الرّحمن الرّحیم

ارائه معارف دین اسلام ، در زمینه عقاید و احکام و اخلاق ، آن هم به زبانی روشن و متکّی به آیات و احادیث ، ضرورتی است که نیاز علاقه مندان به این معارف را برآورده می سازد.

با توفیق الهی ، مباحثی که تحت عنوان درسهایی از قرآن در طول چندین سال از تلویزیون ارائه شد، مورد استقبال امّت ما قرار گرفت و برخی از این مباحث ، به صورت کتاب ، تقدیم گردید. بحث های اصول دین و معاد، از این نمونه است .

پس از بحث های مربوط به اصول دین ، به توصیه دوستان قرار شد که آنچه به فروع دین نیز مربوط می شود، چاپ و منتشر گردد. حج قبلاً براساس نیازی فوری تر در اختیار شما قرار گرفت . اینک نماز را در دست دارید، و این ، به شکرانه فرصت و زمینه ای است که به برکت خون شهیدان ، فراهم آمده است .

هر چند پیرامون نماز و سایر فروع دین ، کتابها و جزوات مفید و ارزشمندی تاکنون نشر یافته ، اما امید می رود این مجموعه ، به خاطر نوع تدوین و سبک بحث و دسته بندی های مناسب و تکیه بر آیات و احادیث فراوان ، برای عموم اهل مطالعه ، به ویژه مربیان و کسانی که به شکل کلاس داری به ارائه حقایق دین می پردازند، مفید باشد و تکرار مکررّات به حساب نیاید.

مواد اصلی که در تهیه این بحث ها مورد استفاده قرار گرفته ، بطور عمده ، قرآن و حدیث است و در روایات نیز، از کتب شیعه و اهل سنّت استفاده شده

است .

عمده ترین منابع مورد مطالعه ، (پس از قرآن و نهج البلاغه ) عبارت بوده است از: بحارالانوار، وسائل الشیعه ، مستدرک ، اصول کافی ، من لایحضره الفقیه ، غررالحکم ، کنزالعمال و... که مدرک روایات در پاورقی ها آمده است .

در تهیه این نوشته و غنای مطالب آن ، از افکار سودمند و اضافات تکمیلی عزیزانی هم استفاده شده ، که در همین جا از آنان سپاسگزاری می شود. آنچه نقطه قوّت و مطلوب در این کتاب است ، مربوط به سخنان نورانی خدا و پیامبر و اهلبیت عصمت علیهم السلام و از برکات آن است ، و اگر لغزش و کم و کاستی باشد، از ماست .

آنچه در ترجمه آیات و احادیث آمده ، نسبتاً ترجمه آزاد و گاهی همراه با توضیح و اضافات است . ناگفته نماند محتوای این نوشته ، قبلاً از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده که با تغییرها و تکمیل هایی به رشته تحریر درآمده است .

از خداوند بزرگ ، اخلاص و دوام توفیق و تاءثیر سخن و نوشته می طلبیم و امیدواریم که این گام کوچک ، در زمینه سازی برای گرایش به فریضه بزرگ نماز، مؤ ثر باشد و در سایه نظام اسلامی ، سهمی در نشر فرهنگ اسلام در سراسر جهان داشته باشیم ، که این وظیفه یکایک ماست و امت بزرگ اسلامی ما، بتوانند با تکیه به هوّیت دینی و فرهنگ غنی اسلامی خویش ، دژ استوار حمایت از حق ، و پناه مستحکمی برای محرومان جهان باشند... انّهُ ولیّ التوفیق .

رمضان 1410 ق / فروردین 1369 ش

از قرآن در سال 75، تاءلیفات حجّت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی که به صورت پراکنده توسط ناشران محترم چاپ و منتشر می گردید، جهت تصحیح و تکمیل در اختیار این مرکز گذاشته شد و بحمداللّه همه آنها خصوصا مجلّدات اوّلیه تفسیرنور پس از بازبینی و ویراستاری در مسیر نشر قرار گرفت .

کتاب حاضر پرتوی از اسرار نماز نیز که بارها توسط ستاد اقامه نماز به چاپ رسیده است ، از این پس توسط این مرکز منتشر می گردد.

امید که خوانندگان گرامی ما را از پیشنهادات و نظرات خود بهره مند نموده و مطالب خود را به نشانی زیر ارسال نمایند.

تهران صندوق پستی 586 /14185

کمال و بی نیازی است . در بعضی احادیث است که اگر فقر و بیماری و مرگ نبود، هرگز گردن بعضی نزد خدا خم نمی شد.

3- توجّه به نعمت ها

انسان ، همواره در برابر برخورداری از نعمت ها، زبان ستایش و بندگی دارد. یادآوری نعمت های بیشمار خداوند، می تواند قوی ترین انگیزه برای توجه به خدا و عبادت او باشد. در مناجات های امامان معصوم ، معمولاً ابتدا نعمت های خداوند، حتی قبل از تولّد انسان ، به یادآورده می شود و از این راه ، محبت انسان به خدا را زنده می سازد آنگاه درخواست نیاز از او می کند. خداوند هم می فرماید:

فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ ، الَّذِیَّ اءَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ(4)

مردم پروردگار این کعبه را بپرستند، او را که از گرسنگی سیرشان کرد و از ترس ، ایمنشان نمود.

در آیه ای دیگر است ، پروردگارتان را بندگی کنید، چون شمارا آفرید.

4- فطرت

پرستش ، جزئی از وجود و کشش فطری انسان است . این روح پرستش ، که در انسان فطری است ، گاهی در مسیر صحیح قرار گرفته و انسان به خدا پرستی می رسد، گاهی انسان در سایه جهل یا انحراف ، به پرستش سنگ و چوب و خورشید و گاو و پول و ماشین و همسر و پرستش طاغوت ها کشیده می شود.

انبیا، برای ایجاد حسّ پرستش نیامده اند، بلکه بعثت آنان ، برای هدایت این غریزه فطری به مسیر درست است .

علی علیه السلام می فرماید: فَبَعث اللّهُ مُحَمَّداً بِالْحقّ لِیُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَهِ الاَؤ ثان اِلی عِبادَتهِ(5) خداوند، محمّد صلّی اللّه علیه و آله را

به حق فرستاد، تا بندگانش را از بت پرستی ، به خدا پرستی دعوت کند.

بیشتر آیات مربوط به عبادت در قرآن ، دعوت به توحید در عبادت می کند، نه اصل عبادت . زیرا روح عبادت در انسان وجود دارد. مثل میل به غذا که در هر کودکی هست ، ولی اگر راهنمایی نشود، به جای غذا، خاک می خورد و لذّت هم می برد!

اگر رهبری انبیا نباشد، مسیر این غریزه منحرف می شود و به جای خدا، معبودهای دروغین و پوچ پرستیده می شود. آنگونه که در نبود حضرت موسی و غیبت چهل روزه اش ، مردم با اغوای سامری ، به پرستش گوساله طلایی سامری روی آوردند.

خوردن ، پوشیدن ، مسافرت ، دیدار، کار روزانه ، خانه داری ، تحصیل ، همه و همه ، معنوی می شود. برعکس ، گاهی مقدّس ترین کارها، اگر با هدف مادّی و دنیوی انجام گیرد، از ارزش می افتد. اوّلی نهایت استفاده است ، دوّمی نهایت زیان .

3- سازندگی فرد و جامعه

عبادت و توجّه به خدا و پرستش او، چون همراه با نادیده گرفتن هوس ها و تمایلات ، و تفاخر نداشتن نسبت به نژاد و لباس و زبان و زمین و شهر است و انس گرفتن با خدا و دل بستن به بی نهایت قدرت و کمال و تشکر از صاحب نعمت است ، این مسائل ، در ساختن فکر و زندگی فردی و اجتماعی مردم نقش دارد.

عبادت ، حرکت در مسیر مستقیم الهی است : وَاءَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِیمٌ(8)

عبادت ، بار نیست ، بلکه اهرم حرکت است : وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَو هِ(9) از صبر و نماز کمک بگیرید.

عبادت ، هم انسان را به صورت فردی ، از بردگی هوس ها و گناهان و شیطان نجات می دهد، و هم یک جامعه عابد، که خدارا می پرستد، از پرستش طاغوت ها و ستمگران و ابرقدرت ها آزاد می شود. اقبال لاهوری می گوید:

آدم از بی بصری بندگی آدم کرد

گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد

یعنی از خوی غلامی ز سگان پست تر است

من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد

عبادت ، هم فرد ساز است و هم جامعه ساز، فساد جوامع ، بیشتر از گرایش به عبودیت و پرستش غیر خدا سرچشمه و ریشه می گیرد.

، عبادت فراتر از نمونه هایی چون نماز و روزه است . همه کارهای شایسته ای که به نفع مردم نیز باشد، عبادت است . به برخی از کارها که در اسلام ، عبادت به حساب آمده ، اشاره می کنیم :

1- تفکر در کار خدا

امام صادق علیه السلام می فرماید:

لَیْسَت الْعبادَهُ کَثرَهَ الصَّلوهِ والصَّومِ، اِنَّما اَلْعِبادَه التفَّکُّرُ فی اَمرِاللّهِ(10) عبادت ، زیاد نماز خواندن و روزه گرفتن نیست ، همانا عبادت ، اندیشیدن در امر خداست .

تفکری که انسان را به خدا نزدیک و آشنا سازد عبادت به حساب آمده است .

2- کسب و کار

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

اَلْعِبادَهُ سَبْعُونَ جُزْءً اَفْضَلُها طَلَبُ الْحَلالِ(11) عبادت ، هفتاد بخش است ، برترین آنها طلب حلال و به دنبال روزی رفتن است .

3- آموختن دانش

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

مَنْ خَرَجَ یَطْلُبُ باباً مِنَ الْعِلْمِ لِیَرُدَّ باطلاً الَی الحقِّ و ضالاً اِلَی الهُدی کانَ عَمَلهُ کعبادهِ اربعین عاماً(12) کسی که از خانه به دنبال آموختن دانش بیرون برود، تا با آن ، باطلی را ردّ کند و گمراهی را به هدایت بکشد. کار او همچون چهل سال عبادت است .

4- خدمت به مردم

روایات بسیاری است که خدمت به مردم و رسیدگی به مشکلات آنان را از بسیاری از عبادت ها و حجّ مستحب ، به مراتب برتر به حساب آورده است . به قول سعدی :

عبادت به جز خدمت خلق نیست

به تسبیح و سجاده و دلق نیست

5 انتظار حکومت عدل جهانی

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: اَفْضَلُ الْعِبادَهِ اِنْتِظارُ الْفَرَجِ(13) انتظار فرج وگشایش (با آمدن امام زمان علیه السلام

) برترین عبادت است .

روشن است که انتظار مثبت و سازنده که زمینه سازی و تلاش برای دولت عدل مهدی علیه السلام را نیز به همراه داشته باشد.

پس رنگ و صبغه الهی دادن به کارها، بر ارزش آنها می افزاید وآنها را عبادت وگاهی برتر از عبادت می سازد. نیّت صحیح ، اکسیری است که هر فلز بی ارزش را، طلا می سازد وکارهایی که با نیّت تقرّب به خدا انجام گیرد، عبادت می شود. بااین حساب ، می توان گفت ابعاد ونمونه های عبادت ، قابل شمارش نیست وحتّی نگاه پر مهر به پدر ومادر، نگاه به چهره علما، نگاه به قرآن و کعبه و رهبر عادل یا برادر دینی هم عبادت است .(14)

آگاهانه آنست که انسان بداند چه می کند، چه می گوید، با که صحبت می کند، حضور قلب و توجّه به خدا داشته باشد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: دو رکعت نماز با توجّه ، از شب زنده داری غافلانه بهتر است .(18)

قرآن می فرماید: لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلَو هَ وَاءَنْتُمْ سُکَرَی حَتَّی تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ(19) در حال مستی سراغ نماز نروید، تا بدانید که چه می گویید.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هر که دو رکعت نماز بخواند و بداند با که سخن می گوید و چه می گوید، گناهانش بخشیده می شود.(20)

2- عاشقانه

آنگونه که بیمار، از غذای لذیذ، لذّت نمی برد، عبادت کنندگان بی شوق هم ، لذّتی از پرستش نمی برند. عبادت باید همراه محبت و عشق و نشاط و لذّت باشد، نه همراه کسالت و بیحالی و افسرده دلی .

نشاط در عبادت ، امتیازی است که انسانهای شیفته دل از آن برخوردارند. زمینه آن را هم باید با معرفت و توجّه بدست آورد. عبادت زوری و تحمیلی ، بی نتیجه است .

امام صادق علیه السلام فرمود:

لا تُکْرِهُوا اِلی اَنْفُسِکُم الْعِبادَه (21) عبادت را به خودتان تحمیل نکنید.

آنگونه که برای دیدار یک شخصیت محبوب و بزرگ ، نشاط و شوق می یابیم ، برای دیدار با خدا و پرستش در آستان او هم باید قلبی مشتاق و با نشاط بیابیم . اولیاء دین و معصومین علیهم السلام چنان شیفته لحظه دیدار با خدا بودند و چنان عاشقانه نماز و عبادت داشتند که شگفت آور است (به نمونه هایی در بحث های بعد اشاره می شود).

3- خالصانه

گوهر خلوص ، به عبادت ها ارزش

و اعتبار می بخشد و عبادتی که خالص برای خدا نباشد و ریا، نفاق و شهرت طلبی و عوام فریبی باشد، فاقد ارزش است و نزد خداوند هم پذیرفته نیست .

قرآن می فرماید: وَلاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ اءَحَدَا(22)

(هر که به خدا و قیامت ایمان دارد) کسی را در عبادت ، شریک خدا نسازد.

امام رضا علیه السلام فرمود: مَنْ شَهَّرَ نَفْسَهُ بالْعِبادَهِ فَاتَّهَمُوهُ عَلی دینِه (23)

هر کس با طرح عبادت خویش در جامعه ، خود را مشهور می کند، نسبت به دین او بدبین باشید.

چنین کسانی از دین ، دامی برای فریب مردم می سازند. عبادت بی اخلاص ، همچون جسم بی جان و پیکر بی روح است . و به تعبیر قرآن ، مردم فرمان نیافته اند مگر آنکه با دینی خالص خدا را بپرستند: وَمَآ اءُمِرُوَّاْ إِلا لِیَعْبُدُواْ اللّهَ مُخْلِصِینَ لَّهُ الدِّینَ(24)

4- خاشعانه

خشوع ، آن توجّه قلبی به پروردگار و داشتن حالتی است که مناسب با عظمت خداوند است . پرستش خدا باید همراه با قلبی سرشار از احساس عظمت خدا و کوچکی و نیاز در مقابل او باشد. قرآن ، در وصف مؤ منان رستگار، خشوع در نماز را بیان می کند: الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَشِعُونَ(25)

این خشوع قلبی ، باید سراسر وجود اهل عبادت را فرا بگیرد. راه بدست آوردن آن ، اینست که نمازگزار، چنان عبادت کند که گویا خدا را می بیند و ذلت و کوچکی خویش را در برابر قدرت و عظمت او حسّ کند.

در حدیث است : اُعْبُدُاللّهَ کَاَنَّکَ تَراه (26)

خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی .

در حدیث دیگر است

: فَصَلِّها لِوَقتِها صَلاهَ مُوَدِع (27)

نماز را در وقتش چنان بخوان ، که گویا آخرین نماز توست و تو از نماز و دنیا خداحافظی می کنی .

5 مخفیانه

انسان ، مصون از دام های شیطان نیست و عبادت های عابد، چه بسا با عُجب و ریا و خودنمایی تباه می شود. راه غلبه بر این آفت ، عبادت های پنهانی است .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: اَعْظَمُ الْعِبادَهِ اَجْراً اَخْفاها(28)

پاداش عبادتی بیشتر است که مخفی تر باشد.

البته این در مواردی است که خود اسلام ، دستور به عبادت های علنی (مثل نماز جماعت و جمعه و حجّ) نداده باشد، چرا که نماز جماعت در مسجد، برتر از نماز فرادی در خانه است . عبادت مخفیانه بسیاری اوقات ، جلوی ریا و تباه شدن عبادت را می گیرد.

نیمه راه ، شیطان آنرا تباه می سازد و انسان را به غرور، دچار می سازد.

3- گناه

بی شک ، گناهان ، آثار خوب عبادات را از بین می برند. کشاورزی که پس از ماهها تلاش وزحمت درراه به ثمر رساندن مزرعه وباغ ، در اثر یک غفلت ، گرفتار آتش سوزی و حریق خرمن می شود، رنجهایش هدر رفته است . گناهان ، آتشی در خرمن عبادات و اعمال ما هستند که آنها را بر باد می دهند.

خلاصه آنکه : شیطان ، یا جلوی ورود آب زلال را به جام دل انسان می گیرد، یا پس از پر شدن این ظرف ، آنرا آلوده و فاسد می سازد و یا زیراب آنرا کشیده ، آب ها را هدر می دهد.

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق از خداوند چنین می طلبد: اِلهی عَبِّدْنی لَکَ وَ لا تُفْسِدْ عِبادَتیِ بِالْعُجْبِ... اَعِزَّنی وَلا تَبْتَلینّی بِالْکِبْرِ...(29) خدایا، مرا بنده خودت ساز، ولی عبادتم را با عُجب ، فاسد مگردان ، مرا عزیز کن ولی به تکبّر مبتلایم مساز.

صدقه هم که نوعی عبادت مالی است ، به تعبیر قرآن ، با منّت نهادن باطل و تباه می شود.(30)

کاشتن نهال ، وقت چندانی نمی برد، ولی به ثمر رساندن و مواظبت از سلامت آن و زدودن آفت ها دشوار است . گاهی گناهان یا حالات ناپسند روحی ، همه نیکی ها را بر باد می دهد.

در حدیث می خوانیم : اِنَّ الْحَسَدَ یَاْکُلُ الْحَسَن اتِ کَما تَاءْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ(31)

آنگونه که آتش ، هیزم را می خورد، حسد هم حسنات را می خورد.

در روایتی آمده که : عابدی مغرور

و فاسقی شرمنده ، هر دو وارد مسجد شدند، فاسق ، بخاطر حالت توبه و پشیمانی ، دگرگون گشت و مؤ منی صالح شد ولی عابد، به خاطر غرورش ، فاسق از کار درآمد.(32)

افراد، از بازار عمل ، تهیدست برمی گردند. نماز و عباداتی که همراه با برخی معصیت هاست ، آیا از حبط شدن به سلامت گذشته است تا به آنها دل خوش کنیم ؟(37)

4- آیا حُسن عاقبت خواهیم داشت ؟

بسیارند آنانکه گرفتار فرجام بد و عاقبت سوء شدند. حُسن عاقبت و عاقبت بخیری نعمت بزرگی است که اولیاء خدا همواره از خداوند می طلبیده اند. حضرت یوسف از خدا خواسته که : مرا مسلمان بمیران وَ تَوَفَّنِی مُسْلِماً(38)

قرآن می گوید: خردمندان ، یکی از خواسته هایشان از خدا آنست که آنان را با نیکان بمیراند. وَتَوَفَّنَا مَعَ الاَْبْرَارِ(39)

درخواست هدایت به صراط مستقیم ، دعا به تداوم این راه است و قرآن در چند جا عاقبت را از آنِ اهل تقوا می شمارد: وَالْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ(40)

مگر شیطان با آنهمه عبادت ، از محضر خدا رانده نگشت ؟ مگر افرادی پس از یک عمر نماز و عبادت ، در بدترین وضع روحی و عملی و گمراهی از دنیا نرفتند؟ پس نباید به وضع فعلی مغرور شد!

5 مقایسه عبادت ها و نعمت ها

ما هر چه داریم از خداوند است . نعمتِ سلامتی ، اعضاء، امکانات و رزق ، همه از الطاف خداوند می باشد. توفیق عبادت هم از اوست . سراپا غرق در نعمت های اوییم ، او برای آنکه مارا به سعادت برساند، دعوت می کند، راهنما می فرستد، تشویق می کند، وسیله می دهد، مارا در هر مکان و زمان و شرایط و سنّ و وضعی که هستیم به حضور می پذیرد، فراریان را هم قبول می کند، از تکرار درخواست و حضور خسته نمی شود، از پذیرایی

کم نمی کند، عبادت های ناقابل را هم می پذیرد و گران هم می خَرَد، عیوب را می پوشاند و صدها لطف و انعام دیگر.

آیا عبادت ما در مقابل نیکی های او به چه حسابی می آید؟ وَ ما قَدرُ اَعْمالنا فی جَنْبِ نَعْمائِکَ؟

6- مقایسه عبادت ها و غفلت ها

آیا عبادت ما بیشتر است ، یا غفلت و گناه ما؟ قرآن بارها گفته است : فَاَیْنَ تَذهَبُون ؟ (41) به کجا می روید؟ کجا نماز و عبادت ما می تواند جبران کننده لحظات غفلت و نافرمانی و کوتاهی ها و سهل انگاری ها و بی اعتنایی های ما باشد؟

امام سجاد علیه السلام در دعایی می گوید: وَلَسْتُ اَتَوسَّلُ اِلَیْکَ بِفَضْلِ نافِلَهٍ مَعَ کَثیرِ ما اَغْفَلْتُ مِنْ وَظایفِ فُرُوضِکَ وَ تَعَدَّیْتُ عَنْ مَقاماتِ حُدُودِکَ...؟(42)

خدایا! من با این همه غفلت از واجبات و تعدّی از مرزها و حریم شکستن ها، چگونه به وسیله نافله ها و مستحبّات ، به سوی تو راه یابم ؟

7- مقایسه عبادت ها و نیازها

عبادت ها، توشه راه آخرتِ ماست . راهی دراز و دشوار در پیش داریم . آیا این عبادت ها، کفاف آن همه راه و برآوردن آن همه نیاز مارا می کند؟

مگر ناله علی علیه السلام بلند نیست که : آه ... از کمیِ توشه و دوریِ راه آهْ مِنْ قِلَّهِ الزّادِ... ما، بیش از دنیا، در عقبه های بعدی ، در قبر، برزخ ، محشر و آخرت ، به خدا و انعام او نیازمندیم . آیا این عبادت ها، تاءمین کننده آن نیازها می باشد؟

ابودرداء، می گوید: در مسجد پیامبر، درباره اعمال اهل بدر و رضوان گفتگو بود. من

گفتم : عبادت و ورع علی علیه السلام از همه بیشتر است . وقتی این سخن بر آنان گران آمد، این خاطره را که خود، شاهد آن بودم نقل کردم :

شبی علی علیه السلام را دیدم که در نخلستان پنهان شد. او را تعقیب کردم ولی از نظرم ناپدید گشت . فکر کردم به خانه رفت . ولی ... صدای ناله او را می شنیدم که می گفت : خدایا!... آه از آن گناهی که من فراموشش کرده ام ولی تو به حسابم نوشته ای ،... آه از آتشی سوزان و... آنقدر گریست که بیهوش و بی حرکت شد. فکر کردم از دنیا رفته است . به خانه زهرا علیهاالسلام رفتم تاخبر دهم ، فرمود: این حالت ، از خوف خدا برای علی علیه السلام پیش می آید. سپس ، آبی آوردیم وعلی علیه السلام به هوش آمد ومن نیز می گریستم . وقتی به هوش آمد، گفت : ای ابودرداء! چگونه مرا می بینی ، آنگاه که در قیامت ، مرا به سوی حساب ، فرا خوانند و گنهکاران به عذاب خدای یقین کنند.(43)

آری ، غرور به عبادت های ناچیز، در مقابل وسعت نیاز ما به رحمت پروردگار، نشان غفلتی دیگر است .

