

محمد در برترین درجات اخلاق

مکتب انبیا مکتب انسان سازی است. انبیا خودشان دست پرورده خدایند و مأمورند که مردم را تزکیه نمایند. در رأس ایشان وجود مقدس حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آله و سلم است که خود، تربیت شده خداست و در قرآن کریم می فرمایند: «خداوند به تو یاد داده آنچه نمی دانستی».(3) و او را از هر جهت از اخلاق فاضله بی نیاز کرد تا بتواند عایله اش را که امت او تا قیامت هستند بهره مند سازد.(4) و از مقام اخلاقی او چنین تعبیر می فرماید «هر آینه تو بر اخلاق بزرگ هستی.»(5) آنگاه برنامه اش را تزکیه و تعلیم، پاکسازی و یاددهی، معین می فرماید.(6)
امیرالمؤمنین علیه السلام درباره تربیت الهی نسبت به حبیبش محمد صلی الله علیه و آله و سلم چنین می فرمایدک «هر آینه خداوند بزرگترین ملک از ملائکه اش را از زمان باز گرفته شدن او (محمد) صلی الله علیه و آله و سلم از شیر، همراهش ساخت و شبانه روز او را به راه خوبیها و خویهای نیک، وامی داشت».(7)
در عین حال مکرر از خداوند متعال حسن خلق، درخواست می نمود و دوری از اخلاق زشت را طلب می کرد.(8)

خداوند متعال، پاک کننده است

شکی نیست که «مزکی؛ یعنی پاک کننده» خداوند است. در قرآن مجید می فرماید: «بلکه خداوند، پاک می فرماید هر کس را که بخواهد»(9) و هیچ کس نمی تواند خودش را تزکیه کند بلکه با تبعیت از دستورات شرع مقدس، وسیله تزکیه الهی را فراهم می سازد. چگونه می تواند خودش را پاک کند و حال آنکه نخست باید آن را خوب بشناسد و بدیهای آن را بداند و از راهها و چگونگی اصلاح آن نیز آگاه باشد.
بدیهی است از شناسایی نفس خود، خیلی کم آگاهیم. و به تعبیر قرآن مجید در این زمینه از علم به عالم امر، جز اندکی به شما داده نشده است.(10)

زحمت تهذیب و تحصیل اخلاق نیک

مطلب دیگر آن است که طبع انسانی از همان کودکی به اشیا انس پیدا می کند؛ با شیر مادر، اسباب بازی و سپس به پول علاقه مند می شود و حب ذات یعنی خود دوستی را نیز تقویت و دنبال می کند. بچه کوچک برای جلب منفعت شخصی، خوراک لذیذ یا بازیچه جالب، چگونه کوشش می کند و اگر به او ندادند چگونه بی تابی می کند.
در قرآن مجید نیز می فرماید: «هر کس بخل نفسش را نگهداشت پس ایشانند رستگاران»(11) معلوم می شود که نفس همه، دارای صفت «بخل» است که اگر نگهداشته شود موجب رستگاری است، پس همه باید برنامه تهذیب اخلاق را دنبال نمایند هر چند بر خلاف میل نفس است اما چاره ای از آن نیست.