8 مقایسه عبادت خود با عبادت اولیاء خدا

عبادات ناچیز ما، در مقایسه با عبادت های اولیاء اللّه ، به راستی که اندک است . با آنکه آنان ، معصوم بودند و در عبادت و نیایش و بندگی ، سرآمد عصر خویش و همه دوران ها به حساب می آمدند، امّا آنهمه اهل توجّه به پروردگار و عبودیّت در آستان او بودند.

ما که سراپا نقص و عجز و نیازیم ، باید بسی بیشتر عبادت کنیم . توجّه و شناخت نسبت به عبادت اولیاء خدا، مارا از مغرور شدن به نماز و دعایمان باز می دارد. اینک به چند نمونه اشاره می کنیم :(44)

1- پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بسیار عبادت می کرد و خود را به مشقّت می انداخت ، تا آنکه این آیه نازل شد: طََّه . مَآ اءَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ لِتَشْقَیَّ(45)

ای پیامبر! ما قرآن را بر تو نازل نساختیم که خود را به مشقّت بیفکنی !

2- امام مجتبی علیه السلام می فرماید: ما کانَ فی الدُّنْیا اَعْبَدُ مِنْ فاطِمَه علیهاالسلام ، کانَت تَقُومُ حَتّی تَتَوّرَم قَدَماها(46)

عابدتر از حضرت فاطمه علیهاالسلام کسی در دنیا نبود. آنقدر به عبادت می ایستاد تا قدم هایش ورم می کرد.

3- امام باقر علیه السلام می فرماید:

امام زین العابدین علیه السلام در شب و روز، هزار رکعت نماز می خواند، آنگونه که امیرالمؤ منین علیه السلام انجام می داد، وی پانصد نهال نخل داشت که پای هر نخلی دو رکعت نماز می خواند.(47)

4- امام باقر علیه السلام نقل می کند:

وارد شدم ، پدرم را دیدم که پایش ورم کرده ، رنگش متغیّر، چشمانش سرخ ، پیشانی اش نشان سجده دارد، به گریه افتادم . وقتی متوجّه من شد، فرمود: فلان نوشته را بیاور!

در آن نوشته ، از عبادت های علی علیه السلام کمی برایم خواند و کنار گذاشت و فرمود: چه کسی می تواند همچون علی علیه السلام عبادت کند؟(48)

5 امام کاظم علیه السلام در زندان ، گاهی از صبح تا ظهر را به یک سجده می

گذراند، و چنان سینه به زمین می چسباند، که گویی پارچه ای بر زمین افتاده است .(49)

وقتی بزرگان معصوم ما چنین اند و همواره به قصور خویش در عبادت اعتراف دارند و زبانشان به ما عبدناک حق عبادتک گویاست ، دیگر چه جای غرور و خودپسندی ، نسبت به آنچه بنام عبادت انجام می دهیم : میان عبادتِ ما و عبادت اولیاء خدا تفاوت از زمین تا آسمان است پس چرا مغرور شدن ؟

شمایند: عِبَادٌ اءَمْثَالُکُمْ(54)

اگر پرستش بت ها، روی تقلید از نیاکان است ، آنان خود در گمراهی بودند: اءَنتُمْ وَءَابَآؤُکُمْ فِی ضَلَلٍ مُّبِینٍ(55)

اگر فکر می کنید در قیامت ، به فریادتان می رسند، بدانید که آنها پرستش های شما را نادیده گرفته و با شما دشمن می شوند: سَیَکْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَیَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدّاً(56)

اینان بدون جهت و بی دلیل ، سراغ معبودهای دیگر رفته اند و برهانی بر این پرستش ندارند: وَیَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَناً(57)

هیچ چیز و هیچ کس جز خدا، لایق پرستش نیست . زیرا این معبودهای باطل ، یا وجود خارجی ندارند و ساخته ذهن اند، یا موجوداتی بی خاصیّت و ناتوانند، یا اگر کارآیی دارند، موقت و محدود و همراه با منّت ها و هوس ها و تحقیرهاست . پس در هر سه صورت ، شایسته نیستند که انسان ، طوق بندگی آنها را به گردن اندازد. انسان در برابر هیچ مخلوقی ، به قیمت نافرمانی خداوند، نباید اطاعت و پرستش و فرمانبرداری کند.

امام جواد علیه السلام می فرماید: مَنْ اَصْغی اِلی ناطِقٍ فَقَد عَبَدهُ(58)

هر کس به سخن کسی گوش دهد. او را پرستیده است !

پس اگر گوینده حق بگوید، بنده حقیم و اگر باطل بگوید، باطل را پرستیده ایم . و امام صادق علیه السلام در حدیثی فرموده است : مَنْ اَطاعَ مَخلُوقاً فی مَعْصِیَهِ الْخالِقِ فَقَدْ عَبَدهُ(59) هر کس با اطاعت از مخلوقی ، خالق را نافرمانی کند، آن مخلوق را پرستیده است .

پس عبادت باطل ، تنها به پرستش سنگ و چوب و خورشید و ستاره منحصر نیست . دل و جان سپردن به هر فکر و

سخن و قدرت و حکومتِ غیر الهی ، عبادت کردن ناروا است ، حتی پذیرش فرهنگ ضدّ الهی هم ، از عبادت های باطل بشمار می رود.

خدا کردن است ، نه بنده خود و تابع هوس و تمایلات خویش بودن .

هر گاه برای مسلمانان صدر اسلام ، حکم جهاد می آمد، گروهی می گفتند: چرا این فرمان ، مدّتی به تاءخیر نیفتاد و حالا فرا رسید؟

لَوْلاََّ اءَخَّرْتَنَآ إِلَیَّ اءَجَلٍ قَرِیبٍ(62)

در واقعه تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه ، عدّه ای گفتند: چرا؟ قرآن پاسخ می دهد: لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبْ عَلَی عَقِبَیْهِ(63)

تا ببینیم چه کسی پیرو پیامبر است و چه کسی به عقب برمی گردد (و دهن کجی می کند).

نمونه کامل تسلیم و عبودیت را در داستان ابراهیم و اسماعیل علیهم السلام می بینیم ، که هم پدر، مطیع محض دستور خدا است و فرزند را به قربانگاه برده و کارد بر حلقومش می گذارد. و هم اسماعیل ، می گوید: ای پدر، آنچه را که فرمان است انجام بده یا اَبَتِ اِفْعَل ماتُوُمَر(64)

ابراهیم علیه السلام نمونه کامل یک بنده مطیع و تسلیم است ، چه در قربانی کردن فرزند، چه در رها کردن هاجر و اسماعیل در بیابان های خشک مکّه ، چه در آمادگی برای افتادن در آتش نمرودیان .

نقل شده که : آفَهُالْعِبادَهِ الْفَتْرَهُ(66)

آفت عبادت ، سستی و گاهی انجام دادن و گاهی ترک است .

و در احادیث بسیاری این مضمون آمده است که :

اِنَّ اَحَبَّ الاعْمالِ اِلَی اللهِ تَعالی اَدْوَمُها و اِنْ قَلَّ(67) نزد خداوند، محبوب ترین کارها، آنست که بیشتر دوام یابد، هر چند اندک باشد!

سفارش شده که : هر کاری را شروع کردید، حدّاقل تا یکسال ادامه دهید. پس تداوم داشتن عبادت و روحیه پرستش در انسان ، مهمّ است . نه آنکه گاهی تب عبادت و دعا و مسجد انسان را بگیرد، و مدّتی هم بکلّی این امور را رها کند و بیگانه با عبادت شود.

آزادتر رفت و و خدا را پرستید، که تنگنای زمین و زمان ، برای دوری از پرستش خدا، بهانه نیست : إِنَّ اءَرْضِی وَسِعَهٌ فَإِیَّیَ فَاعْبُدُونِ(70)

نداشته باشیم !...

تکالیف الهی را پیدا کرده ام !

همچنانکه مردم ، انتخاب کسی را به ریاست جمهوری یا نمایندگی مجلس یا وزارت و... تبریک می گویند، چرا که مسئولیتی را از سوی مردم به عهده گرفته ، رسیدن به تکلیف و قبول مسئولیت از سوی خداوند، نیز روز مبارک و خجسته ای است .

در اینجا به اختصار، به شرایط تکلیف اشاره می کنیم :

1- بلوغ

پسران با تمام شدن پانزده سال قمری و دختران با تمام شدن نه سال ، به سنّ تکلیف می رسند. البته ممکن است پسران قبل از این سن هم به تکلیف برسند.(73)

غیر از این بلوغ ،که بلوغ عبادی و تکلیفی است و انجام واجبات و پرهیز از حرام ها بر انسان لازم می شود، بلوغ های دیگری وجود دارد. مانند بلوغ سیاسی ، که به معنای رشد فکری و آگاهی در مسائل سیاسی جامعه و داشتن خط صحیح فکری و اطاعت از رهبران شایسته است . قاسم ، فرزند امام مجتبی علیه السلام که در کربلا شهید شد، به عموی خود که امام معصوم بود می گفت : اگر حکومت به دست طاغوتی چون یزید باشد، مرگ در راه مبارزه با او، در نظرم شیرین تر از عسل است . این رشد و بلوغ سیاسی او را می رساند.

بلوغ اقتصادی به اینست که انسان در استفاده صحیح از اموال خود و دیگران ، به رشد کافی رسیده باشد. قرآن کریم می فرماید: اموال یتیمان را وقتی به آنان تحویل دهید که احساس کنید به رشد لازم رسیده اند و می توانند اموال خود را عاقلانه به کار تجارت و داد و ستد گیرند.(74)

بلوغ

ازدواج آن است که دختر و پسر، علاوه بر رسیدن به سنّ بلوغ تکلیفی ، توانایی اداره زندگی و انجام مسئولیت های آنرا داشته باشند. چرا که در این مسئله ، تنها بلوغ جنسی و سنّ قانونی ، راهگشا و کافی نیست .

چند تذکّر

الف : گرچه بلوغ ، شرط تکلیف است ، ولی معنایش آن نیست که افراد نابالغ بکلّی رها باشند. قرآن گاهی به افراد نابالغ خطاب و دستور دارد، مثل اینکه : بدون اجازه وارد اتاق و منزلی نشوند و هنگام خلوت و استراحت پدر و مادر، از آنها اجازه بگیرند.(75) و نیز، حضرت لقمان به فرزندش دستور می دهد که :

ای پسرکم ! نماز بخوان و امر بمعروف ونهی از منکر کن . یَبُنَیَّ اءَقِمِ الصَّلَوهَ وَاءْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ(76)

ب : گرچه بلوغ ، شرط تکلیف است ، ولی والدین ، باید نونهالان خود را پیش از بلوغ ، با مراسم وسنّت های دینی ، بخصوص نماز وروزه آشنا کنند و گاهی برای جدی نشان دادن آنها و عقوبت ترک نماز و... از تنبیه هم بهره بگیرند.

ج : بلوغ شرط تکلیف است ، ولی اگر نابالغی به کسی زیان مالی رساند، اولیاءش باید جبران کنند، زیرا حساب مردم از حساب خدا جداست .

د: بلوغ ، شرط تکلیف است ولی نونهالان در برابر اعمال نیکشان پاداش دارند و اگر خطایی مرتکب شوند و یا ناسزا بگویند، یا عمل زشتی انجام دهند، تعزیز و تنبیه می شوند.

2- قدرت

قدرت و توانایی ، شرط تکلیف است . هر کس ناتوان باشد. مکلّف نیست و از هر کس به اندازه وسع و توان او انتظار است

. در تکالیف الهی هم این محدوده قدرت رعایت شده است . خداوند می فرماید: لاَ نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّوُسْعَعها(77) هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کنیم .

و می فرماید: ما جَعَل اللّه عَلیکُم مِنْ حَرَجٍ(78) خداوند، در دین بر شما سختی و فشار و زحمت قرار نداده است .

البته فشاری خارج از حدّ توان ، وگرنه دینداری ، همراه با زحمت و فشار است . حتی در مورد جهاد هم که سراسر مشکلات ودشواری است ، از افراد بیمار وعلیل ونابینا وکسانی که توانایی جهاد ندارند، ساقط است .(79)

3- اختیار

اگر کسی را به کار گناهی اجبار کنند، یا به زور، مانع انجام وظیفه شوند، مؤ اخذه ندارد. یعنی شرط تکلیف ، اختیار و آزادی عمل است . در شرایط اضطرار و اجبار، حکم مسئله بگونه ای دیگر می شود. مثل آنجا که طاغوتی مانع رفتن مسلمانان به حج می شود، یا کسی از گرسنگی در حال مرگ است و جز مردار، غذایی ندارد.

4- عقل

عقل و شعور، ملاک فضیلت انسان و تکلیف اوست . حساب و کتاب و مؤ اخذه هم بر مبنای عقل انجام می گیرد و آنانکه فاقد عقلند، تکلیف و در نتیجه کیفر و پاداش ندارند.

در بعضی روایات ، عقل ، اولین مخلوق خدا دانسته شده و عبودیت واقعی را برخاسته از عقل می داند. و در کتب حدیث ، بحث از عقل ، مقدم بر مباحث دیگر آمده است .(80)

در اسلام آنچه سبب تضعیف عقل شود (مثل مشروبات الکلی ) ممنوع است و به هر چه که سبب افزایش عقل و درک گردد تشویق شده است مانند: تعلیم

، تعلّم ، مطالعه ، مسافرت ، مشورت و...

انجام گیرد، نه روی سلیقه های شخصی یا روشهای منحرف از دستور دین .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می فرماید: لا قَول وَ لا عَمَل وَ لا نِیَّه اِلا بِاصابَهِ السُّنَّهِ(84)

ارزشی برای گفته ها و عملها و نیّت ها نیست ، مگر آن که طبق دستور و سنت انجام گیرد.

پس شکل عبادت را هم باید از اولیاء دین آموخت .

حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند درخواست می کند که نحوه صحیح عبادت را به ما نشان بده واءرِنا مَناسِکنا(85)

در اینکه نماز را کجا باید شکسته یا تمام ، آهسته یا بلند خواند، تعداد رکعت ها و امثال آن ، باید متعبّد بود. در غیر اینصورت ، ارزشی نخواهد داشت . مثل آنکه اگر بگویند: در صد قدمی شما گنجی نهفته است ، می توانید آنرا تصاحب کنید. اگر شما 98 قدمی یا 102 قدمی را حفر کنید، به گنجی نمی رسید و رنج بیهوده برده اید.

یا اگر بخواهید با کسی یا شهرستانی تماس تلفنی بگیرید، با یک شماره کم یا زیاد، شخص دیگر جواب می دهد یا شهر دیگری را می گیرید. پس در عبادات هم دقیقاً باید به همان صورتی انجام داد که دستور داده اند. مانند دندانه های یک کلید که اگر اندکی ریز یا درشت شود، دیگر قفل را باز نمی کند.

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه 189 بقره وَاءْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ اءَبْوَبِهَا از در خانه ها وارد شوید، نه از بیراهه ، فرمود:

مقصود آنست که هر کاری را از راهش وارد شده و انجام دهید و طبق دستور عمل کنید.(86)

که چگونه اقوام پیشین ، با تغییر شکل عبادت ، دچار قهر و غضب الهی شدند. انگیزه این تغییر شکلها متفاوت بوده ، که از هر کدام ، یک نمونه قرآنی ذکر می کنیم :

1- لجاجت

خداوند به بنی اسرائیل دستور داد هنگام ورود به سرزمین مقدس ، کلمه حطّه را بر زبان جاری کند (یعنی خدایا ما را ببخش و گناهانمان را بریز). آنان از روی استهزاء و لجاجت ، تغییر داده و گفتند: حنطه (یعنی گندم ). خدا بر آنان غضب کرد و هلاکشان نمود.(87)

2- روشنفکر زدگی

در اسلام ، چهار ماه حرام است که جنگیدن در آن ممنوع است . این آتش بس اجباری ، در سه ماه پیاپی (ذیقعده ، ذیحجه ، محرّم ) و یک ماه جدا (رجب ) است که قرآن همه را با عنوان اربعه حرم (88) یاد کرده و جنگیدن را ممنوع ساخته است ، مگر آنجا که حالت دفاعی باشد. برخی به نظر روشنفکرانه خود و روی سلیقه ، ماههای حرام را جابجا می کردند، عقب جلو می کردند و می گفتند: چه فرق می کند، هدف آنست که سالی چهار ماه نجنگیم . قرآن ، این تغییر در ماههای حرام را نکوهش کرد و آنرا فرو رفتن در کفر دانست .(89)

3- مقدّس مآبی

منظور، کار کسانی است که با سرپوش مذهب و حیله های شرعی ، به خواسته های دل خود می رسند و بدینوسیله می خواهند بر سر وجدان و قانون خدا کلاه بگذارند.

نمونه اش در داستان بنی اسرائیل است که چون خداوند، صید ماهی را روز شنبه برای آنان تحریم کرده بود، با احداث حوضچه

هایی کنار آب ، ماهی ها را بدرون آن می کشیدند ولی روز بعد، ماهی ها را می گرفتند و می گفتند: ما که روز شنبه ماهی نگرفته ایم ...! ماجرای فوق ، در آیاتی از قرآن بیان شده و مورد مذمّت قرار گرفته است .(90)

از طرف افراد غیر مسئول انجام می گیرد ولی بجای تشکّر، از آنان انتقاد هم می شود؟! پس شرطِ قبولی کار، چیزی دیگر است . اینک به بیان آن شرایط می پردازیم :

1- شرط اعتقادی : ایمان به خدا

نداشتن ایمان ، مایه تباهی اعمال است : وَمَن یَکُفُرْ بِالاِْیمَنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ(93)

کسانی مساجد خدا را آباد می کنند که ایمان به خدا و معاد داشته باشند: إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَجِدَ اللّهِ مَنْ ءَامَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الاَْخِرِ(94)

و عمل صالح از زن ومرد مؤ من است که موجب زندگی پاک می شود: مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَکَرٍ اءَوْ اءُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوهً طَیِّبَهً(95)

کسی که خدا را قبول ندارد، برای او هم کاری نمی کند تا انتظار پاداش داشته باشد. قرآن کریم ، اعمال کافران را همچون خاکستری می داند که در یک روز طوفانی در برابر باد قرار گیرد. که چیزی از آن باقی نمی ماند.

2- شرط سیاسی : ولایت

ولایت و رهبری صحیح و آسمانی ، همه بندگان خدا و بندگی ها و نماز و حجّ و جهاد و... را در مسیر الهی قرار می دهد و به آنها جهت شایسته می بخشد. مثل ایران امروز که با برخورداری از ولایت فقیه ، راه رو به رشدی را می پیماید. در مقابل ، کشورهای اسلامی دیگر، با آنکه نماز و روزه و... دارند ولی بخاطر انحراف در خط سیاسی و رهبری ، در ذلّت اند.

رهبری جامعه ، همانند راننده در یک ماشین است . اگر همه سرنشینان ، شیک و مرتب و مؤ دّب باشند ولی راننده مست باشد یا جاده منحرف باشد، سقوط در پیش

است . ولی اگر راننده ، سالم و با تجربه باشد، هر چند مسافران ، کهنه پوش و نامرتب باشند، این سفر به مقصد می رسد.

در حدیث از امام باقر علیه السلام است : مَنْ د انَ اللّهَ بعبادَهٍ یَجْهَدُ فیها نَفْسَهُ وَ لا اِمام لَهُ مِنَ اللّه فَسَعْیُهُ غَیر مُقْبُولٍ(96)

کسی که به خدا ایمان دارد وعبادت های طاقت فرسا هم انجام می دهد ولی امام لایقی از طرف خدا ندارد، تلاشش بی فایده است .

اگر رهبر آسمانی بود، پرستش خدا به طاغوت پرستی کشیده نمی شد و قوانین آسمانی تبدیل به خرافات نمی گردید و نمازهای جمعه ، با همه شکوهش ، به نفع طاغوت ها نمی انجامید و حج ، این مظهر قدرت و عزّت اسلام و مسلمین ، چنین بی اثر یا به سود حکام دور از اسلام تبدیل نمی شد.

در حدیث می خوانیم : فَمَنْ لَم یَتَوَّلنا لَم یَرْفَعِ اللّهُ لَهُ عَمَلاً(97) هر کس ولایت و رهبری ما را نپذیرد، خدا هم اعمال او را قبول نمی کند.

حضرت علی علیه السلام فرمود: ما باب الله هستیم و راه خدا از طریق ما معرّفی و شناخته می شود.(98)

پس شرط قبولی عبادات ، ولایت است . ولی همراهش باید تقوا هم باشد. امام باقر علیه السلام می فرماید: وَ ما تَنالُ وِلایَتَنا اِلاّ بِالعَمَلِ وَالوَرَعِ(99)

در خط رهبری ما نیست ، مگر آنانکه اهل عمل و تقوا باشد.

3- شرط اخلاقی : تقوا

داستان فرزندان آدم در قرآن آمده است . هر دو قربانی کردند. قربانی یکی پذیرفته شد و دیگری نه . خدا می فرماید:

إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ(100) خدا تنها از اهل تقوا

می پذیرد.

نقل کرده اند شخصی هنگام عبور از بازار، قرص نان سرقت کرد و دو انار از مغازه ای دیگر. سپس آن انار و نان را به فقیر داد. به او گفتند: این چه کاری است ؟ گفت : خداوند هر گناه را یک کیفر ولی ثواب را ده برابر پاداش می دهد. من با آن دو نان و دو انار، چهار گناه کردم ولی به فقیر که دادم ، چهل ثواب بردم . چهار گناه از چهل ثواب که کم شود، سی و شش ثواب باقی می ماند. به او گفتند: پاداش ده برابر، برای کسی است که کارش بر اساس تقوا باشد. انفاق از مال غصبی پاداش ندارد. مگر نخوانده ای که : انما یتقبل اللّه من المتقین ...!

4- شرط اقتصادی : ادای حق مردم

رسیدگی به نیازمندان و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت است که گاهی قبولی عبادت بستگی به آن دارد. پرداختن زکات ، یا داشتن درآمد مشروع ، از این نمونه هاست

امام رضا علیه السلام می فرماید: مَنْ صَلّی و لم یُزَکِ لَمْ تُقْبَلْ صَلوتُه (101) هر کس نماز بخواند ولی زکات (و مالیات اسلامی ) نپردازد، نمازش قبول نمی شود.

در حدیث دیگری علی علیه السلام به کمیل می فرماید:

هر گاه غذای تو از راه حلال و درآمد صحیح نباشد، خداوند، تسبیح گفتن و شکر کردن تو را قبول نمی کند.(102)

5 شرط اجتماعی : خیرخواهی نسبت به دیگران

حفظ پیوندهای اجتماعی و اخوّت میان مسلمانان و روابط شایسته ونیکو میان پیروان اسلام ، اهمیّت بسیاری دارد. از این رو، هر سخن و عملی که به گسستن پیوندها و بهم

زدن روابط خوب منجر شود نارواست ، غیبت ، سوء ظن ، بد خواهی ، قطع رابطه ، بد خلقی و... از اوصاف و اعمالی هستند که موجب قبول نشدن عبادت می شوند.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: مَنِ اغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمهً لَمْ یَقْبَلِ اللّهُ صَلاتَهُ وَ لاصِیامَهُ اَرْبَعینَ یَوماً وَلَیْلَهً اَلاّ اَنْ یَغْفِرَ لَه صاحِبهُ(103)

کسی که غیبت زن و مرد مسلمانی را بکند، تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نمی پذیرد، مگر آنکه آن شخص ، او را ببخشد.

و نیز، آن حضرت فرمود: یا اَباذَر! اِیاکَ وَ هِجْرانَ اَخیکَ، فَاِنَّ الْعَمَلَ لا یُتَقَبَّلُ مَعَ الْهِجْرانِ(104) ای ابوذر! از دوری و قطع رابطه با برادر دینی بپرهیز، چرا که عمل اینگونه اشخاص پذیرفته نیست .

و امام صادق علیه السلام می فرماید: لا یَقْبَلُ اللّهُ مِنْ مُؤ مِنٍ عَملاً وَ هُوَ مُضْمِرٌ عَلی اَخیِه سُوءً(105) هر مؤ منی که نسبت به برادر دینی اش ، نیّت بدی داشته باشد، خداوند عمل او را قبول نمی کند.

و امام صادق علیه السلام می فرماید: اِنَّ سُوء الخُلقِ یُفْسِدُ العَمَلَ کَما یُفْسِد الخِّلُ العَسَلَ(106) بد اخلاقی با مردم ، چنان عمل را فاسد می کند، که سرکه ، عسل را.

نتیجه آنکه بد گویی از دیگران ، نیّت سوء درباره مردم ، ترک دوستی ، غیبت و امثال آن که باعث سست شدن پیوندهای اجتماعی مسلمانان می شود، از موانع قبول شدن عبادات به حساب آمده است . و نمازگزار و اهل عبادت ، باید روابط دینی مستحکمی با بندگان خدا داشته باشد، تا پرستش هایش شایستگی قبولی را دارا باشند.

6- شرط خانوادگی :

خوشرفتاری

آئین مقدس و متعالی اسلام ، میان عبادت و سیاست و اخلاق و اجتماع ، پیوندی منسجم ایجاد کرده است . در امور خانوادگی هم رعایت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته که بی توجهی به آن گاهی باعث قبول نشدن عبادات می گردد. و قطع پیوندهای زمینی ، به قطع پیوند آسمانی می انجامد.

در این زمینه پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرموده است : مَنْ کانَ لَهُ اِمْرئهٌ تُوذیهِ لَم یَقْبَلِ اللّهُ صَلاتَها وَ لا حَسَنَهً مِنْ عَمَلِها... وَ عَلَی الرَّجُل مِثْلُ ذلِکَ(107) هر کس زن بد رفتار و اذیت کننده ای داشته باشد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمی پذیرد. (مرد نیز همچنین است )

نه تنها بد رفتاری زن با شوهر یا برعکس ، این اثر را دارد، حتی نگاه خشم آگین به پدر و مادر هم مانع قبول عبادت است .

امام صادق علیه السلام فرمود: مَنْ نَظَر اِلی اءبَویهِ نَظَرَ ماقتٍ وَ هُما ظالِمانِ لَهُ لَم یَقْبَلِ اللّهُ لَهُ صَلاهً(108)

نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه می کنند قبول نمی شود. گرچه والدین ، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند.

آری ... وقتی ما از نردبان نماز، به معراج می رویم که پایه های آن ، روی زمین محکمی باشد. ولی اگر روی یخ لغزنده یا زمین سُست قرار داده شود، بالا رفتن را مشکل یا غیر ممکن می سازد. کمال معنوی در سایه عبادات ، آن هم با حسن رفتار و روابط شایسته اجتماعی حاصل می شود. مسائل دیگری هم در روایات بیان شده که مانع

قبولی اعمال است ، مانند شراب خوردن و غیر آن . البته نباید تصوّر شود که حال که خدا قبول نمی کند، پس نماز نخواند و روزه نگیرد و... بلکه اینگونه روایات ، نشان دهنده صعف عمل و کم ارزشی آن بخاطر رفتار و خصلت های ناشایست عبادت کننده است .

از نماز شب خوانانی تمجید می کند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به نیایش و نماز می پردازند.(112)

علی علیه السلام فرموده است : اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ(113)

برترین کارها آنست که خود را بر انجام آن وادار کنی .

قرآن ، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و می فرماید: فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِینَ عَلَی الْقَعِدِینَ اءَجْرَاً عَظِیماً(114)

2- مهم تر باشد

در انجام کارها، رعایت اهم و مهّم ، نشان عقل و عاقبت اندیشی و مصلحت شناسی است و اسلام ، در کارها به آنچه که لازم تر و مفیدتر و مهم تر است تشویق می کند، چه در آموختن ، چه در عبادت ، چه در انفاق .

پیامبر اسلام فرموده است : لا صَدَقَهَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج (115)

با وجود بستگان نیازمند، انفاق و کمک به دیگران بی ارزش است .

و علی علیه السلام می فرماید: لا قُربَه بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ(116)

هر گاه نمازهای مستحب ، به نمازهای واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت ، موجب قرب به خدا نخواهد بود.

3- اثرش پایدارتر باشد

برکت ، آثار فراوان و فواید ماندگار یک عمل و انسان است . کاری و عبادتی صفت کمال دارد که آثار آن زودگذر و ناپایدار نباشد.

علی علیه السلام می فرماید: رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی مِنْ کَثیرٍ(117)

چه بسا کارهای کم وناچیز، که از کارهای بسیار رشد ونموّ بیشتری دارد.

برخی از تاءلیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به اندازه ای خیر و برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشته ها و اعمال ، فاقد آنست . پس برکت نیز یکی از شرایط کمال

عبادات است .

4- در خطّ پیامبر باشد

کمال عبادات و اعمال ، آنست که در مسیر و خط سنّت و سیره پیامبر و اولیاء دین باشد، نه بر اساس تشریفات یا سنّت های موروثی از نیاکان یا محیط و خواسته مردم . عبادت ، هر چه به روش معصومین علیهم السلام نزدیک تر باشد ارزشمندتر است .

5- سبقت داشته باشد

در عبادات و کارهای نیک ، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به اینگونه امور، ملاک کمال است . قرآن ، بطور مکرّر، فرمانِ سارعوا و سابقوا دارد. در جایی می فرماید: لاَ یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ اءَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ اءُوْلََّئِکَ اءَعْظَمُ دَرَجَهً مِّنَ الَّذِینَ اءَنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَکُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَی (118)

مسلمانانی که پیش از فتح مکه ، انفاق و جهاد کردند، پاداش بیشتری دارند از آنانکه پس از فتح مکه انفاق و مبارزه کردند. گرچه خداوند به هر دو گروه ، وعده پاداش داده است .

پس سبقت در کارهای شایسته (انفاق و جهاد) از ملاک های کمال است . در حدیثی می خوانیم ، علی علیه السلام فرمود:

لا یتمّ المعروفُ الاّ بثلاثِ خصالٍ: تَعْجیله وَ تَصْغیِرهُ وَ سترهُ(119) کار خیر، زمانی ارزش بیشتر دارد که هم زودتر انجام بگیرد، هم انجام دهنده آنرا کوچک پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهانی و دور از تظاهر انجام گیرد.

از این رو، بهترین نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر می شود. در اذان که شعار رسمی ماست ، می گوییم : حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ، حَیَّ عَلَی الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْرالْعَمَلِ. بسوی نماز و رستگاری و بهترین

کارها بشتاب ...!

6- در شرایط دشوار انجام شود

کار نیک و عبادتی که در شرایط سلطه ستم و طاغوت ها انجام گیرد، چون فداکاری بیشتری می خواهد وتاءثیر فراوان تر دارد، ارزشمندتر است . آنجا که فشارهای محیط بیرون و غرائز درون ، دست بدست می دهد تا مانع عبادت و عبودیت شود، غلبه بر این فشارها و پرستش خدا، ارزش و کمال است .

قرآن در ستایش از مؤ منان راستین می گوید: وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَهَ لاََّئِمٍ(120)

در راه خدا از ملامت هیچ ملامتگری هراس ندارند.

در جای دیگر می فرماید: الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَلَتِ اللّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلاَ یَخْشَوْنَ اءَحَداً إِلا اللّهَ(121) آنان ، پیام های الهی را می رسانند و از او می ترسند و از احدی جز خداوند نمی ترسند.

آری ... آنانکه در محیط فاسد و سلطه ظالم ، خود و دین خود را حفظ می کنند (مانند همسر فرعون ) از مقام بالاتری برخوردارند.

7- نشاط و دوام داشته باشد

بی نشاطی در عبادت ، نشانه ای از نفاق است . قرآن منافقان را چنین توصیف می کند که وقتی به نماز می ایستند، نشاط ندارند.(122) در مقابل ، نشاط بندگی ، ارزش است و نیز تداوم عبادت ، کمال آفرین است . در احادیث ، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و ملالت و رها کردن بشمار آمده است . قرآن وعده پاداش ها و بهره مندی های زیاد در علم و فکر و... به کسانی داده که در طریقت اسلام ، پایدار باشند: وَاءَن لَوِ اسْتَقَمُواْ عَلَی الطَّرِیقَهِ لاََسْقَیْنَهُمْ مَّآءً غَدَقاً(123)

8 عبادت خود را بزرگ نشمارد

انسانهای مغرور،

عبادت خود را بزرگ و مهم می بینند و از این راه ، دچار تباهی اعمال می شوند. شرط کمال عبادت آنست که عابد، عباداتش را زیاد نبیند و مغرور نشود.

امام سجّاد در دعای مکارم الاخلاق از خداوند چنین می طلبد:

اللّهُمَّ عَبِّدْنی لَکَ وَ لا تُفْسِدْ عبادَتی بالعُجْبِ خدایا به من توفیق عبادت بده و عبادتم را با عُجب تباه مساز.

احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن ، از عبادت و تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد می کند.(124) شاید به این جهت که بندگان روی زمین ، مغرور چند رکعت نماز و عبادت خود نشوند.

9- با بصیرت باشد

آگاهی عمیق و بصیرت و اندیشه در دین ، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل ، فاقد ارزش لازم است .

علی علیه السلام می فرماید: اَلا، لا خَیرَ فیِ عِبادهٍ لَیْسَ فیها تَفَکُرٌ(125)

عبادت بدون بصیرت و فکر، بی ارزش است .

در حدیث دیگری تعبیر یقین آمده است : اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَلیل عَلی الْیَقینِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الکَثیر عَلی غَیْرِ یَقینٍ(126)

عمل اندک ولی همیشگی بر اساس یقین ، برتر است نزد خداوند، از کار بسیار بدون یقین و بصیرت .

به همین مقدار، در بیان شرایط کمال عمل و عبادت اکتفا می کنیم .

مشرکان و بت پرستان ، تقلید کور کورانه و بی دلیل از نیاکان است .

ثالثاً: خود قرآن ، بارها در کنار بیان احکام و دستورها، به دلیل آن هم اشاره کرده است . امامان معصوم نیز در روایات ، به بیان این حکمت ها پرداخته اند و دانشمندان اسلام ، گاهی به تاءلیف کتابهایی پیرامون این موضوع اقدام کرده اند.(127)

به علاوه ، با پیشرفت دانش بشری ، روز به روز پرده از اسرار احکام الهی و دستورهای دینی برداشته می شود و هر چه از عمر اسلام می گذرد، بر عظمت و جلوه آن افزوده می گردد.

با توجه به همه نکات فوق ، یادآور می شود که :

1- لازم نیست دلیل همه احکام را، همه مردم در همه زمانها بدانند. گاهی دلیل برخی از آنها الا ن روشن نیست ولی گذشت زمان ، آنرا روشن می سازد.

2- در فلسفه احکام ، تنها نباید نظر به فواید و آثار مادّی آنها داشت و تنها به بعد اقتصادی و بهداشتی و... توجه کرد و از آثار روحی و معنوی آخرتی آن غافل بود.

3- کسی که خدا را حکیم و دستورهایش را بر اساس حکمت می داند، نباید بخاطر اینکه امروز دلیل حکمی را نمی داند از انجام آن تخلّف کند. مریض ، اگر بگوید: تا از خواص دارو آگاه نشوم مصرف نمی کنم ، از درد خواهد مرد. البته باید دارو را مصرف کند و درصدد شناخت هم باشد.

4- در هر جا که از قرآن و حدیث ، دلیل محکمی بر فلسفه حکمی نداریم ، بهتر است ساکت باشیم و با یک سری توجیهات و حدسیّات دلیل

تراشی نکنیم .

5 اگر از بعضی اسرار جهان هستی آگاه شدیم ، مغرور نشویم و توقع نداشته باشیم که دلیل همه چیز را بدانیم .

6- از مدار عادی خارج نشویم و به دامن و سوسه ها نیفتیم ، همچنانکه مردم در مراجعه به پزشک ، خود را در اختیار او قرار می دهند یا برای تعمیر اتومبیل خود، مکانیک را سؤ ال پیچ نمی کنند (چون به آگاهی پزشک و مکانیک ، اعتقاد و باور دارند) در مسائل دینی هم که به قانون خدا گردن می نهند، باید بپذیرند و عمل کنند. چرا که خداوند، هم مهربان تر است ، هم داناتر و حکیم تر. هم آینده را می داند، و هم آثار ظاهری و باطنی و نهان و آشکار را.

7- اگر گوشه ای از اسرار حکم خدا را دانستیم ، نباید خیال کنیم بر همه اسرار واقف گشته ایم . آنکه دست خود را در دریا فرو می برد، حق ندارد پس از بیرون آوردن دستش ، به مردم بگوید: این ، آب دریاست ، بلکه باید بگوید: از آب دریا، این مقدار به سرانگشت من رسیده است . آنکه فلسفه حکمی را بفهمد، نمی تواند خیال کند آنچه فهمیده ، تمام است و دیگر جز آن چیزی نیست . مگر با عقل و فکر محدود انسانی ، می توان به عمق احکامی که از علم بی انتهای خدا سرچشمه گرفته ، پی برد؟

8 همان عقلی که مارا به فهمیدن فلسفه احکام دعوت می کند، همان می گوید: اگر جایی ندانستی ، از آگاهانِ با تقوا بپرس . این همان تعبّد در مقابل

اولیاء دین است .

اینک ، پس از این مقدّمات ، نمونه هایی را از قرآن و حدیث نقل می کنیم که اشاره به فلسفه احکام دارد.

امّا قرآن :

درباره نماز می گوید: نماز، انسان را از فحشاء ومنکر بازمی دارد.(128)

در جای دیگر می گوید: نماز را برای یاد و توجّه به من بپادار.(129)

و در جای دیگر: با یاد خدا، دلها آرام می گیرد.(130)

درباره روزه می گوید: روزه بر شما واجب شد، تا آنکه اهل تقوا شوید.(131) چون بیشتر گناهان ، از فوران غریزه غضب و شهوت است .

روزه ، جلوی طغیان آنرا می گیرد و تقوا پدید می آورد. و بهمین جهت ، آمار جنایات و جرایم در ماه رمضان کاهش می یابد.

درباره حج می گوید: به زیارت حج بروند، تا منافعی فراوان بدست آورند.(132) فوائد و آثار اجتماعی و سیاسی حج ، چیزی نیست که جای شک و شبهه باشد.

درباره زکات می گوید: از مردم و اموالشان زکات بگیر، تا آنان را (از روح بخل و دنیا پرستی ) پاک کنی .(133)

درباره قمار و شراب می گوید: شیطان توسّط آنها میان شما دشمنی و کینه برقرار می کند و شمارا از یاد خدا دور می سازد.(134)

و قصاص را، مایه حیات اجتماع می داند(135) چرا که در جامعه ، اگر جنایتکار، به کیفر نرسد، آن جامعه مرده و جنایت پرور و مظلوم کوب می شود و ایمنی (که حیات اجتماعی است ) از میان می رود.

اینها نمونه هایی از آیات قرآن بود که به آثار و حکمت های احکام الهی اشاره داشت .

امّا حدیث :

از میان انبوه احادیث این موضوع ، تنها به چند جمله از

یکی از سخنان امیرالمؤ منین علیه السلام در نهج البلاغه اشاره می کنیم :(136)

فَرض اللّه الایمان تطهیراً مِنَ الشِرک وَالصَلوهَ تَنزیهاً عَنِ الکِبر و الزکوه تسبیباً لِلرّزق ... خداوند، ایمان را برای پاکسازی از شرک ، واجب ساخت و نماز را برای پاک ساختن از تکبر، و زکات را بعنوان سبب سازی برای رزق و روزی و...

ایمان به خدا، انسان را از افکار شرک آلود و عشق های پوچ و تکیه گاههای ناتوان نجات می بشخد.

نماز، که توجه به سرچشمه همه بزرگی ها و استمداد از کانون قدرت و عظمت است ، کبر را از انسان می زداید.

زکات ، مهره های از کار افتاده جامعه را به کار می اندازد و محرومان و ورشکستگان را به نوا و قدرت می رساند و مهر و عطوفت نسبت به مردم را در دلها زنده می سازد و محبّت مال و دنیا، از دل زکات دهنده بیرون می رود. بعلاوه ، آن مقدار که با دادن زکات ، از دارایی اش کم شده ، با فعالیت اقتصادی بیشتر، می کوشد که آنرا جبران کند. طبیعی است آنکه خرجش زیاد باشد، به کار خود می افزاید. پس زکات ، سبب رزق است .

در این حدیث علوی به فلسفه و حکمت بیست حکم و از احکام الهی ، مانند روزه ، امر به معروف ، نهی از منکر، جهاد، تحریم خمر و زنا، اجرای حدود، اطاعت از امام و... اشاره شده است .

امّا فطرت :

فطرت انسان نیز به فلسفه برخی احکام واقف و معترف است . هر انسانی در هر شرایطی و زمانی ، بدی و حرام بودن دروغ ،

خیانت ، تهمت ، آدم کشی و دزدی ، ستم ، کم فروشی و... را قبول دارد و خوبی ، عدالت ، پاکی ، خدمت به دیگران و... را خوب و بجا می داند. اینها از فطریّات انسان هاست و فطرت ، برخی از بدی ها و خوبی ها را درک می کند و این الهام الهی است که فرمود: فَالهَمَها فُجورها وَ تَقواها(137)

امّا علم :

نباید غافل بود که پیشرفت علوم در رشته های مختلف ، خدماتی به تبیین فلسفه احکام کرده و پرده های بسیاری را کنار زده است .

مثلاً وجود کرم کدو و تریشین در گوشت خوک یا زیان های مواد الکلی برای کبد و بدن انسان ، بر کسی پوشیده نیست . این گوشه ای از فلسفه تحریم گوشت خوک یا شراب را نشان می دهد.

اسلام ، از ادرار در حال ایستاده نهی کرده ، و علم نشان می دهد که ایستاده بول کردن سبب می شود تمام بول ، به راحتی خارج نشود. یا آنچه که درباره غسل است ، برای زدودن آثار فعالیت اعصاب سمپاتیک و فشار خون در حال جنابت می باشد و نیز توجه به خدا (قصد قربت ) برای زدودن حال غفلت از خداوند است . اگر اسلام ، از خلال کردن با چوب درخت انار نهی کرده ، برای آنست که لثه ها در مقابل آن حساسیّت خاصی دارد. به همین صورت ، دستورهای اسلام در مورد واجبات و محرّمات و حتی مستحبّات و مکروهات ، در زمینه های رفتاری ، خوراکی ، پوشاکی ، وسائل و مسائل زندگی ، همه و همه حکمت های بلند

و دقیقی دارد که درباره آنها کتاب های بسیاری هم توسّط دانشمندان اسلامی و محققّان نوشته شده است .(138) که بحث آن در این محدوده نمی گنجد. ولی در مجموع ، یک نکته مهّم را ثابت می کند و آن اینکه احکام اسلامی همه بر مبنای حکمت ها و فلسفه های حساب شده ای استوار است ، چه ما به کمک عقل و علم ، آنها را بدانیم ، یا هنوز به اسرار نهفته آن پی نبرده باشیم به هر حال ، روحیه تعبّد ایجاب می کند وقتی دانستیم چیزی از احکام اللّه است ، آنرا پذیرفته و عمل کنیم .

محض از آفریدگار است . هدف عبادات ، پرورش روح انسان است ، آنگونه که حرکات ورزشی برای تربیت جسم است .

امام سجّاد علیه السلام وامام علی علیه السلام می گویند: کفی بی فخراً اَنْ اَکُون لَکَ عَبداً

خدایا افتخارم همین بس که بنده تو هستم .

در مناجات شعبانیه می خوانیم : لَئِنْ اَدْخَلْتَنِی النّارَ اَعْلَنتُ اَهْلَها اَنّی اُحِبُکَّ

خدایا اگر مرا به دوزخ افکنی ، به دوزخیان اعلام خواهم کرد که من تورا دوست دارم ...!

علی علیه السلام اعلام می دارد که خدایا، عبادت من ، نه از روی طمع به بهشت یا ترس از دوزخ است ، بلکه تو را شایسته عبادت یافته ام و می پرستم . اولیاء خدا از عبادت او لذّت می برند و گناهکاران از شیرینی عبادت و یاد خدا محرومند.

گاهی کسی علاقه دارد خدمتگزاری کسی را بکند. بدون آنکه چشمداشتِ مالی و هدف اقتصادی داشته باشد. خود خدمت به آن شخصیّت والا، برایش هدف و ارزشمند است ، و نه حتّی کسب دانش یا کسب وجهه و رسیدن به موقعیّت اجتماعی .

بسیارند کسانی که از نشستن در کنار یک شخصیّت یا داشتن عکس با او، خوشحال می شوند، هر چند نفعی برایشان نداشته باشد. خود این نزدیکی برایشان محبوب است . وقتی برای انسان ها در این دنیا، اینگونه امور، گرانبهاست ، بندگی خدا و در محضر الهی بودن مایه افتخار نیست ؟

را عنوان می کنند و برای هر دستور دینی ، دنبال فلسفه و دلیل می گردند و خیلی هم خود را روشنفکر جا می زنند. قرآن کریم نسبت به برخی از اینگونه افراد درباره اعتقاد به قیامت می فرماید:

بَلْ یُرِیدُ الاِْنسَنُ لِیَفْجُرَ اءَمَامَهُ ، یَسْئَلُ اءَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَمَهِ؟(139) گروهی می خواهند راه گناه را در پیش گیرند، می پرسند: روز قیامت کی است ؟

آنان مثل کودکان بهانه گیری هستند که هر لحظه بهانه می گیرند و آن که انجام شد، بهانه ای دیگر. قرآن درباره چنین کسانی می گوید:

وَإِن یَرَوْاْ ءَایَهً یُعْرِضُواْ وَیَقُولُواْ سِحْرٌ مُّسْتَمِرُّ(140) اگر نشانه ای از قدرت خدا و معجزات انبیاء مشاهده کنند اعراض کرده ، می گویند: این هم همان سحر و جادوی معمولی و همیشگی است !

اینان در مقابل مکانیک وپزشک ومدهای خارجی ووسوسه های نفس و تمایلات شیطانی تسلیم اند وچون وچرا ندارند، ولی وقتی نوبت به دستور دین می رسد، اهل تحقیق و استدلال می شوند و قیافه هم می گیرند.

یک برخورد

روزی کسی پرسید: چرا نماز صبح دو رکعت است ؟ گفتم نمی دانم . دستور خداوند است و باید انجام دهیم . همین که فهمید نمی دانم ، قیافه روشنفکری گرفت و گفت : دنیا، دنیای علم است ، امروز دیگر دین بدون علم صحیح نیست و... پرسیدم : حال تو بگو: چرا برگ درخت انار کوچک است ولی برگ درخت انگور بزرگ و پهن ؟

گفت : نمی دانم ، من هم همان قیافه را گرفته ، گفتم : دنیا، دنیای علم است ، علم باید ثابت کند و... اندکی از غرورش کاسته شد. گفتم برادر! قبول

داریم که دنیا، دنیای علم است ، ولی نه به این معنی که همه اسرار هستی را باید همین امروز بدانیم . حتماً میان برگ باریک انار و برگ پهن انگور و مزه میوه هایشان ، رابطه ای در کار است که هنوز، برگ شناس و خاک شناس و گیاه شناس و میوه شناس ، آنرا کشف نکرده است . پس وجود اسرار را می پذیریم ولی ادعای فهمیدن همه آنها را هرگز از هیچکس قبول نمی کنیم .

راستی ... اگر ما قبل از عمل ، اوّل فلسفه احکام را بدانیم ، آنگاه عمل کنیم ، پس خدا پرستی و تسلیم کجا می رود؟ وحی ، برتر از علم و اسرار آمیزتر از دانش بشری است . روشنفکران چرا هر قانون و برنامه را می پذیرند ولی در برابر قوانین خدا و دین ، در تنگنا قرار می گیرند و اهل منطق ! می شوند؟

است .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: اَلصَّلوهُ عَهْدُ اللّه (143)

نماز، نور چشم پیامبر عزیز است که فرمود: قُرَّهُ عَیْنی فیِ الصَّلوهِ(144)

نماز، اهرم استعانت در غمها و مشکلات است . خداوند می فرماید: از صبر و نماز در مشکلات کمک بگیرید و بر آنها پیروز شوید: وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَو هِ(145)

نماز، داروی تکبّر است . علی علیه السلام می فرماید: خداوند، نماز را واجب کرد تا انسان را از کبر، دور کند: وَالصلَوه تَنْزیهاً عن الکِبْر(146)

نماز، وسیله تشکر از خداوند بر نعمت های اوست : فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ(147)

نماز، سیمای مکتب است : اَلصَّلوهُ وجهُ دینِکُمْ(148)

نماز، به منزله پرچم و آرم و نشانه مکتب اسلام است : پیامبر فرمود: عَلَمُ الاِسْلامِ الصَّلاهُ(149)

نماز، پایه و ستون دین است : وَ هِیَ عَمُوُد دینِکم (150)

نماز، به منزله سر نسبت به تن می باشد. پیامبر اسلام فرمود: مَوْضِعُ الصَّلاهِ مِنَ الّدین کَموضِعِ الرَاءس مِنَ الجَسَدِ(151)

نماز، کلید بهشت است : اَلصَّلاهُ مِفْتاحُ الْجَنَّهِ(152)

نماز، وسیله سنجش مردم است : اَلصَّلاهُ میزانٌ(153)

نماز، اساس دین است : بُنِیَ الاِسْلامَ عَلَی ... الصَّلاهِ(154)

نماز، اولین سؤ ال در قیامت است : اَوَلُ ما یُحاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلاه (155)

نماز، گناهان را از بین می برد. در حدیث ، نماز به نهری تشبیه شده که انسان روزی پنج بار در آن شستشو می کند ودیگر چرکی باقی نمی ماند.(156)

نماز، رابطه مخلوق با خالق است ، انسان مادّی را معنوی می کند و انسان را علاوه بر آشنا کردن با خدا، با طبیعت نیز آشنا می سازد، با آب ، خاک ، قبله ، طلوع ، غروب و وقت و...

نماز، تنها عبادتی است که حتی در حال

غرق شدن و جنگ هم ساقط نمی شود و برترین فریاد آزادگی انسان از سلطه قدرتمندان و اعلام بندگی در آستان خداوند است .

نماز، زنده نگهداشتن سنّت ابراهیم ومحمّدوحسین ومهدی علیهم السلام است .

نماز، وسیله نزدیک شدن انسان به خداست : اَلصَّلاهُ قُرْبانُ کُلِ تَقی (157)

نماز، آخرین سفارش انبیاء وَ هی آخرُ وصایا الانبیاء و آخرین سفارش امام صادق علیه السلام پیش از وفات است که همه خویشاوندان و فرزندان را دور خود جمع کرد و توصیه نمود که هر که نماز را سبک شمارد، مشمول شفاعت ما در قیامت نخواهد شد.(158)

نماز، برای اولیاء خدا شیرین و برای منافقان دشوار و بار سنگین است : وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلا عَلَی الْخَشِعِینَ(159)

نماز، کوبنده شیطان است : مُدحِرهً لِلشَّیطان (160)

در پیشگاه الهی است .(163)

گرچه بعضی نماز را به طمع بهشت یا ترس از عذاب جهنم می خوانند، امّا امیرالمؤ منین علیه السلام نماز را نه برای تجارت یا سپری از آتش ، بلکه بخاطر شایستگی خدا برای عبادت ، انجام می دهد.(164)

برای اهتمام به این برنامه سازنده ، اسلام به پدران و مادران سفارش کرده که اطفال خود را قبل از بلوغ ، مثلاً از سنّ هشت سالگی به هر نحو که می توانند وادار به نماز کنند و گاهی هم بخاطر بی اعتنایی شان ، از خود خشونت نشان دهند.(165)

آنکه اهل نماز است ، با مبداء هستی مرتبط است . مثل خلبانی که با اتاق فرمان ارتباط دارد.

نماز، سبب آمرزش گناهان و زدودن آثار لغزش هاست . قرآن ، پس از دستور به نماز، می فرماید: إِنَّ الْحَسَنَتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ(166) نیکی ها، بدی ها را از بین می برد.

آب ، اعضاء، غرائز، قوا، طبیعت گسترده ، گیاهان و حیوانات ، هوش و عقل و عاطفه و... برایمان فراهم کرد و برای تربیت معنوی ما، رسولان خویش را فرستاد و احکام سعادت بخش مقرّر کرد و حلال و حرام ، وضع نمود و حیات مادی و حیات روحی مارا از هر جهت ، برخوردار از ابزار و وسائل کمال ساخت و همه شرایط رشد و بهروزی و سعادت دنیوی و اخروی مارا فراهم نمود. چه کسی بیش از خداوند به ما نیکی کرده ، که بیش از او شایسته ادای حق باشد؟

به قول سعدی : هر نفسی که فرو می رود، ممّد حیات است و چون برمی آید، مفرّح ذات ، پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب .

از دست و زبان که برآید

کز عهده شکرش به در آید

او مارا از هدایت انبیاء و معصومین برخوردار ساخت . جهان و طبیعت را مسخّر انسان کرد و به او قدرت بهره بردن از مواهب طبیعت و کشف رازهای جهان واستفاده از آن در مسیر فلاح وزندگی خویش داد.

برگها و گیاهان ، کربُن هوا را می گیرند و اکسیژن می سازند.

قطرات باران ، هوا را صاف و سالم می کنند.

نهنگ ها، ماهیان مرده دریاها را می بلعند تا آب ها بد بو نشوند.

چشم های ما، هر لحظه ، از زاویه های مختلف عکسهای گوناگون و دقیق از همه چیز می گیرد.

اگر لب ما نرم نبود، قدرت حرف زدن نداشتیم .

اگر اشک ، شور نبود، چشم ما که از پی آفریده شده ، خراب می شد.

اگر آب ها تلخ و

شور بود، درختان نمی روییدند.

اگر زمین ، جاذبه نداشت ، و اگر فاصله خورشید به ما نزدیک تر بود، اگر هنگام تولّد مکیدن را نمی دانستیم ، اگر مهر پدر و مادر نبود، و هزاران اگر دیگر... آیا می توانستیم به زندگی ادامه دهیم ؟

البته نه در صدد بر شمردن نعمت های خداییم و نه از عهده آن برمی آییم ؛ که خداوند خود فرمود اگر نعمت های الهی را بشمارید، نمی توانید آنها را به حساب آورید.

باری ... اگر یک میلیونیم این نعمت ها را از کسی دیگر دریافت می کردیم ، همه عمر مدیون و سپاسگزار او نبودیم ؟

وظیفه انسانی و وجدانی ما، ایجاب می کند که سپاس نعمت های الهی را ادا کنیم و به شکرانه آنهمه نیکی ، نماز بخوانیم و او را بپرستیم .

چون او مارا آفریده ، ما هم او را عبادت کنیم و بنده او باشیم تا بنده و برده شرق و غرب نشویم .

نماز، تشّکر از خداوند است و هر انسان عاقل و با وجدانی ، به لزوم نماز پی می برد.

وقتی یک سگ ، در مقابل استخوانی که به او می دهند، حق شناسی می کند و دُم می جنباند و اگر دزد و بیگانه ای وارد خانه شود، به او حمله می کند، اگر انسان نسبت به این همه نعمت پروردگار، بی تفاوت باشد و از روحیه سپاسگزاری که به صورت نماز جلوه گر می شود، بی بهره باشد، آیا در قدرشناسی کمتر از سگ نیست ؟!...

برای ماست و نشانه انصاف ماست ، نه اینکه نشان نیاز خدا به نماز ما باشد، اگر معلّمی به شاگردش گفت : از زحمات من قدردانی کنید و خوب درس بخوانید، شاگرد نباید خیال کند که خوب درس خواندن او و قدردانی ، مورد نیاز معلّم است ، بلکه کمال شاگرد را می رساند.

سؤ ال : اگر بناست از نعمت های الهی تشکر کنیم ، چرا حتماً نماز بخوانیم ؟

جواب : وقتی اصل لزوم تشکر را قبول کردیم ، چگونگی آن باید طبق دستور باشد. وقتی مراجعه بیماری به پزشک ،ضروری تشخیص داده شد، چگونگی مصرف دارو، تابع دستور پزشک است . برای اینکه در تشکرها سردرگم نشویم و یاوه نگوییم ،باید طبق خواسته خدا سپاس انجام دهیم . یک خلبان ، همینکه پرواز را پذیرفت ، در هر کجای دنیا که خواست ؛ با برج مراقبت تماس بگیرد، باید به زبان انگلیسی سخن بگوید. پس نحوه تشکر را باید از دستور الهی و اولیاء خدا فرا بگیریم .

سؤ ال : تشکر در برابر نعمت ها درست ، ولی آنکه در میان ناگواری ها زندگی می کند، او چرا باید تشکر کند؟

جواب : اولاً: بیشتر ناراحتی ها به دست خود ما فراهم می آید، مثلاً با رعایت نکردن بهداشت ، مریض می شویم ، و بادرس نخواندن و تنبلی ، دچار رکود در زندگی می گردیم ، در انتخاب دوست ، دقت نمی کنیم ، گرفتار می شویم و...

ثانیاً: ناگواری ها هم خوب است ، چرا که انسان را به تلاش وامی دارد و استعدادها را شکوفا می سازد.

ثالثاً: تلخی ها را باید در

کنار شیرینی ها حساب کرد و بلاها را در کنار نعمت های بیشمار دید.

رابعاً: گاهی سختی ها وبلاها، باعث کمال روح وصیقل خوردن جان و سبب ترّقی معنوی می شود ودلها از غیرخدا بریده ، به او متوّجه می شود.

را تباه سازد، در قیامت در کنار قارون و هامان خواهد بود. وای بر کسی که از نماز خود مواظبت نکند...(174)

و نیز: کسی که نماز را سبک شمرد، خداوند برکت و بهره و خیر را از عمر و مال او برمی دارد، پاداش کارهای او از بین می رود، دعاهایش مستجاب نمی شود، هنگام مرگ ، با احساس گرسنگی و تشنگی و ذلّت مخصوصی از دنیا می رود، در برزخ ، شکنجه و ظلمت و فشار می چشد. و در قیامت حساب سختی از او کشیده می شود.(175)

و فرمود: هر که نماز را سبک شمرد، از امّت من نیست .(176)

از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که : همینکه انسان در نماز به غیر خدا توجّه می کند، خداوند به او می فرماید: اَلی مَنْ تقصد؟ اَرَبّاً غیری تُریدُ؟ وَ رَقیباً سوایَ تَطْلُبُ جواداً خَلایَ تَبْغی ؟(177)

به که توجّه می کنی ؟ آیا پروردگار غیر از من سراغ داری ؟ آیا مراقبی جز من در کار است ؟ آیا به بخشنده ای غیر از من دل بسته ای ؟ بخشنده ترین کس منم ... اگر توجّه به من داشته باشی ، من و فرشتگانم به تو توجّه داریم ...

خواران

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: نماز حرام خواران ، مثل بنای ساختمان بر ریگ است . الصَّلاهُ مَعَ اَکْلِ الْحَرامِ کَالبِناءِ عَلَی الرَّملِ(179)

3- بی تعهدان در خانه

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: نماز زنی که از درآمد شوهر بهره مند می شود ولی به مسئولیت الهی خود عمل نمی کند، پذیرفته نیست .(180)

4- تارکان زکات

در قرآن در اکثر موارد، پرداخت زکات را در کنار بر پا داشتن نماز آورده ، و در احادیث بسیاری آمده که نماز آنانکه زکاتِ مال خویش را نمی دهند، پذیرفته نمی شود.(181) روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله وارد مسجد شد و نه نفر را به جرم اینکه زکات نمی دادند، از مسجد بیرون کرد، سپس اقامه نماز نمود. آری ، رابطه با خدا باید در کنار رابطه با محرومان جامعه باشد.

5 افراد لاابالی

نماز کسی که اهل تقوا نیست ، یا رکوع و سجودش را در نماز به طور مطلوب انجام نمی دهد، پذیرفته نیست .(182)

6- حاقن و حاقب

حاقن و حاقب ، یعنی کسی که بول و غائط خود را نگاه می دارد و بدینوسیله به خود فشار آورده و دچار ضررهای جسمی می شود. این کار، علاوه بر زیان برای سلامتی ، در نماز هم موجب عدم تمرکز فکر می شود و حضور قلب را از بین می برد. امام صادق علیه السلام فرمود: نماز چنین کسانی قبول نمی شود.(183)

7- پیش نماز غیر محبوب

گاهی در مسجدی ، ممکن است مردم به پیش نمازی علاقه نداشته باشند و او را قبول نکنند ولی او بخاطر حفظ خود، حاضر نباشد مسجد یا پایگاه خود

را رها کند. طبیعی است که چنین موردی ، موجب بروز برخورد و خلوت شدن نماز جماعت می شود. در روایات ، نماز جماعت چنین کسانی مردود شمرده شده است .(184)

می خواند.(189)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هرگاه که وقت نماز فرا می رسید، گویا کسی را نمی شناخت و حال معنوی خاصّی پیدا می کرد.(190)

و می فرمود: گرسنه از غذا سیر و تشنه از آب ، سیراب می شود ولی من از نماز، سیر نمی شوم .(191)

علی علیه السلام در جنگ صفّین ، مراقب خورشید بود و گاهی به آسمان نگاه می کرد. ابن عباس علّت آنرا از وی پرسید. فرمود: برای اینکه نماز اوّل وقت ، از دستم نرود. گفت : حالا؟... فرمود: آری !...(192)

آری ... اینگونه که ماهی ها از شنا کردن خسته نمی شوند، اولیاء خدا نیز در عبادت و نماز، خسته و ملول نمی شوند بلکه با هر عبادتی ، شوق بیشتری جهت عبودیّت و نیایش به درگاه خداوند می یابند.

نقل می کنند که مرحوم علامه امینی (مؤ لف کتاب الغدیر) یک ماه رمضان ، در حرم مطهّر حضرت رضا علیه السلام هر شب هزار رکعت نماز می خواند...(193) اینست روش کسی که در مکتب اولیاء الله ، درس عشق و محبت آموخته باشد. بندگان وارسته و اولیاء خدا، هنگام نماز، با عشقی فراوان به نماز می ایستادند، عطر می زدند، بهترین لباس خویش را می پوشیدند، رنگشان تغییر می کرد، به استقبال نماز می رفتند و خوف و هراسشان از آن بود که مبادا مورد عنایت خدا قرار نگیرند، یا در نماز حالت خشوع و توجّه نداشته باشند.

:

عَلَیْکَ بِالاقْبالِ علی صَلاتِکَ فَاِنَّما یُحْسَبُ لَکَ مِنْها ما اَقْبَلْتَ عَلَیْهِ.(194)

در نماز، توجه به خدا داشته باش ، زیرا از نماز، آن مقدار قبول می شود که با توجّه خوانده شود.

سپس حضرت می فرماید: هنگام نماز، با دست و سر و صورت خود بازی مکن ، زیرا همه این کارها، سبب نقص نماز می شود، در حالت کسالت و خواب و سنگینی مشغول نماز مشو، زیرا چنین نمازی ، از آن منافقان است ...(195)

در حدیثی از پیامبر نقل شده :

رَکْعَتانِ مِنْ رَجُلٍ وَرعٍ اَفْضَلُ مِنْ اَلْفِ رَکْعَهٍ مِنْ مَخْلِطٍ(196) دو رکعت نماز انسان با تقوا، برتر از هزار رکعت نماز فرد لاابالی است .

امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگام نماز، از دنیا و آنچه در آنست ماءیوس شو و تمام توجّهت را به خدا قرار ده به یاد روزی باش که در برابر دادگاه عدل الهی قرار می گیری .(197)

و نیز فرمود: گاهی پنجاه سال بر انسان می گذرد ولی خداوند، حتّی یک نماز او را نپذیرفته است .

و در حدیث می خوانیم : بعضی چنان در برابر خدا سبک سخن می گویند و نماز می خوانند که اگر با همسایه شان چنین حرف بزنند، جواب آنها را نمی دهد.(198)

از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که : رکعتان بِسواک اَفْضَلُ مِنْ سَبعینَ رکعهٍ بغیر سواکِ(199) دو رکعت نماز کسی که مسواک کند، از هفتاد رکعت بدون مسواک بهتر است .

از منکر، قرض دادن به خداوند، که بصورت وام دادن به محرومان است . این جامعیّت احکام عبادی اسلام را می رساند که در کنار ارتباط با پروردگار، مسائل اقتصادی و اجتماعی و رسیدگی به نیازمندان و انجام امر به معروف و نهی از منکر هم مطرح است و هیچ مسئله ای مانع از توجه به مسائل دیگر نیست .(200)

و از همینجاست که آیه اِنَّ الصَّلوهَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَر مفهوم روشنتری پیدا می کند و معلوم می شود که برپائی این فریضه ، چگونه مانع مفاسد در جامعه اسلامی می گردد.

نمازگزار هم ، محتاج توجّه خالص و نفی همه عبودیّت هاست . که با بالا بردن دست تا بیخ گوش ، و نفی و لا لبیک گفتن به غیر خدا، خلوص نیّت بدست می آید.

4- برای پرواز، خلبان باید از سلامت کامل برخوردار باشد، در نماز و بار یافتن به محضر خداوند نیز، قلب سلیم لازم است اِلاّ مَنْ اَتَی اللّه بِقَلْبٍ سَلیمٍ

5 پرواز هواپیما، با دو بال است ، و با یک بال طیرانی صورت نمی گیرد. در نماز هم ، همراه با ارتباط با خدا، ارتباط سالم با مردم لازم است و در کنار ادای حق الله باید حق الناس را هم ادا کرد. قرآن همراه با یُقیمونَ الصَّلوهَ، معمولاً یُؤ تُونَ الزکوهَ را هم دارد.

6- هواپیما برای پرواز، مقداری روی زمین حرکت می کند و دور برمی دارد، تا امکان برخاستن از زمین داشته باشد.

مقدمات نماز و اذان و اقامه و ذکرهای مستحب نیز، مقدمه آن پرواز ملکوتی است . دعاهای پس از نماز وذکر تعقیبات هم ، حرکتِ روی زمین ، پس از نشستن در باند است .

7- در پرواز، اولین خطا، آخرین خطا هم هست و سقوط، همراه با نابودی است . در عبادت نیز، شرک و عُجب و ریا، انسان را به دره سقوط می افکند، و ابلیس با سابقه شش هزار سال عبادت ، با یک خطا و عصیان ، مطرود و ملعون ابدی می شود!

8 یک خلبان ، به فرمان برج و اتاق فرمان حرکت می کند و تابع دستور است . نماز و عبادت هم طبق دستور است ، و حتی یک دقیقه دیر و

زود یا خلاف قانون ، آنرا باطل می کند.

9- خلبان ، گاهی پرواز کرده و گاهی استراحت می کند و هواپیما نیز سرویس می شود. انسان هم در کنار نیایش و عبادت ، گاهی هم به استراحت و لذّت های مباح و پرداختن به معاش نیاز دارد و کسی همچون پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله گاهی کلّمینی یا حُمیرا می گفت .

10- برای ارتباط خلبان با برج مراقبت وکنترل ، فقط یک زبان بین المللی رسمیّت دارد. ارتباط نمازگزار هم با خدا، فقط با زبان عربی است ودر عبادت حج نیز، شروع احرام ، با لبیک اللهم لبیک است .

11- قبل از پرواز، نیاز به اطلاّعات است (نسبت به هواشناسی نقشه خوانی ، جهت یابی و...) در عبادت نیز آگاهی های مقدّماتی لازم است و عبادت بدون علم و فقه ، بی ارزش است . حتی در تجارت نیز آشنائی به احکام خدا لازم است . اَلفِقه ثم الْمَتْجَر تا چه رسد به نماز و عبادات .

12- خلبان ، هر چه بالاتر می رود و اوج می گیرد، زمین در نظرش کوچکتر جلوه می کند. انسان الهی هم هر چه بیشتر با عظمت خداوند آشنا می شود، غیر خدا در نظرش کوچکتر می شود. به فرموده امیرالمؤ منین علیه السلام :

عَظُمَ الْخالِقُ فی انْفُسِهِم فَصَغْرَ مادُونَهُ فی اَعْیُنِهم (201)

13- هواپیما، هر چه بزرگتر باشد، تکانش کمتر وآرامش مسافرین بیشتر است . در نماز وعبادات هم آنچه به صورت جمعی است (مانند نمازجماعت وحج ) ثواب بیشتر وامکان قبولی افزون تر است .

14- معمولاً همراه خلبان ، کمک خلبان است ، برای مواقع

اضطراری . در نماز جماعت هم ، خوب است افراد عادل و متقی در صف اوّل بایستند که اگر برای پیشنماز مسئله ای پیش آمد، یکی از آنان ، نماز جماعت را به آخر برسانند.

15- در پرواز مادّی ، وقتی خلبان و سرنشینان در اوج هستند، از مسائل و مشکلات خانه و زندگی فاصله گرفته ، بی خبر می شوند. در طیران معنوی هم ، وقتی روح ، اوج گرفت ، توجّه به مادّیات کمتر می شود، تا آنجا که در نماز، تیر از پای حضرت امیر علیه السلام می کشند و متّوجه نمی شود.

16- در یک پرواز، همینکه از آن اوج ، مقداری پائین تر می آید، نامش را کم کردن ارتفاع می گویند، هر چند نسبت به زمینیان ، هنوز در اوج است . عبادت اولیاء الله نیز گرچه نسبت به نماز و بندگی افراد معمولی ، همواره در اوج است ، ولی خودشان کاهش ارتفاع را از آن اوج نهایی ، نوعی قصور و تنزل می دانند و استغفار می کنند. و اینست مفهوم حَسَناتُ الاْبرارِ سَیّئاتُ الْمُقَرّبین .

به هر حال ، نماز که توجّه به خالق هستی و دل کندن از علایق دنیوی است ، برای اهل معرفت یک پرواز به حساب می آید، پروزای فراتر از طیران پرندگان در فضا، یا پرواز هواپیما در جو و بالاتر از آن .

آنچه انسان را زمین گیر می کند، وابستگی های او به مادّیات و شهوات است : به قول سعدی :

طیران مرغ دیدی ؟ تو ز پای بند شهوت

بدر آی تا ببینی طیران آدمیّت

مقدمه های جسمی و روحی ، از نظر پاکی و نظافت در جسم و لباس و روح و آمادگی های دیگر نیاز است که به آنها اشاره می شود.

سایه وضو پدید می آید، بسیار ارزشمند است . از این رو، در روایات ، تاءکید شده که انسان همواره با وضو باشد، وضو به نور تشبیه شده (206) و خوابیدن با وضو همچون احیاء و شب زنده داری به حساب آمده است .(207)

برای دعا، تلاوت قرآن ، زیارت و بسیاری از کارهای نیک و عبادی ، سفارش به داشتن وضو شده است .(208) بدون وضو، دست زدن به آیات قرآن و نام های خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام ممنوع است .(209) حتی اگر نام خدا به صورت های مختلف و آرم نهادها و مؤ سسات درآید، (مثل آرم جمهوری اسلامی ) همین حکم را دارد.

وضو، بمنزله اجازه ورود به حضور پروردگار است و برای قسمت های مختلف آن هم دعاهای خاصّی در کتب بیان شده است . مسائل وضو بسیار است که در این مجموعه نمی گنجد. ولی ناگفته نماند که مصرف آب در وضو، اگر به حدّ اسراف برسد حرام است . رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است : اَلْوُضوءُ مُدُّ وَالْغُسْلُ صاعٌ وَ سَیَاءتی اَقْوامٌ یَستقِلّونَ ذلِک فَاُولِئکَ علی خِلافِ سُنَّتی (210)

برای وضو ده سیر آب و برای غسل ، سه کیلو آب کافی است . ولی افرادی در آینده می آیند که این مقدار را کم می شمارند و آب زیاد مصرف خواهند کرد که آنها بر خلاف راه من می روند.

طهارت برای نماز، مراحلی دارد:

1- طهارت ظاهر از نجاسات و آلودگی ها.

2- طهارت اعضا از گناهان و جرائم .

3- طهارت روح از مفاسد اخلاقی .(211) آنگونه که در دعاها می خوانیم : الهی طَهّر قلبی من

الشرک خدایا دلم را از شرک ، پاک ساز. وقتی در نماز، لازم باشد که لباس و بدن از آلودگی ها پاک باشد، آیا لازم تر آن نیست که دل و جان ، از کبر و ریا و حسد و کینه هم پاک باشد؟ و آیا دوگانگی ظاهر از باطن ، نوعی نفاق نیست ؟

غسل

گاهی برای کسب طهارت ، باید غسل کرد. از جمله موارد آن جنابت است و باید طبق دستوری که مراجع تقلید در کتاب های توضیح المسائل خود بیان کرده اند، تمام بدن شستشو داده شود. بعضی احادیث می رساند در جنابت ، همه اندام انسان تحریک می شود، منْ تَحْتِ کُلِّ شَعْرٍ...(212) و شاید بهمین خاطر باشد که در غسل باید همه بدن شسته شود. شاید این احادیث ، اشاره به فعالیّت اعصاب سمپاتیک در هنگام جنابت باشد که این اعصاب در تمام بدن وجود دارد و فعالیّت می کند.

تیمّم

وقتی آب برای وضو یا غسل نبود، یا وقت برای وضو و غسل کم بود، یا مصرف آب برای سلامتی انسان ضرر داشت ، یا قیمت آب ، در حدّ غیر قابل تحملّی گران بود، یا آب را برای آشامیدن و حفظ جان لازم داشتیم ، در اینگونه موارد باید تیمّم کرد. یعنی طبق دستوری که در رساله ها آمده ، دست ها را بر خاک پاک زد و بر پیشانی و پشت دست ها کشید. آن هم خاکی که پاک و بهداشتی باشد، نه از هر خاک آلوده ای ! در حدیثی می خوانیم که حضرت علی علیه السلام از تیمّم کردن بر خاک های کنار کوچه ها (که معمولاً آلوده

است ) نهی فرمود.(213)

دیگران مربوط می شود. اینکه لباس و مکان نمازگزار، حلال و مباح باشد، برای رعایت حق حکومت اسلامی (در خمس ) و حق محرومان جامعه (در زکات ) و سایر مردم است . حتّی نماز در کنار جاده ها و در خیابان ها اگر سبب مزاحمت برای عابران باشد، حرام است .(219)

آنچه معتبر است ، رضایت قلبی صاحبان حق است ، اگر در ظاهر بگویند راضی هستیم ولی بدانیم که رضایت ندارند، نماز و تصرف ، باطل و حرام است . بر عکس اگر در ظاهر اظهار عدم رضایت کند ولی بدانیم که قلباً راضی است ، نماز صحیح است .

3- رعایت اولویت ها

در کنار شرایط اصلی ، یکسری نکات مستحب هم وجود دارد که بیانگر توجّه اسلام به اولویّت هاست . مثلاً گرچه در شرایط عادی و غیر اضطراری ، مکان نمازگزار، باید مباح ، بی حرکت ، مسطّح و پاک باشد، ولی نماز در بعضی جاها مورد تاءکید بیشتر است ، مانند مسجد. که در این باره در آینده بحث خواهیم کرد.

بیت المقدس بود. رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله نمی خواست کعبه را که به صورت بتخانه درآمده بود، قبله عبادت قرار دهد. ولی پس از هجرت ، شرایطی پیش آمد که قبله مسلمانان از بیت المقدس به مسجدالحرام تغییر یافت . یکی از علل آن ، زخم زبان هایی بود که یهودیان به مسلمین می زدند و می گفتند: شما خودتان قبله ندارید و بسوی قبله ما نماز می خوانید. رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله از این وضع ، آشفته بود و انتظار گشایشی را از سوی خدا می کشید، که آیات قرآن نازل شد و دستور آمد که هر کجا هستید، رو به مسجدالحرام بایستید و نماز بخوانید.(220) آیات تغییر قبله ، در طول تاریخ به مسلمانان این درس را می دهد که مستقل و آزاد باشند و زیر بار منّت دیگران ، حتّی در مسائل عبادی هم نروند و شرافتمندانه زندگی کنند.

دلیل دیگرش آن بود که یهودیان به مسلمانان نگویند که شما خود قبله ندارید و بسوی قبله ما نماز می خوانید. این نکته ، استقلال فرهنگی و شخصیت مستقل مسلمین را الهام می بخشد.

مسلمانان ، باید در عبادت ، رو به کعبه کنند، حتی در کارهایی همچون خواب و خوراک خوبست به سمت قبله باشند. ذبح حیوانات باید رو به قبله باشد، وگرنه گوشت آنها حرام می شود. این جهت گیری در همه امور به سوی کعبه توحید، درس ایمان و یاد خدا به مسلمانان می دهد تا همواره توجّه به خانه محبوب و معبود داشته باشند و از غفلت به درآیند.

بعلاوه ، این سمت گیری به سوی کعبه ،

نظم ووحدتی شگفت وزیبا می آفریند وهمه مسلمانان ، در هرجای دنیا که باشند، وقت نماز به سوی آن کانون خدایی رومی کنند. اگر کسی از فراز آسمانها به صفوف نمازگزاران کره زمین بنگرد، دایره های متعددی را می بیند که مرکزیت همه آنها کعبه است و توحید، نقطه تمرکز فکر و دل و جان و صفوف مسلمین است .

از رهگذر توجّه به قبله ، علم هیئت و جغرافیا و جهت شناسی نیز در میان مسلمانان رشد کرد.

آری ... کعبه ، یادگار مبارزات توحیدی ابراهیم و اسماعیل و محمد علیهم السلام است . حضرت مهدی علیه السلام نیز در قیام جهانی خویش ، به کعبه تکیه می کند و به اصلاح جهان می پردازد. این کعبه است که در نماز و نیایش ، قبله یک مسلمان قرار می گیرد...

صدایی است که به آسمانیان می رسد.(221)

اذان ، صدایی است که شیطان ها را به فرار و دلهره وامی دارد.(222) سفارش شده که در خانه ها، بخصوص هنگام بیماری ، اذان بگوئید و بکوشید که با صدای زیبا باشد.

در حدیثی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است :

سَیَاءْتی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَتْرکُونَ الاذانَ عَلی ضُعَفائِهمْ(223) زمانی خواهد آمد که اذان را تحقیر کرده و آنرا به افراد ناتوان می سپرند.

در حدیث است : روز قیامت ، که بیشتر مردم از خجالت سرافکنده اند، اذان گویان با سرافرازی تمام ، با قامتی برافراشته محشور می شوند.(224) قامت بلند آنان نشانه مقام رفیع است . مؤ ذّن ، در اجر و پاداش ، با کسانی که بخاطر اذان او به نماز آیند، شریک است .

بلال

بلال حبشی ، مسلمان سیاهپوستی بود که رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله او را به مؤ ذّنی برگزید. وقتی اذان از طریق وحی نازل شد، پیامبر، آنرا به بلال آموخت که صدای رسایی داشت .(225) اینکه آنحضرت ، او را به اذان گویی انتخاب کرد، برای ما درسهایی دارد، از جمله :

1- شخصیت و عظمت دادن به برده ها. چرا که بلال برده ای بود که سخنگوی اسلام و منادی امت شد.

2- شخصیّت دادن به سیاهپوست واینکه رنگ چهره ملاک نیست .

3- تحقیر متکبرانی که روزی بر بلال ، آقایی می کردند و فخر می فروختند و حتی او را مسخره می کردند.(226)

4- ایمان و تقوا و لیاقت ، کمبودهای ظاهری را جبران می کند. بلال با آنکه بجای شین ، سین تلفظ می کرد، و این نقص زبانی

را داشت ، ولی اسلام ، به کمال معنوی و زیبایی باطنی او بیشتر بها داد.

بلال ، اولین کسی است که در اسلام اذان گفت .(227) او در آغاز بعثت پیامبر به وی ایمان آورد و در راه ایمانش ، متحمّل شدیدترین شکنجه ها بر ریگزارهای تفتیده حجاز شد و همچنان ندای اَحَد، اَحد را بر زبان داشت .

روز فتح مکّه نیز، هنگام ظهر، به فرمان پیامبر بالای کعبه رفت و اذان گفت و بت ها را فرو ریخت .(228)

بلال ، در جنگ های بدر، اُحد و خندق شرکت داشت .

بعد از رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله برای دیگران اذان نگفت . یکبار برای حضرت زهرا علیهاالسلام که دلتنگ زمان پدر شده بود، اذان گفت ، آنگاه هم در نیمه اذان مردم و حضرت زهرا علیهاالسلام گریه سر دادند.(229)

این برخورد بلال ، در این مسیر بود که اذان را هم در راه حق و در روزگار پیشوای شایسته سر دهد.

روزی عمر به بلال گفت : ابوبکر که تو را خرید واز بردگی آزاد کرد، چرا برای نمازگزاران او اذان نمی گویی ؟

گفت : اگر برای رضای خدا آزادم کرد که طلبی ندارد، ولی اگر هدف دیگری داشته ، من حاضرم باز برده او باشم ولی هرگز برای کسی که پیامبر، خلافت او را نگفته است ، اذان نگویم .(230)

بلال حاضر نبود حتی اذانش که یک شعار دینی است ، در مسیر تقویت نظامی باشد که قبولش ندارد.

بلال ، آن غلام حبشی در سایه ایمان ، به مقامی می رسد که سخنگوی نهضت رسول می شود، و خزانه دار بیت المال .(231)

راستی ، اگر هنگام

اذان ، دانشجویان سراسر اروپا و آمریکا و... اذان بگویند، مردم دنیا را به فکر وانمی دارند؟

در اینجا یادی از مرحوم شهید نواب صفوی کنیم . که به یارانش گفته بود هنگام ظهر و مغرب ، هر جا بودید، با فریاد بلند، اذان بگویید. همین اذان ها بود که وحشتی در دل نظام طاغوت افکنده بود. این ، گوشه ای از معنای آن حدیث است که می فرماید: با صدای اذان ، شیطان عصبانی می شود و می گریزد.(232)

بی جهت نیست که گلادستون (سیاستمدار انگلیسی ) در پارلمان گفته بود: تا نام محمد صلّی اللّه علیه و آله بر فراز ماءذنه ها بلند است ، و تا کعبه بر پا و قرآن راهنمای مسلمانان است ، امکان ندارد پایه های سیاست ما در سرزمین های اسلامی استوار و برقرار گردد.(233)

بخاطر محتوای غنی و ابعاد سازنده اذان است که دستور اکید داده شده در مطلع نماز، این شعار توحیدی خوانده شود.

نقل می کند: لَمْ اَقْبَلْ اِلاّ ما کانَ خالِصاً لی (235) جز آنچه را خالص برای من باشد، نمی پذیرم .

نیّت ، کار اندک را بزرگ می کند.

امام صادق علیه السلام فرمود: مَنْ اَرادَ الّلهَ بِالْقَلیلِ مِنْ عَمَلِه اَظْهَرَهُ اللّهُ اَکْثَرَ مِمّا اَرادَ وَ مَنْ اَرادَ الْنّاسَ بِالْکَثیرِ مِنْ عَمَلِهِ اَبَی اللّهُ اِلاّ اَنْ یُقَلّلَهُ فی عَیْنِ مَنْ سَمِعَهُ(236) هر کس ، کار اندک خود را بخاطر خدا انجام دهد، خداوند آنرا بیش از آنچه خواسته ، در چشم دیگران جلوه می دهد. و هر کس از کار بسیار خود، هدف غیر خدایی (برای مردم ) داشته باشد و بجای جلب رضای خدا به فکر جلب توجّه مردم باشد، خداوند کار زیاد او را در نظر مردم ، کم جلوه می دهد.

آری عزت و ذلت بدست خداست ، و اوست که دلها را بسوی کسی متحوّل می سازد، پس باید برای او کار کرد، تا خودش کارها را درست کند.

حضرت ابراهیم ، بخاطر خدا، همسر و فرزند خود را در بیابان های داغ مکّه می گذارد، آنگاه از خداوند می خواهد که دل های مردم را به سوی آن ها متمایل و شیفته گرداند.(237) قرآن هم می گوید:

إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً(238)

آنان که ایمان به خدا آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خداوند برایشان محبوبیّت ایجاد می کند.

و این یکی از پاداش های دنیوی خداوند است . البته محبوبیّت خداداد، غیر از شهرت های زودگذر و کاذب در میان مردم است . چه بسا افرادی مشهور، پس از مرگشان فراموش می شوند، و گمنامانی همچنان در عمق جان مردم جا و

مکان دارند...!

پس محبوبیّت را هم باید از خداوند خواست که او مقلّب القلوب است و دل های مردم در دست اوست . اگر کسی برای خدا کار کند، خداوند هم جبران خلوص او را به بهترین وجه انجام می دهد.(239)

انسان باید دربان دل باشد و در حریم و حرم دل ، جز خدا را راه ندهد.

امام صادق علیه السلام فرمود: اَلْقَلبُ حَرَمُ اللّهِ وَ لا تُسکِنُوا حَرَمَ اللهِ غَیْر اللّه (240)

دل ، حرم الهی است ، جز خدا را در آن وارد نسازید.

می کند. مرحوم شیرازی 14 جواب علمی به وی می دهد. شاگردان دیگر که قدرت علمی استاد را می بینند، می پرسند: شما با این جواب های محکم ، چرا در هنگام درس ، کوتاه آمدید؟ می گوید: این جواب ها یادم بود، ولی ترسیدم اگر بگویم ، روحیه آن طلبه شکسته شود و من دچار عجب و غرور شوم . صلاح آن دیدم که او آزادانه اشکال کند تا شهامت سخن گفتن در او زنده بماند.

این بزرگی روح و نیّت خالص را می رساند. برخی با آن همه خدمت ، خود رامطرح نمی کنند، عده ای هم اگر یک سطل زباله ای برای خیابان و کوچه ای می دهند، نام خود را روی آن می نویسند تا مردم بدانند که فلانی چنین کرده است ...!

اولیاء خدا کار و عبادت را برای خدا انجام می دهند و تنها به پاداش او چشم می دوزند و هر عملشان ، صبغه و رنگ الهی دارد، که رنگی است ماندگار و زوال ناپذیر: صبغه الله ... (243) و چه رنگی از رنگ الهی بهتر، که هرگز پاک نمی شود وحرارت وسرما وفقر وثروت وگمنامی وشهرت در آن اثری ندارد.

علی علیه السلام می فرماید:

اَخْلِصْ لِلّهِ عَمَلَکَ وَ عِلْمَکَ وَ بُغْضَکَ وَ اَخْذَکَ وَ تَرکَکَ وَ کَلامَکَ وَ صُمْتَکَ(244)

کار و دانش و خشم و گرفتن و نگرفتن و سخن و سکوت خود را، خالص برای خدا گردان .

در این صورت است که کارها و آثارشان باقی می ماند و هر چه که وجهه و چهره خدایی داشته باشد، ماندگار است : کُلُّ شَی ءٍ هالِکٌ اِلاّ وَجْهَهُ(245) و آنچه

که رنگ ریا و خودنمایی و شهرت طلبی داشته باشد، رنگ می بازد و چیزی برای انسان نمی ماند.

اخلاص ، بلندترین جایگاه ایمان است .

اَلعملُ کُلُّهُ هِباءُ اِلاّ ما اُخْلِصَ فیه

همه تلاش ها بر باد است مگر آنکه دارای اخلاص باشد.

ثَمَرهُ الْعِلْمِ اِخْلاصُ الْعَمَل

نتیجه علم به عظمت خدا آن است که انسان برای غیر او کار نکند.

بِالاِخْلاصِ تُرفَعُ الاعْمال

قبولیِ و بالا رفتن اعمال ، به اخلاص بستگی دارد.

لَوْ خَلَصَتِ النَّیاتُ لَزَکَّتِ الاعْمال

اگر نیّت ها خالص باشد، اعمال به رشد و بالندگی می رسد.

مَنْ اَخْلَصَ بَلَغَ الا مال

هر که فقط برای خدا کار کند، به خواسته ها می رسد.

و... احادیث بسیار دیگر، که همه نشان دهنده جایگاه والای اخلاص و نیّت خالص در ارزشگذاری اعمال و بهره دهی کارها در دنیا و آخرت است .

.

3- روابط خوب اجتماعی

افراد خوش باطن و خوش نیّت ، در دلها جا دارند و حتی اگر خلافی هم بکنند، بخاطر صفا و حسن نیّت ، زندگی شان تلخ نمی شود و مردم دوستشان دارند.

علی علیه السلام فرموده است : مَنْ حَسُنَت نِیَّتُهُ کَثُرَتْ مَثُوبَتُهُ وَ طابَتْ عیشَتُهُ وَ وَجَعَتْ مَودَّته (252) هر که دارای حسن نیّت باشد، موقعیت او بیشتر و زندگیش پاک تر می شود و دوستی با او لازم است .

این از جهت آثار خوب نیّت صالح بود. بر عکس ، اگر نیّت ها ناسالم و شوم باشد. عوارض آن دامنگیر خود انسان می شود و غیر از عقوبت های اخروی ، بلاهای اجتماعی هم در پی دارد.

علی علیه السلام می فرماید: اِذا فَسَدَتِ النِیَّهُ وَقَعَتِ الْبَلِیَّهُ(253)

هر گاه نیّت ، خراب شود، بلا فرود می آید.

نیّت های قوی و انگیزه های خوب ، حتی از بدن های ناتوان هم کارهای مهمّ می کشد. اگر انگیزه ، نیرومند و الهی باشد، نه خستگی در کار است ، نه نومیدی و دلسردی . به همین جهت ، در هیچ یک از اولیاء خدا، خودباختگی و ضعف اعصاب ، حتی در پیری دیده نمی شود، چرا که دل و جانشان با نیّت های خالص الهی سرشار است و و از او مدد می گیرند و در برابر همه مشکلات و بحران ها و دشمن ها و قدرت ها می ایستند. نمونه اش ، امام امّت (قدس سرّه ) که دلی آرام به یاد خدا داشت و ابرقدرت ها را به زانو درآورد.

امام حسین علیه السلام روز عاشورا، که با آن همه داغ ها و شهادت

ها روبرو بود و اسارت خانواده خویش را پیش بینی می کرد، هر چه تنهاتر می شد و یارانش به شهادت می رسیدند، خودش چهره ای برافروخته تر از عشق می یافت و به خداوند تکیه داشت و می فرمود: هَوَنَ عَلّی انّه بعَینِ اللّهِ آنچه این شدائد را بر من آسان می کند آنست که می بینم همه در محضر خداوند است و او می بیند و شاهد است .

علی علیه السلام فرموده است :

ما ضَعُفَ بَدنٌ عمّا قَوِیت عَلَیْهِ النِیّهُ(254) وقتی نیّت بر چیزی ، قوی و استوار باشد، بدن احساس ضعف نمی کند.

شاید این اشاره به آثار روانی و روحی نیّت در رفتار و عمل انسان باشد.

خداوند در قیامت او را به جایگاه شهیدان می رساند.

نرخ رایج ، بی خبرند.

قرآن ، برای آنکه انسان ، خود و اعمالش را بیهوده تباه نسازد. در هر سه زمینه راهنمایی کرده است :

امّا جنس : قرآن ، انسان را خلیفه خدا و عصاره خلقت و هدف آفرینش می داند که ارزش والایی دارد.

امّا مشتری : خود خداوند است (258) که اعمال شایسته انسان را می خرد و بر خریداران دیگر، از چند جهت امتیاز دارد:

الف ) گران می خرد. (به بهای بهشت )

ب ) کارهای اندک را هم می پذیرد. فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ(259)

ج ) برای نیّت های خیر هم پاداش می دهد.

د) کارهای فاسد وزشت را می پوشاند وخوبی ها را نمودار می کند. یَا مَنْ اَظْهَر الجمیلَ و سَتَر القَبیحَ

امّا نرخ : قیمت انسان ، بهشت و رضوان الهی است و هر که خود را به کمتر از این بفروشد ضرر کرده و به تعبیر قرآن ، گنهکاران خود را باخته و ضرر کرده اند. خسروا انفسهم

و قرآن بارها از کسانی که در مسیر گمراهی اند، با تعبیر فَمارَبِحَتْ تِجارَتُهُم یاد کرده ، یعنی تجارت شان ، سود نبخشیده است .

امام علی علیه السلام هم می فرماید: لبِئسَ الْمَتْجَرُ اَنْ تَرَی الدّنیا لِنَفْسِکَ ثَمَناً(260)

چه بد تجارتی است ، اینکه دنیا را نرخ و قیمت خودت بدانی ...!

آری ، اگر انسان به قیمت خویش آگاه باشد، حاضر نیست برای غیر خدا کار کند.

2- فکر در آفرینش

تفکّر بیشتر در آفرینش ، شناخت ما را به عظمت و قدرت خدا می افزاید و در نتیجه ، کارها را برای او انجام می دهیم و به اخلاص نزدیک تر می شویم .

3- توجّه

به صفات خدا

اوصاف خدای متعال را دانستن و آنها را زمزمه کردن و در ذهن ، زنده نگاه داشتن ، سبب توجّه به او و قطع نظر از غیر او می گردد و انسان را کم کم خدایی می کند، مثلاً دقت و توجّه به اسامی و اوصاف خدا در دعای جوشن کبیر مفید است .

4- توجّه به نعمت ها

شناخت نعمت های خداوند و توجّه به آنها، انسان را شیفته خدا می سازد و دل را خانه عشق الهی می سازد وَالَّذینَ آمنوا اَشَدُّ حُبّاً لِلّه و از همین رو، در دعاهای اسلامی و مناجات معصومین ، به بیان و یاد این نعمت ها پرداخته شده است . از جمله در عای ابوحمزه ثمالی ، امام سجّاد علیه السلام به یکایک نعمت ها اشاره می کند:

خدایا! کوچکی بودم که بزرگم کردی

ذلیلی بودم که عزّتم بخشیدی

جاهلی بودم که آگاهم کردی

گرسنه ای بودم که سیرم ساختی

برهنه ای بودم که مرا پوشانیدی

گمراهی بودم که هدایتم نمودی

فقیر بودم ، بی نیازم کردی

بیمار بودم ، شفایم بخشیدی

گناه کردم ، پوشاندی

و... نعمت های فراوان دیگر. امام حسین علیه السلام هم در دعای عرفه به ذکر نعمت های حق می پردازد تا از این راه ، عشق الهی در دل زنده شود و انسان عاشق خدا، جز برای او و رضای خداوند، کار نکند وبه اخلاص نزدیک شود.

5- توجّه به سود قطعی

آنان که برای دنیا و غیر خدا تلاش می کنند، شاید به مقصود برسند و شاید هم نرسند. ولی کسانی که برای خدا و آخرت کار می کنند، سود و نتیجه کارشان قطعی است .

قرآن می فرماید: وَمَنْ اءَرَادَ الاَْخِرَهَ

وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاءُوْلََّئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُوراً(261)

هر کس در پی آخرت باشد و تلاش خود را برای آن قرار دهد در حالی که با ایمان باشد، چنین کسانی از تلاششان قدردانی می شود و به پاداش و آرزوی خود می رسند.

پس تلاش و عبادت برای خدا، به یقین نتیجه بخش است .

6- توجّه به بی ارزشی دنیا

کسانی هدف های دنیوی و غیر الهی دارند که دنیا در نظرشان بیش از آنچه که باید، ارزش دارد. در صورتی که برای افراد بصیر، دنیا در مقابل آخرت و مردم در برابر خدا، چندان ارزشی ندارد که برای آن کار کنند. تعبیراتی در قرآن است که بی ارزشی و فریبندگی و جلوه های زودگذر و غرور آفرینی دنیا را به یاد می آورد و از دنیا، به عنوان هایی همچون : مَتاعُ الغُرور، لَعِبٌ و لَهوٌ، زَهْره الْحیاهِ الدُّنیا و مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ یاد می کند. این گونه تعبیرات ، از کسی است که آفریدگار هستی است و به ماهیّت دنیا بهتر از دیگران واقف است . کسی می تواند به اخلاص دست یابد که فریفته و مفتون دنیا و علاقمند به آن نباشد.

7- توجّه به ناتوانی مخلوقات

قدرت مطلق از آن خداست و همه کارها به دست اوست . بنابراین کسی غیر از خدا شایسته آن نیست که مورد توجّه قرار گیرد و عبادت ها برای جلب نظر غیر خدا انجام شود.

به تعبیر قرآن ، معبودهای باطل ، حتّی از آفریدن یک مگس ناتوانند.(262) و نیز در ناتوانی بشر می گوید: اگر روزی آب ها خشک شود و زمین را هر چه حفر کنید به آن

نرسید، کیست که برای شما آب گوارا آورد؟(263) و اگر خدا شب را برای شما همیشگی بسازد، کیست که برایتان نور و روشنایی آورد؟ یا اگر روز را برای شما همیشگی کند، کیست که برایتان شب آرام بخش آورد؟(264)

حتّی شریکانی که برای خدا قرار داده شده ، نه در دنیا و نه در آخرت . کاری از آنان ساخته نیست و کسانی که غیر خدا را پرستیده اند، در قیامت به حسرت گرفتار خواهند شد، چرا که به راضی ساختن کسانی پرداخته اند که ناتوان و بی تاءثیر بوده اند.

بعلاوه ، راضی ساختن خدای یکتایی که سریع الرضا است ، بسی آسان تر از راضی ساختن خدایان متعدّد و معبودهای بیشمار است و هر کس غیر از خدای یکتا را در نظر داشته باشد، گرفتار دشواری های بسیار است .

8- عبرت از دیگران

بسیاری از آنان که توجّه به غیر خدا کردند و در پی معبودهای پوشالی بودند، به سرنوشت شوم و دردناکی گرفتار شدند که توجّه به سرگذشت عبرت آموز آنان ، می تواند انسان را به اخلاص برساند و بی اعتباری غیر خدا را روشن می سازد.

پسر نوح ، که از خداوند روی گردان شد وتکیه به کوه کرد که با رفتن بر فراز آن ، از موج و طوفان رها شود، ولی در کام امواج ، غرق شد.

قارون که به دعوت حقّ حضرت موسی بی اعتنایی کرد و به ثروت های کلان خود مغرور شد، ولی زمین او را در کام خود کشید و هیچکس از هوادارانش نتوانستند او را یاری کنند: فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَهٍ یَنصُرُونَهُ(265)

ثروتمندان و باغداران مرفّه

بسیاری ، همه آنچه را جمع کرده بودند، گذاشتند و رفتند و از آن همه اندوخته ها، کمکی به آنان نرسید: کَم تَرَکُوا مِن جَنّاتٍ وَ عُیون وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ(266) چه بسا باغ ها و چشمه ها و مزرعه ها و جایگاه های عالی را گذاشتند و رفتند.

چه بسیار ریاکارانی که مدّتی فریبکارانه ، خود را مخلص و پرهیزکار نشان دادند، ولی خدا، ماهیّت آنان را آشکار ساخت و رسوا شدند: وَ اللّهُ مُخْرِجٌ مَّا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ(267) آنچه را پنهان می کردید، خدا آشکار می کند.

آنان که با ریا و تظاهر، می خواهند کلاه سر مردم بگذارند و خدا را فریب دهند، مکر الهی دامن گیرشان می شود و دستشان رو می گردد. نمونه های فراوانی از چنین افراد را می شناسیم . سرگذشت آنان نیز عبرت آموز است ، تا انسان اخلاص داشته باشد و از ریا وفریب ، بپرهیزد.

9- توجّه به سرانجام ریا کار در آخرت

آنچه تاکنون گفته شد، بیشتر عواقب و نکات مربوط به دنیا بود. سیمای شرم آور و رسوایی بزرگِ ریاکاران در قیامت ، بسیار دشوارتر و عبرت انگیزتر است . قرآن ، دوزخ و ویل جهنم را برای نمازگزاران ریاکاری می داند که نسبت به نماز، سهل انگاری می کنند.(268)

در حدیث است که در قیامت ، ریاکار را با چهار نام ، صدا می زنند: کافر، فاجر، غادر، خاسر.

کافر، از آن رو که از جهت عقیده ، خدا را نادیده گرفته است .

فاجر، از آن جهت که کار برای غیر خدا، خروج از مرز عبودیت و بندگی و هدف آفرینش است .

غادر، به آن سبب که با این خصلت

، حیله گری کرده است .

خاسر، چرا که از نظر نتیجه ، عمری را از دست داده و چیزی به کف نیاورده است .

سپس به او می گویند: اعمالت تباه گشت و پاداشی در کار نیست ، امروز، مزد خود را از کسانی دریافت کن که برای رضای آنان کار می کردی .(269)

پس ، توجّه به حسرت ریاکاران در روز قیامت ، انسان را به مرز اخلاص نزدیک می کند.

کند.

3- تشکّر از نعمت ها

سپاس نعمت های بی حدّ الهی نیز از نیّت های صالح در عبادت است .

علی علیه السلام فرموده است :

لَوْلَمْ یَتوعَّدِ اللّهُ عَلی مَعْصِیَتِه لَکانَ یَجِبُ اَلا یُعْصی شُکْراً لِنِعَمِه (271) اگر خداوند بر نافرمانی اش ، وعده عذاب هم نمی داد، واجب بود که به عنوان سپاس نعمت هایش ، معصیت نشود.

4- حیاء

گاهی انگیزه انجام ترک عملی ، شرم از پروردگار است . وقتی انسان ، عالم را محضر خدا بداند و خداوند را ناظر بر خویش بشناسد، به احترام خداوند، تخلّف و معصیت نمی کند. در حدیث است :

اُعْبُداللّه کَاءنّکَ تَراهُ، فاِنْ لم تکُنْ تَراهُ فَاِنَّه یَراکَ

خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی ، اگر تو او را نمی بینی ، او تو را می بیند.

5- محبّت خدا

کسانی که عبادتشان ، روی انگیزه عشق و محبت است و این که خدارا شایسته پرستش می بینند. اسوه چنین عابدان ، امیرمؤ منان است که در نهج البلاغه می فرماید: عدّه ای خدارا به امید بهشت می پرستند، این عبادت تاجران است . برخی از روی ترس از دوزخ عبادت می کنند، این عبادت بردگان است . امّا آزادمردان ، خدا را به سپاس نعمت هایش عبادت می کنند.(272)

و در مناجاتی عرضه می دارد که خدایا... تورا شایسته عبادت یافتم و پرستیدم : بلْ وَجَدتُکَ اهلاً لِلعبادهِ فعبدتک

در قیامت نیز، انسان ها بر اساس نیّت هایشان برانگیخته می شوند، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است : اِنّما یُحشَرُالنّاسُ عَلی نیّاتِهم (273)

مدارج عالی حکمت می رسند و در سایه اخلاص ، به حدّی از بصیرت و یقین می رسند که فوق تصوّر است .

در حدیث ، از رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است :

مَنْ اَخلْصَ لِلّهِ اربعینَ صَباحاً ظَهَرتْ یَنابیعُ الحِکمهَ مِنْ قَلْبهِ عَلی لِسانهِ(274) هر کس چهل شبانه روز تمام کارهایش برای خدا باشد، (چنان آماده لطف مخصوص الهی می شود که ) چشمه های حکمت از دلش بر زبانش جاری می شود.

شدند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و جمعی از اصحاب به عیادت رفتند و به علی علیه السلام پیشنهاد کردند که برای شفای آن دو، نذر کنند. نذر کردند که اگر شفا یابند، سه روز روزه بگیرند. خداوند آن دو فرزند را شفا داد. علی و فاطمه علیهاالسلام در وفای به نذر، روزه گرفتند. آن بزرگواران ، خود به زحمت نانی برای خویش در خانه می پختند. هنگام افطار در اولین روز، بینوایی به در خانه آمد. آنان غذا و نان خود را به او دادند و خود، با آب افطار کردند. روز دوّم و سوّم هم این ماجرا تکرار شد. خانواده که سه روز، بی غذا روزه گرفته بودند، با رنگ پریده خدمت پیامبر رسیدند.

سوره دهر درباره آنان نازل شد که اشاره به این عمل خالصانه دارد: إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لاَ نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَآءً وَلاَ شُکُوراً(277) ما شما را بخاطر خدا، اطعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی خواهیم .

آنان ، با اخلاص و بخاطر خدا، اطعام کردند، اطعام و بخششی که جزء خصلت و روحیه آنان بود، غذای مورد علاقه خود را دادند، از تکرار مهمان یا سائل ، خسته و ناراحت نشدند و هیچ توقع و چشمداشت تشکّر هم از آنان نداشتند.

انسان ممکن است گاهی بدون پول ، کار کند ولی مایل باشد کارش در جامعه مطرح باشد.

گاهی با زبان می گوید که توقّع پاداش ندارد ولی در دل ، می خواهد.

گاهی اگر از کار خوب و فعالیت هایش قدردانی نمی شود، دلسرد و ناراحت می شود و اگر به تناسب مقامش از او احترام به

عمل نمی آید، دلگیر می گردد.

این ها نشانه های عدم اخلاص است . مخلص ، کسی است که انتقاد یا تمجید مردم در عمل به تکلیف او، بی تاءثیر باشد و انسان به وظیفه عمل کند، چه بدانند و تشکّر کنند، یا بی خبر باشند و ناسپاس .

2- توجّه به تکلیف ، نه عنوان

نشانه دیگر اخلاص ، آنست که انسان در عمل ، دنبال کاری برود که ضروری و تکلیف است و بر زمین مانده ، هر چند پول و عنوان و شهرت در آن نباشد و برای انسان ، رفاه و درآمد و اعتبار اجتماعی فراهم نیاورد. مثل خدمت در مناطق محروم یا روستاها و محیطهای کوچک و دور دست و بد آب و هوا، یا پرداختن به کارهای لازمی که نمود اجتماعی چندانی ندارد، ولی وظیفه است .

زمانی در جوانی دو کلاس برای کودکان و جوانان داشتم . در مسیر راه ، اگر جوانان به من ملحق می شدند، احساس غرور می کردم ، ولی وقتی کودکان به دنبالم می افتادند، کمی احساس کوچکی می کردم . از بازارچه ای عبور می کردیم . پیرمرد بیسوادی از یک مغازه بیرون آمد و به من گفت : آیا برای خدا درس می دهی ؟ من هم به اطمینان این که پول نمی گیرم ، گفتم : آری . گفت : اگر برای خدا درس می دهی ، خدای بچه ها با خدای بزرگسالان و جوانان یکی است و اگر به تو می گویند معلّم بچه ها و قصّه گوی کودکان ، نباید ناراحت شوی .

کلام آن پیرمرد را، یک ارشاد الهی می دانستم که

به من الهام می داد: خدای بزرگان و گمنامان ، یکی است . کاش به جایی برسیم که شرکت در جلسات معروف و غیر معروف ، تحصیل نزد افراد مشهور یا گمنام ، خدمت در مراکز با نمود و بی نمود، تدریس مراحل ساده و ابتدایی یا سطوح عالی و نهایی برای ما یکسان باشد و عزّت را از خدا بخواهیم ، نه از پول و شهرت و لباس و کفش و کلاه و مقام ...!

3- پشیمان نشدن از کار

کسی که برای خدا کار می کند و از دیگران انتظاری ندارد، هرگز از کارش پشیمان نمی شود، زیرا چون برای خداوند کار کرده ، اجر خود را برده است ، چه نتیجه دنیایی و مطلوب بدهد یا نه .

اگر بخاطر خدا برای دیدار مؤ منی یا عیادت بیماری رفتید، و در منزل نبود یا امکان دیدار فراهم نشد، پشیمان نمی شوید، چون ثواب خویش را برده اید.

اگر ما هر روز، از احترام ها، پذیرایی ها، خدمت ها و همکاری ها پشیمان می شویم ، باید در قصد قربت خود، تجدید نظر کنیم .

4- یکسانی استقبال یا بی اعتنایی مردم

در انجام وظیفه ، برای اهل اخلاص ، تفاوتی نمی کند که مردم از او استقبال کنند یا با بی اعتنایی برخورد نمایند. ستایش و انتقاد در نظر آنان یکسان می باشد. اگر کسی از استقبال مردم شاد شود و از بی اعتنایی شان دلسرد گردد، نشان ضعف اخلاص است . البته ممکن است کسی توجیه کند که خوشحالی من از آن جهت است که مردم دور حق جمع می شوند و ناراحتی ام از

سردی مردم نسبت به دین و ایمان است ، ولی گذشته از این توجیه ، باید دید در دل چه می گذرد.

امیرالمؤ منین علیه السلام فرموده است :

للمرائی ثلاثُ عَلامات : یَکْسَلُ اذا کانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ اِذا کانَ فیِ النّاسِ، وَ یزیدُ فی العَمَل اِذا اُثِنَی عَلیِه وَ یَنْقُصُ اِذا ذُمَّ(278) ریاکار، سه نشان دارد: وقتی تنهاست ، با کسالت و بی حالی است ، وقتی با مردم است ، نشاط (در عبادت و عمل ) پیدا می کند، اگر تعریفش کنند، کار بیشتری می کند، و اگر بدگویی کنند، کم کاری می کند.

خداوند، مارا از این بیماری خطرناک ، مصون دارد و همچون پزشکانی نباشیم که با مرضی از دنیا می روند که خود، متخصّص درمانِ آنند! و چنین مباد که ما درباره اخلاص بنویسیم ولی خود، با ریا و شرک از دنیا برویم .

5- تداوم انگیزه و عمل

انسان مخلص ، ساخته وظیفه و تکلیف الهی است ، نه ساخته جوّ و شرایط و صرف این و آن . بنابراین آنچه را که تکلیف اوست ، به طور مستمر و یکنواخت انجام می دهد و از تکرار آن عمل ، حتی برای هزارمین بار، خسته نمی شود. ممکن است بخاطر ضعف جسم یا پیری ، کمتر کار کند، ولی نشاطش و انگیزه اش تغییر نمی کند.

6- مانع نبودن مال و مقام

برای افراد با اخلاص ، مال و مقام ، مانع انجام وظیفه نیست . حتی خود را هم فدای تکلیف می کند و در این مسیر، از خواسته های خود نیز می گذرد. اگر دلبستگی به مال و مقام و خویشان و دوستان

مانع انجام وظیفه باشد، اخلاص رخت برمی بندد. قرآن می گوید:

اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و خویشاوندان و اموال و تجارت و خانه های دلپسند، در نظر شما از خدا و پیامبر و جهاد در راه خدا، محبوب تر باشد، منتظر قهر و عذاب الهی باشید.(279)

انسان مخلص ، اسیر مکان و زمان و قیافه و همسر و مسکن و خود نیست و فقط رضای الهی را می بیند.

می گویند: اسب سواری به جوی آبی رسید. هر کاری کرد و هر چه شلاّق زد، اسب قدم در آب نگذاشت . خود وارد آب شد و افسار اسب را کشید، باز هم نیامد، حکیمی آنجا بود، گفت : سوار بر اسب شو با چوب و بیلی که داری آب را گل آلود کن تا اسب عبور کند. او چنان کرد و اسب به راحتی از آب گذشت .

اسب سوار دلیل آنرا پرسید. آن مرد حکیم گفت : اسب که عکس خود را در آب زلال جوی می دید، حاضر نبود پا روی خودش بگذارد. ولی چون گل آلود شد، عبور کرد...!

آری ... کسانی که خودبین باشند و علاقه به مال و مقام و فرزند و شغل برایشان مطرح باشد، نمی توانند مخلص باشند، چون در مسیر اخلاص ، باید از همه چیز گذشت .

7- یکی بودن ظاهر و باطن

انسان ممکن است در شرایطی یا نزد کسانی ، نوعی تظاهر نشان دهد و کارهایی کند که مخالفِ وضع درونی و شخصی اش باشد. یا اگر تنها باشد و در خلوت ، به گونه ای باشد که در حضور دیگران از آن پرهیز می کند. این

نوعی ریا می باشد. البته رعایت ادب ، مسئله دیگری است .

علی علیه السلام می فرماید: مَنْ لَمْ یَخْتَلِف سِرُّهُ وَ عَلانیّتهُ وَ فِعلُه و مقالَتُه فَقَدْ اَدّی الامانَهَ وَ اَخْلَصَ العِبادهَ(280)

کسی که ظاهر و باطنش یکسان و گفته و عملش هماهنگ باشد، امانت الهی را ادا کرده و عبادت را خالص انجام داده است .

انسان با اخلاص ، بدون در نظر گرفتن پسند و رضایت این و آن ، به وظیفه عمل می کند و در راه خدا، از هیچ ملامتی هم نمی ترسد: یُجَهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَهَ لاََّئِمٍ(281)

8- نداشتن تعصّب گروهی

اخلاص ، انسان را به تلاش همیشگی و همه جایی و خستگی ناپذیر وامی دارد. ولی بدون اخلاص ، گاهی گرایش های باندی و گروهی در کار است . اگر آن وابستگی و عضویّت در یک گروه باشد، فعّال و با نشاط است و اگر از آن مدار خارج شد، نشاط قبلی را از دست می دهد، حتی ممکن است منزوی و گوشه گیر یا حتّی مخالف شود و کار شکنی کند. انسان با اخلاص ، در انحصار باند و تشکیلات خاصّ نیست و تعصّب گروهی نمی ورزد و اگر گروهی را باطل تشخیص داد، از آنان کناره می گیرد و از گروه پرستی و تعصّبات شرک آمیز قومی ، قبیلگی و منطقه ای و حزبی (که با ورح اخلاص ناسازگار است ) دور می شود.

قرآن می فرماید: وَقَالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصَرَی عَلَی شَی ءٍ وقَالَتِ النَّصَرَی لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلَی شَی ءٍ (282)

یهود نژاد پرست ، نصارا را بی ارزش می دانست و نصارای متعصّب ، یهود را پوچ

می دانست .

البته اگر حزب یا گروه و تشکیلاتی حق بود، باید از آن حمایت کرد.

منظور این است که نباید باطل خود را حق دید و حق دیگران را باطل پنداشت .

9- استقبال از کارهای انجام نشده

اگر اخلاص و دلسوزی در کار باشد، انسان دنبال کارهای لازم و زمین مانده می رود که خلاء آن محسوس است و کسی نیست که انجامش دهد، چون نام و نانی ندارد یا مهمّ به حساب نمی آید.

برای ساختمان ، شیشه و قفسه و پرده هم لازم است ، حمام و دستشویی هم .

در یک سفره ، هم غذا و گوشت و... لازم است ، هم نمک . افراد با اخلاص ، از انجام کارهای زمین مانده ابایی ندارند و به کوچکی و بزرگی آن هم نمی نگرند و معتقدند گاهی خداوند، به کارهای خوب کوچک ، برکت و آثار بزرگی می بخشد.

علامه طباطبایی (ره ) وقتی از حوزه علمیه نجف به قم آمد، دید که درس فقه و اصول بسیار است ولی درس تفسیر و فلسفه گفته نمی شود. شروع به تدریس این دو علم کرد. هر چند عدّه ای از روی خیرخواهی ، اعتراض می کردند که این کار، با شاءن مرجعیّت آینده سازگار نیست ولی او، بنا به تشخیص نیاز و مصلحت حوزه ، به تفسیر و فلسفه پرداخت و المیزان را تاءلیف کرد.

آری ... لطف خداوند، به اخلاص افراد است ، نه عنوان .

10- انصراف از خطا

آنکه در کار اشتباه خود، سماجت و پافشاری می کند مخلص نیست . فرد با اخلاص ، اگر تشخیص داد که کار و راه بهتری وجود دارد.

از مسیر خطا منصرف می شود و یا کار را به کاردان تر وامی گذارد.

بسیارند کسانی که مدّتی راه خطا می روند، ولی وقتی برایشان خطای آن آشکار شد، حاضر نیستند دست بردارند و آنرا نوعی عقب گرد و شکست می پندارند. در حالی که اصرار بر خطا، شکست بزرگتری است . افراد مخلص ، روح بلند و سعه صدر دارند و بزرگ منشی آنان ، مانع تن دادن به پستی ها و حقارت ها می شود.

از نفاق و عمل را از ریا پاک گرداند:

اللّهم طَهِّر قَلْبی مِنَ النِّفاقِ وَ عَمَلی مِنَ الرّیاء

و نیز، امام حسین علیه السلام در دعای عرفه ، از خداوند اخلاص در عمل را می طلبد: .. ولاخلاصَ فی عملی .

اکبر، شعار برتری و اعتلای مکتب و عقیده ماست .

نماز، با اللّه اکبر شروع می شود و با رحمه الله ختم می گردد.

نمازی که هم توجّه قلبی دارد، هم توصیف و ثنای زبانی دارد، هم حمد و ذکر را با گوش می شنویم ، و هم با اندام و حرکات اعضاء به عبادت می پردازیم .

نمازی که با نام اللّه آغاز می شود، نه مثل بت پرستان و مسیحیان و طاغوتیان ، که با نام بت ، یا نام عیسی علیه السلام یا طاغوت ها و شاهان ، کار را شروع می کنند.

نمازی که همراه با اللّه اکبر است ، و این شعار، که خط بطلان بر باطل ها و قدرت های پوچ می کشد، در طول نمازهای واجب و مستحب روزانه ، هشتاد و پنج بار تکرار می شود و پیش از نماز و پس از نماز هم ، با عناوین مختلف ، به صورت مستحب ، بازگو می شود.

و این شعار، در طول نمازها تکرار می شود و رمز رشد و تربیت ما در ابعاد معنوی ، در سایه همین تکرارهاست .

خدا، بزرگتر از همه چیز است .

بزرگتر از آنکه با دیگران مقایسه شود وبا حواس ظاهری درک شود.

بزرگتر از هوس های ما و حرف های دیگران و وسوسه های شیطان و جلوه های دنیا.

اگر خدا در نظر ما بزرگتر باشد و اللّه اکبر از عمق جانمان و از روی ایمان و باور، برآید، دیگر دنیا و جاذبه هایش ، قدرت ها و جلوه هایشان ، در نظر ما کوچک و بی جلوه خواهد شد.

رضای او، در نظر ما از هر چیزی برتر

خواهد بود.

امام صادق علیه السلام می فرماید: همین که در شروع نماز، تکبیر می گویی ، باید تمام هستی نزد تو کوچک باشد، جز او. وگرنه ، خطاب می شود: تو دروغگویی !

اگر در فکر نمازگزار، چیز دیگری بزرگ باشد، دروغگو به حساب می آید، همانگونه که منافقان به زبان ، به پیامبری رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گواهی می دادند، ولی به حرف خود ایمان نداشتند. خداوند آنان را دروغگو نامید: وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَفِقِینَ لَکَذِبُونَ(289) چرا که اینگونه دوگانگی زبان و عقیده ، نوعی نفاق است . از این رو، امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند به چنین نمازگزاران خطاب می کند: اتَخْدَعُنی ؟ وَ عِزَّتی وَ جَلالی لاحْرِمَنّکَ حَلاوَهَ ذِکری لاحْجَبنَّکَ عَنْ قُربی وَالْمَسَرَّهَ بمناجاتی (290)

آیا با من حیله و نیرنگ می کنی ؟ سوگند به عزّت و جلال خودم ، شیرینی ذکر و یاد خود را از تو می گیرم و تو را از مقام قرب خویش و لذّت مناجاتم ، محروم می کنم .

مرحوم فیض کاشانی پس از نقل این حدیث ، می گوید:

هرگاه در نماز، حلاوت و شیرینی مناجات را یافتید، بدانید که تکبیر شما مورد قبول و تصدیق خداوند متعال است ، و اگر چنین نبود، بدانید که خداوند شما را از درگاه خویش رانده و گفته شما را تصدیق نکرده و مارا دروغگو می داند.(291)

آری ... خدا بزرگتر است . بزرگتر از همه گفتنی ها و نوشتنی ها و اندیشه ها...

کسی که چنین عقیده داشته باشد، همه چیز در نظر او کوچک می شود، ومثل رهبر انقلاب (قدس سرّه ) حتی به آمریکا هم

می گوید: هیچ غلطی نمی تواند بکند.

مگر نه اینکه هواپیما، هر چه بیشتر اوج بگیرد و بالا رود، خانه ها و ساختمان های زمین ، کوچکتر به نظر می آید؟ آنکه خدا در نظرش مهم و عظیم باشد، جز خداوند، در نظرش بی مقدار، جلوه می کند.

علی علیه السلام این را از اوصاف اهل تقوا می شمارد که : عَظُمَ الخالِقُ فی اَنْفُسِهم فَصَغُرَما دُوَنُه فی اَعْیُنِهم (292)

بر او و استمداد از او و وابستگی به اوست .

بسم الله ، چنگ زدن و اعتصام ، به نام الهام بخش خداوند، و گریز از وسوسه های شیطان است .

بسم الله ، در راءس تمام کتاب های آسمانی بوده ،(294) و پیامبران نیز، شروع کارشان به نام اللّه بوده است .(295)این کار، انسان را در پناه و حفاظت خدا قرار می دهد و آن که به خدا پناهنده شود، به راه مستقیم ، رهنمون می شود: وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَی صِرَطٍ مُّسْتَقِیمٍ(296)

بسم الله ، نشان بندگی خدا و وابستگی به اوست ، یعنی اینکه : خدایا، تو را فراموش نکرده ام ، در هر کارم با نام تو آغاز می کنم ، خود را بیمه می سازم و به کمک تو شیطان را فراری می دهم .

امام صادق علیه السلام فرمود: بسم الله ، تاج سوره هاست .(297) و نشانه امان و رحمت است . و در اوّل سوره برائت که بسم الله نیامده ، چون برائت و بیزاری از کفّار است و این نباید همراه با رحمت باشد.(298) در حدیث است که هر کار را، حتی نوشتن یک بیعت شعر را با بسم الله انجام دهید، و اینکه : هر کاری با یاد خدا نباشد، به اتمام نمی رسد.(299)

(اَلْحَمْدُِللّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ)

حمد و ستایش ، مخصوص خداوندی است که همه جهانیان را پرورش می دهد. برای پرورش جسم ، نظام آفرینش و حرکت زمین و خورشید و هوا و گیاه و دریا و نعمت های مادی را قرار داده است .

و برای پرورش روح ، انبیاء و کتاب های آسمانی و

حوادث عبرت آموز تلخ و شیرین و... را قرار داده است .

برای هدایت بشر، دین و قوانین استوار و مبتنی بر فطرت و متکّی به عقل فرستاده ، زمین را خالی از حجّت قرار نداده و نعمت های بیشمار آشکار و نهانش را، بی دریغ و منّت ، در اختیار انسان گذاشته است . اگر ذرّه ای دگرگونی و بی نظمی در سیر نظام هستی بروز کند، همه چیز به هم می ریزد.

نظام استوار ومتقن خلقت ، در کوه ها وگیاهان واتم وکهکشان وآب وخاک وفصول سال وشب وروز، ودستگاه های بدن وغرائز گوناگون و هدایت های مختلف ، همه مظاهر ربوبیّت او برای عالمیان است .

هر یک از اجزاء بدن و اعضای پیکر ما، چنان دقت و پیچیدگی و نظم شگفتی دارد که بهت آور است . کیفیّت چشم وگوش وقلب و دستگاه تنفس ورگها واعصاب و حوّاس پنجگانه و... چنان است که تدبیر عجیب الهی را نشان می دهد.

افسوس که انسان ، بجای شکر، کفران می کند.

وَکَانَ الاِْنْسَنُ کَفُوراً(300)

و به جای قرب به خدا، اعراض می نماید.

إِذَآ اءَنْعَمْنَا عَلَی الاِْنْسَنِ اءَعْرَضَ(301)

و به جای عشق و پرستش خدا، سرسختی و دشمنی می کند.

فَإِذَا هُوَ خَصِیمٌ مُّبِینٌ(302)

افسوس که به جای کرنش و خضوع ، مغرورانه قد علم می کند.

یََّاءَیُّهَا الاِْنسَ نُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ(303)

و همینکه احساس بی نیازی کرد، سر به طغیان می گذارد.

إِنَّ الاِْنسَنَلَیَطْغَیَّ، اءَن رَّءَاهُاسْتَغْنَیَّ(304)

و نعمت های الهی را، نتیجه تلاش خود می پندارد.

إِنَّمَآ اءُوتِیتُهُ عَلَی عِلْم (305)

و بانگ های بیدار باش را به گوش جان نمی شنود.

وَإِذَا ذُکِّرُواْ لاَ یَذْکُرُونَ(306)

این انسان ناسپاس ، از همه افراد، بخاطر کمترین نیکی ، سپاسگزاری

می کند، امّا خدارا که ولی نعمت اصلی است ، از یاد می برد. افسوس که انسان ، راه گم کرده و چراغ فکر و فطرت را خاموش کرده ، چشم و دل خود را بسته و به این و آن دل می بندد و به جای خدا، به قدرت های انسانی و شیطانی تکیه می کند.

جمله الحمدللّه ربّ العالمین ، غفلت ها را از بین می برد، نعمت ها را به یاد می آورد و ما را متوجّه و متذّکر ربوبیّت الهی می کند.

خدا، ربّ عالمین است . پروردگار تمام هستی ، تمام مخلوقات ، و همه چیز: وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْء(307)

ربّ همه چیز است ، نه آنگونه که در جاهلیّت می پنداشتند و برای هر چیزی ، یک ربّ النوع می شناختند. خدا، همه موجودات و حیوانات و پدیده ها را تحت پرورش دارد، مالک و مدیر و مدبّر همه است ، هم می آفریند، هم اداره و تربیت می کند.

(اَلرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)

سایه رحمت عام او، بر سر همه گسترده است ، حتی رحمتش ، بیش و پیش از غضب اوست : سَبِقَتْ رَحمتُهُ غَضَبَه .

برای خلافکاران ، راه توبه قرار داده است ، و متعهّد شده توبه را تا دم مرگ هم بپذیرد و توبه کنندگان را دوست می دارد: إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْتَوَّبِینَ(308) و رحمت و بخشایش را بر خود، الزامی ساخته است : کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ(309) و همه را امیدوار ساخته و به رحمت خویش فراخوانده است : لاَتَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً(310)

از مظاهر رحمت الهی ، اینست که حتی بدی ها را به

خوبی تبدیل می کند: یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَتٍ(311)

حتی تلخیها، بلاها وسختیها هم ، بگونه ای رحمت است ، تا انسان را از غفلت بیدار کند، به تکاپو وادار سازد. تحمّل مشکلات نیز برای اولیاء خدا شیرین است . چون در برابر تلخی ها، پاداش می برند.

(مَالِکِ یَوْمِ الدِّین )

مالک روز جزا است . این صفت دیگری است که برای خدا ذکر شده و در پی انحصار حمد و ستایش برای خداوند، بیان شده است . انسان ، بیشتر در سه مورد و حالت ، تشکّر می کند:

1- توجّه به لطف گذشته

2- توجّه به محبّت فعلی

3- امید به لطف آینده

با این حساب ، همه ستایش ها باید از آن خدا باشد، چرا که هم گذشته ما را تاءمین کرده ، هم در حال حاضر از نعمت ها و رحمت و لطف او برخورداریم و هم در آینده و قیامت ، سر و کار ما با او و چشم امید ما به لطف و کرم اوست .

او مالک است ، مالک واقعی نه اعتباری و موقّت و کم ارزش !

انسان ها گرچه در دنیا، در تار و پود شرک های پیدا و پنهان اسیرند، ولی در قیامت ، همه در خواهند یافت که جهان و هر چه در آنست ، از اوست و مالک هستی و فرمانروای مطلق و حاکم حقیقی اوست : وَالاَْمْرُ یَوْمَئِذٍ لِّلَّهِ(312)

در قیامت ، از مردم سؤ ال می شود: لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ حکومت ، امروز از آن کیست ؟

می گویند: لِلَّهِ الْوَحِدِ الْقَهَّارِ(313) از آن خدای یکتای قهار و نیرومند.

جمله مالک یوم الدین ، انسان را به یاد حسابرسی قیامت می اندازد،

تا به حساب انسان نرسیده اند، انسان خود باید به حساب خود برسد.(314)

امام سجاد علیه السلام وقتی به این جمله در نماز می رسید، آنرا آنقدر تکرار می کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند.(315)

دین ، به معنای جزا است . خدا، مالک روز جزا و پاداش است . در این سوره ، هم به رحم الهی اشاره شده ، هم به قهر و عدالت او، تا رمز تربیت صحیح ، یعنی زیستن میان خوف و رجا و بکارگیری مهر و قهر روشن شود.

(إِیّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ)

تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می طلبیم .

تا بحال ، نمازگزار، عقاید خود را درباره مبداء و معاد و اوصاف خدا، بر زبان آورد. پس ، ثمره این عقیده باید بندگی خالصانه و استمداد از خداوند باشد.

نمازگزار، حتّی اگر تنها باشد، جمله را به صورت جمع می گوید، تا خود را در میان عبادت کنندگان قرار دهد. شاید عبادت ناقص او، میان عبادت کاملان وخالصان وآبرومندان ، به حساب آید وقبول شود.

تعبیر جمعی ، این درس را می دهد که باید من ها ما شود، اساس عبادات ، بخصوص نماز، بر پایه جماعت است و تک روی و انزوا و فردیّت بی ارزش است .

پرستش ، همراه استعانت آمده است ، تا در کنار بندگی کردن ، راه را هم از او بجوئیم و از انحراف های فکری مصون بمانیم و گرفتار غرور و عجب ، ریا و سستی نشویم . باید از او مدد گرفت ، چرا که توفیق ایمان و شناخت خدا از اوست .

بیدار شدن سحرگاهان ، وضو

گرفتن با آب ، قدرت حرکت و قیام ، از اوست ، قبولی نماز و نگهداری ما از غرور و ریا، به دست اوست ، علاقمندی ما به عبادت ، رهین لطف اوست . نمازگزار، به عبادت خدا می ایستد و بر همین عبادت هم ، از خدا مدد می طلبد.

عبادت ، تنها برای خدا...! نه شرق پرستی و غرب پرستی ، نه بنده زر و زور، نه تسلیم شهوت و مقام و فریفته زن و فرزند و مال .

این جمله نماز، هرگونه حاکمیّت غیر خدا را محکوم می کند. هرگونه حقارت پذیری واستمداد از قدرت های پوشالی رانفی می کند. به نمازگزاران ، درس عزّت ، در سایه بندگی خدا می دهد، تا بنده و برده غیر خدا نشوند و از تهدیدها و تطمیع های دیگران ، نلغزند و راه خدا را کنار نگذارند.

(اِهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُستَقِیمَ)

اولین درخواست ما از خداوند، پس از حمد و ثنا و اظهار بندگی و استمداد، درخواست هدایت به راه راست است . در مسائل فکری و عملی زندگی ، عقاید و رفتار و موضعگیری ها، شناخت راه صحیح ، بسیار مهم و در عین حال ، دشوار است . از این رو، از خداوند می خواهیم که مارا به صراط مستقیم هدایت کند.

غرائز پیش می آید.

2- راه هوس های دیگران .

3- راه افراط و تفریطها و یکسونگری ها.

4- راه وسوسه های شیطانی و جلوه های آن .

5 راه طاغوت ها، که انسان ها را با تهدید و تطمیع ، به آن می کشند. للّه

6- راه دنیاطلبی ، که انسان بخاطر مال و مقام ، به فکر راضی کردن این و آن افتد.

7- راه های بدون برهان و منطق و بر اساس موج و جوّ کاذب .

8 راهی که انسان ، بی فکر و مشورت و تجربه برگزیده است .

9- راهی که روندگان را به هلاکت کشانده است (راه مغضوبان وگمراهان )للّه

10- راه سلیقه ها و آراء شخصی و عادت های نابجا.

پس راه مستقیم کدام است ؟

راه خدا: إِنَّ رَبّی عَلَی صَرَ طٍ مُّسْتَقِیمٍ(316)

راه انبیاء: إِنَّکَ عَلَی صِرَطٍ مُّسْتَقِیمٍ(317)

راه عبودیت و پرستش : وَاءَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِیمٌ(318)

راه رهبران معصوم : امام صادق علیه السلام فرمودند: واللّه نحنُ الصّراطُ المُستَقیم (319)

راه پیوند وتمسّک به خدا وقانون او: وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ(320)

چند تذکّر

1- راه مستقیم ، نسبت به اشخاص ، زمان ها و شرایط مختلف ، گاهی متفاوت می شود. یکجا سکوت است ، گاهی فریاد. گاهی بذل مال است ، گاهی نثارجان ، برای کسی تحصیل است ، برای دیگری کار و... (البته نباید این سخن دستاویز فرار از مسئولیت های دینی و اجتماعی برای رفاه طلبان شود)

2- آنان که در صراط مستقیمند و از شرایط و امکانات ویژه ای برخوردارند، نباید دیگران را (که آنها هم در راه خدا، کار دیگری می کنند) مورد انتقاد و عیبجویی قرار دهند. چرا که راه های رسیدن به رضای

خدا بسیار است و درجات اعمال افراد، متفاوت می باشد و چه بسا همه ، زیر یک پرچم ، با مرکب های مختلف ، صراط مستقیم را طی کنند.

3- بودن در صراط مستقیم ، اگر مهمّ است ، مهم تر از آن ، استمرار حرکت در راه راست است . زیرا انسان ها در معرض لغزش و انحرافند و در حدیثی از علی علیه السلام در معنای این آیه ، آمده که یعنی : آینده عمر ما را نیز، راه مستقیم قرار بده .(321)

4- انسان در عالیترین درجه تکامل (حتی عصمت هم ) باید از خداوند، راه مستقیم را بطلبد، زیرا این راه ، دارای درجاتی است و مثل نور و علم و حرکت ، قابل تکامل و افزایش است . قرآن در مورد هدایت افزون تر برای هدایت یافتگان ، می فرماید: وَیَزِیدُ اللّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْاْ هُدیً(322)

و در اوّل دعای مکارم الاخلاق هم ، امام سجاد علیه السلام از خداوند می طلبد که ایمان ویقین وخواسته وهدف را به کاملترین و عالیترین نوع و درجه برساند.

5 تشخیص صراط مستقیم دشوار است و حرکت در آن ، همچون عبور از راهی باریک و لغزنده و باریک تر از مو و برنده تر از شمشیر است . بیشتر مردم ، یا در تشخیص آن دچار گمراهی می شوند، یا در پیمودن آن ، به انحراف کشیده می شوند. یکی در عقاید، منحرف می شود، دیگری در عمل ، بیراهه می رود. یکی جبری می شود، دیگری تفویضی می گردد، یکی از رهبران معصوم را تا حد خدایی بالا می برد و غلّو می کند،(323) یکی آنان

را در حدّ انسان های عادی و حتی مجنون و ساحر می شمارد.

یکی زیارت امامان و شهیدان را شرک می داند.(324) دیگری حتّی به درخت و سیمان ، ریسمان می بندد و حاجت می طلبد، یکی در دنیا غرق می شود، دیگری رهبانیّت برمی گزیند. یکی آنقدر خرج می کند که خود، به فقر گرفتار می شود، دیگری دچار بخل می گردد. یکی از فرط غیرت ، حتّی نام همسرش را نمی برد، دیگری زنش را بی حجاب به خیابان می فرستد.

اسلام ، مردم را به راه راست و صراط مستقیم دعوت می کند، که راهی میانه و طریق وسط و اعتدال در همه امور است ، حتی در مورد عبادت هم ، در احادیث ، بابی تحت عنوان الاقتصاد فی العباده (میانه روی در عبادت ) مطرح است .

عبادت و کار و فکر و عملشان ، طبق فرمان خدا و در راه مستقیم است . و تبعیّت از آنان نیز در این دنیا، کاری دشوار و پر مسئولیت است ، مثل آن صراط آخرت که بر روی جهنم است و از مو باریک تر و از شمشیر، تیزتر.(327) صراط آخرت نیز، تجسّمی از صراط دنیاست . کسی که در این دنیا، در صراط مستقیم حق بوده ، عبورش از آن صراط هم ، آسان و سریع خواهد بود. و افرادی که اهل افراط و تفریط باشند، آنجا هم کارشان مشکل می شود.

علی علیه السلام ، سیمای کسانی را که با انحراف از صراط مستقیم ، به افراط و تفریط کشیده شده اند، چنین ترسیم می فرماید:

در آرزو، چنان تند می رود، که گویا طمع دارد.

و در طمع ، چنان که گویا حریص است .

همین که ماءیوس می شود، از تاءسف می میرد.

هنگام ناراحتی ، خشمش طوفان می کند.

هنگام شادی ، بد مستی می کند.

پولداری ، یاغی اش می سازد.

ناگواری او را به جَزّع وامی دارد. هر کمبودی برایش زیانمند و هر زیاده روی ، برای او تباهی ساز است .(328)

و اینگونه افراط و تفریط، از جهل سرچشمه می گیرد که آن حضرت فرموده است : لاتری الجاهل الاّ مُفرِطا او مُفَرِّطا(329)

البتّه تشخیص افراط و تفریط، دشوار است و هر کس روش خود را عادلانه و عاقلانه می داند و دیگران را به تندروی یا کوتاهی متهم می کند و در همین نسبت دادن هم دچار افراط و تفریط می شوند. ولی اولیاء خدا و تربیت شدگان مکتب انبیاء حتی در قضاوت هایشان هم

با معیار حق عمل می کنند.

نمونه هایی از افراط و تفریط

در احادیث ، موارد متعددّی از عدول از صراط مستقیم بیان شده ، که در اینجا به چند نمونه از افراط و تفریط اشاره می کنیم :

1- حضرت علی علیه السلام در باره ستایش دیگران می فرماید:

ستایش بیش از اندازه استحقاق ، چاپلوسی و تملّق است ، و کمتر از آن ، حسادت !(330)

2- درباره زیاده روی در سرزنش ، می فرماید:

زیاده روی و افراط در ملامت ، آتش لجاجت را برمی افروزد.(331)

3- قرآن ، درباره میزان انفاق ، می فرماید:

وَالَّذِینَ إِذَآ اءَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ وَلَمْ یَقْتُرُواْ وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاماً(332)

بندگان خدا هنگام انفاق ، نه اسراف می کنند و نه بخل و کوتاهی ، بلکه راهی معتدل در این میانه دارند.

(صِرَ طَ الَّذِینَ اءَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ)

(ما را هدایت کن به ) راه آنان که نعمتشان بخشیدی .

چنین کسانی که راه آنان را از خداوند می طلبیم ، در آیه دیگری مشخّص تر معرّفی کرده و می فرماید:

وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَاءُولََِّکَ مَعَ الَّذِینَ اءَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدیقِینَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّلِحِینَ وَحَسُنَ اءُوْلََِّکَ رَفِیقاً(333)

آنکه از پیامبر، پیروی کند، با کسانی است که خداوند بر آنان نعمت داده ، همچون پیامبران ، صدّیقان ، شهیدان و صالحان ، و اینان چه نیکو رفیقانی هستند!

اینکه در شبانه روز، چند بار این آیه را می خوانیم ، درخواست از خداوند است که مارا در زمره این چهار گروه قرار دهد.

در تفسیر نمونه می خوانیم :

مراحل چهارگانه (انبیاء، صدیقین ، شهدا، صالحین ) شاید اشاره به این معنی باشد که برای ساختن یک جامعه انسانی سالم و مترّقی و

مؤ من ، نخست باید رهبران حق و انبیا، وارد میدان شوند. و بدنبال آن ، مبلّغان صدّیق و راستگو که گفتار و کردارشان با یکدیگر هماهنگ است ، تا اهداف پیامبران را از این طریق در همه جا گسترش دهند.

بدنبال این دوران سازندگی فکری ، طبیعتاً عناصر آلوده و آنها که مانع راه حقّند، سر برمی دارند و جمعی باید در مقابل آنها قیام کنند و عدّه ای شهید شوند و با خون پاکشان درخت توحید آبیاری گردد.

در مرحله چهارم ، محصول این کوششها و تلاشها به وجود آمدن صالحان است ، اجتماعی پاک و شایسته و آکنده از معنویت !(334)

جالب این است که در بحارالانوار، در روایات متعدّدی مصداق کامل شهدا و صدیقین و صالحان ، همان امامان معصوم معرّفی شده اند.(335) چنین خواسته ای در نماز، پیروی از این چهار گروه را در فکر و عمل و اخلاق می طلبد.

کسی که مورد لطف و انعام خدا قرار گیرد، نه ذلّت می پذیرد و نه پشتیبان ستمگران می شود. که حضرت موسی علیه السلام چنین گفت :

رَبِّ بِمَآ اءَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ اءَکُونَ ظَهِیراً لِّلْمُجْرِمِینَ(336)

خداوندا! به پاس آنکه به من نعمت دادی ، هرگز یار ستمکاران نخواهم بود.

از همین جا، جهت گیری فکری و عملی انسان نمازگزار، روشن می شود و از خداوند، راه یافتن در صراط این انسان های والا را می خواهد.

(غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّینَ)

نه راه آنان که غضب شدگانند و نه راه گمراهان .

نه راه فرعون ها و قدرتمندان مغضوب ، که بخاطر بی تعهّدی و گردنکشی شان ، غرق و هلاک شدند.(337)

نه راه قارون ها و سرمایه داران سنگدل

، که بخاطر گردنکشی شان در برابر مردان خدا، دچار غضب الهی شده و در خاک فرو رفتند.(338)

نه راه دانشمندان و علمای بی عمل و دنیاپرست ، که مورد خشم خدایند.(339)

برای شناخت مغضوبان ، باید تاریخ و سرگذشت افراد و امّت هایی را مطالعه کرد که به قهر الهی دچار شدند و مورد عذاب و هلاکت قرار گرفتند؛ همچون قوم یهود و قوم لوط و پیروان طاغوت ها، منافقان و قاتلان ...(340)

نمازگزار، ضمن بیزاری از چنین گروه ها، از خدا می خواهد که رهرو راه آنان نباشد، و نیز راه گمراهان را نپوید: (ولاالضّالین ).

آنانکه در فکر و عمل گمراهند، در ޙɠعقاید نابجای نیاکان و گرفتار افکار شرک آلودند و در این گمراهی ، تعصّب می ورزند، مصداق ضالین اند.

نگاهی به سوره حمد، در اینجا پایان می یابد. سوره ای که با حمد شروع شد و با استمداد و دعا پایان یافت . سوره ای که شفا بخش است و دیباچه کتاب الهی قرار گرفته است .

بسم الله است ، زیرا برائت و بیزاری ، با صفت رحمان و رحیم ، ناسازگار است .

شروع با نام خدا، برای رنگ خدایی جهت خدایی و انگیزه الهی دادن به کارها و برنامه هاست و این از نکات فرهنگ تربیتی اسلام بشمار می رود. شروع و پایان هر کار، باید با توجّه به خداوند باشد، حتی ذبح حیوانات !

کار بی بسم الله ناقص است ، و گاهی بخاطر بی توجّهی به خدا، حادثه ناگوار پیش می آید. برای کسی این حادثه پیش آمد که هنگام نشستن ، پایه تخت لغزید و واژگون شد و سر او شکست . حضرت علی علیه السلام فرمود: این ناگواری بخاطر آنست که بسم الله نگفتی .(341)

سوره توحید، در معرفی یکتایی خدای بی همتاست . خداوند، از هر جهت یکتا و بی همتاست ، چون وجود و صفاتش نامحدود است و وجود نامحدود، جز یکی نمی تواند باشد. مثل خانه ای که اگر بخواهد از جهت مساحت ، نامحدود و بی نهایت باشد، زمین و مکانی برای خانه دیگر باقی نمی ماند و این خانه ، یکی بیشتر نمی شود.

خداوند، یکتاست ، در همه چیز:

در آفرینش ، یکتاست : اللّهُ خَلِقُ کُلِّ شَیْءٍ(342)

در پرورش ، یکتاست : هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ(343)

در مالکیّت ، یکتاست : وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَوَتِ وَالاَْرْضِ(344)

در حاکمیّت یکتاست : إِن الْحُکْمُ إِلا لِلّهِ(345)

در فریادرسی یکتاست :

اءَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوَّءَ(346)

و... در همه اوصاف و ویژگیها بی نظیر است .

او صمد است . وجودی بی نیاز، که همه نیازمند اویند و به او توجّه می کنند. صمد است ، یعنی از خوراک ، خواب ،

تغییر، تحوّل ، شریک ، فساد، غفلت ، خستگی ، زاد و ولد و ترس ... دور است .(347)

علی علیه السلام فرمود: صمد، یعنی نه جسم است ، نه مثال ، نه صورت ؛ و نه شبیه ومکان وزمان ومرز وحدّ وشکل دارد، نه خالی است ، نه پر...(348)

(لم یلد و لم یولد) زاد و ولدی ندارد، از چیزی گرفته نشده و چیزی از ذات مقدّسش گرفته نمی شود. مثل میوه نیست که از درختان جدا شود، یا اشکی که از چشم بجوشد، یا جرقّه ای که از سنگی بجهد.

این جمله ، نفی عقاید کسانی مثل مسیحیان و یهودیان است که عیسی و عُزیر را فرزند خدا می دانستند، یا مشرکین ، که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند.

(و لم یکن له کفواً احد) او بی مانند است ، شبیهی در ذات و صفات و افعال ندارد. لیس کمثله شی ء(349)

آرامش در حال قرائت

خواندن حمد و سوره ، باید در حال آرامش بدن باشد، و قرائت صحیح انجام گیرد و تلفظ این کلمات ، که به زبان بین المللی اسلام (عربی ) است ، بی غلط باشد. البته فرا گرفتن قرائت صحیح ، چندان مشکل هم نیست ، اندکی همّت و پشتکار می خواند.

عربی ، زبان اسلام و قرآن است . همچنان که هر خلبانی ، در هر جای دنیا، هنگام تماس با برج فرودگاه ، به انگلیسی صحبت می کند، نماز که یک پرواز روحی ومعراج معنوی برای مؤ منان است ، جملاتش که گویای ارتباط با آفریدگار است ، باید به عربی صحیح ادا شود.

هنگام نماز، باید حضور قلب و تمرکز فکر داشت

. خوبست نگاه انسان به جای سجده باشد و با خشوع قلبی ادا شود. قرآن ، مؤ منانی را رستگار می داند که در نمازشان خاشع باشند،(350) یعنی به خدا و عظمت او متوجّه و آگاه باشند و متناسب با آن احساس عظمت ، حالت روحی و جسمی داشته باشند.

رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله شخصی را دید که در نماز، با ریش خود بازی می کند: فرمود: اگر توجّهش به نماز بود، و خشوع قلبی داشت ، چنین نماز نمی خواند.(351)

البته در درستی نماز، خشوع و حضور قلب ، یک گوشه کار است ، رعایت امانت نسبت به حقوق دیگران هم ، جای خود دارد.

علی علیه السلام به کمیل فرمود:

دقت کن که در چه لباسی و مکانی نماز می خوانی . اگر لباس و مکان تو از درآمدهای حلال نباشد، نمازت قبول نیست .(352)

که در اظهار ادب ، کوتاهی نکرده باشند. این ، مضمون کلام امام صادق علیه السلام است که فرمود: وَ فیِ الرّکوعِ اَدَبٌ وَ فیِ السّجودِ قُرْبٌ وَ مَنْ لا یَحْسُنُ الادبَ لا یَصْلَحُ للْقربِ(354)

در روایات ، نمونه هایی از رکوع و سجود پیشوایان نقل شده که انسان از رکوع خود، شرمنده می شود.

رکوع اولیاء خدا

امیرالمؤ منین علیه السلام آن قدر رکوع طولانی داشت که عرق از ساق پای او جاری و زیر قدم های مبارکش تر می شد.(355)

شخصی وارد منزل امام صادق علیه السلام شد، دید که امام در حال رکوع ، به تسبیح خدا مشغول است و تا 60 مرتبه ، تسبیح را تکرار نمود.(356)

در حدیث دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام ذکر خدا را در رکوع و سجود، بیش از 30 بار تکرار می کرد.(357)

فیض کاشانی می افزاید: تکرار تسبیح بیش از 30 بار، در نماز جماعت بود. از اینکه امام ، باید مراعات حال ضعیف تران را بنماید، معلوم می شود که شرکت کنندگان در نماز، همه خواهان این طول دادن بودند.

در رکوع می گوییم : سُبحان ربی العظیم و بحمده ، و خدای بزرگ را تسبیح و ستایش می کنیم . وقتی آیه فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ(358) نازل شد، پیامبر فرمود: اِجعَلوها فی رکُوعِکم (359)

همراه با فرشتگان

فرشتگان خدا، همواره در حال پرستش خدایند، برخی همواره در رکوع ، و بعضی همیشه در سجود و تسبیح . این کلام علی علیه السلام در نهج البلاغه است :

مِنْهُم سُجود لا یَرکَعُونَ وَ رُکوعٌ لایَنْتَصِبُونَ وَ صافُّونَ لا یَتَزایَلُونَ و مُسَبِّحُونَ لایَسْئمُونَ(360) عدّه ای از آنان همواره در رکوع اند و

سجود، وصف کشیدگان و تسبیح گویان بدون خستگی .

نمازگزارانی که به رکوع می پردازند، همصف و هماهنگ با فرشتگان الهی اند، بلکه با همه ذرّات عالم وجود، که به تسبیح خدای سبحان مشغولند.(361) و چه عزّتی از این بالاتر! و چه غفلتی بالاتر از اینکه کسانی با نماز و رکوع و سجود، بیگانه باشند!...

و جهان بینی الهی ، همه کائنات و ذرّات ، به نوعی دارای شعورند و به ستایش و تسبیح و سجود برای خدای متعال مشغولند. در قرآن ، آیات زیادی بر این سخن گواه است . از جمله این آیه : اءَلَمْ تَرَ اءَنَّ اللّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَوَتِ وَمَن فِی الاَْرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَآبُّ وَکَثِیرٌ مِّنَ النَّاسِ وَکَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذَابُ(368) آیا ندیدی که تمام آنان که در آسمان ها و زمین اند، برای خدا سجده می کنند، و نیز، خورشید و ماه ستارگان و کوه ها و درختان و جنبدگان و بسیاری از مردم . و بسیاری هم (که از سجده سرپیچی می کنند) فرمان قهر و عذاب الهی درباره آنان قطعی است . مولوی نیز در اشعار خود، به شعور و نطق ذرّات عالم اشاره کرده ، می گوید:

نطق آب و نطق خاک و نطق گل

هست مخصوص حواس اهل دل

جمله ذرّات ، در عالم نهان

با تو می گویند روزان و شبان

ما سمعیعیم و بصیر و باهُشیم

با شما نامحرمان ما خامُشیم

از جمادی سوی جانِ جان شوید

غلغله اجزای عالم بشنوید

فاش تسبیح جمادات آیدت

وسوسه تاءویل ها بزدایدت

این جهان بینی ، به نحوی در آیات قرآن هم مطرح است .

خداوند، به بعضی از پیامبران ، منطق و زبان پرندگان را تعلیم داد.(369) حضرت سلیمان ، گفت و گوی موران را می فهمید.(370)

همه موجودات ، تسبیح گوی خدایند ولی شما تسبیح آنان را نمی فهمید.(371) علامه طباطبائی پس از بیانی مفصّل در این باره ، می فرماید: وَالحَّقُ انَّ التَّسبیحَ فِی الْجَمیِعِ حقیقیُّ قالیّ(372)

حق آنست که تسبیح موجودات ، یک حقیقت است (نه

مجاز) و با لفظ و صوت است (نه آفرینش ).

البته لازم نیست همه الفاظ و اصوات ، یکسان باشند.

گرچه تسبیح موجودات ، به یک معنی به اینست که با وجودشان ، گواه ذاتِ بی عیب خدای متعال اند، ولی بالاتر از این را آیات قرآن و روایات ، می رساند. در حدیث است : به صورت حیوان ، سیلی نزنید، چون تسبیح خدا می گوید.(373) و نیز: لباس خود را بشویید، چون لباس کثیف ، تسبیح خدا نمی کند.(374)

قرآن ، از گزارش دادنِ هدهد به سلیمان سخن می گوید.(375)

به هر حال ، سجود و تسبیح نمازگزار، هم آوایی با اجزای عالم وجود است که همه در برابر فرمان وعظمت خدا، خاضع وساجدند.

سجده اولیاء خدا

آگاهی از سجده اولیاء الهی ، الهام بخش خضوع و خشوع و عبادت است . اینک به چند نمونه اشاره می کنیم :

امام سجاد علیه السلام سجده های خود را به قدری با توجّه وتکرار نام خدا انجام می داد، که هرگاه سربلند می کرد، بدن مبارکش خیس عرق بود.(376)

امام کاظم علیه السلام بعد از نماز صبح ، سر بر خاک می نهاد و تا روز بلند می شد، در حال سجود بود.(377)

دلیل آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام مقام خلیل اللّهی رسید، سجده های طولانی او بود.(378)

سلمان فارسی می گفت : اگر سجود نبود، من آرزوی مرگ می کردم .(379) (یعنی از زندگی دنیا تنها سجده را دوست دارم )

حضرت موسی علیه السلام پس از هر نماز نافله ، سمت راست و چپ صورت خود را بر خاک می مالید.(380)

شخصی می گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که در حال سجده

، پانصد مرتبه ذکر سبحان الله را تکرار می کرد.(381)

دلیل آن که به امام چهارم ، لقب سجّاد داده شده ، این بود که اثر سجود، در همه مواضع هفتگانه امام دیده می شد.(382)

قرآن ، اصحاب رسول خدا علیه السلام را چنین توصیف می کند که : بر کافران ، سخت و شدیدند، ولی با خود، نرم و مهربان . آنان را اهل رکوع و سجود می بینی ، در پی فضل و رضایت الهی هستند، اثر سجود، در سیمایشان آشکار است : سِیَماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ اءَثَرِ السُّجُودِ(383)

آثار سجده

سجده ، انسان را به خدا نزدیک می کند، گناهان را می ریزد، کمر شیطان را می شکند و انسان را بهشتی می سازد.

اینک چند حدیث در این باره :

شخصی خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و گفت : گناهانم بسیار و عملم اندک است . فرمود: سجده های خود را زیاد کن ، زیرا آنگونه که باد، برگ درختان را می ریزد، سجده هم گناهان را می ریزد.(384)

گروهی خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و تقاضای ضمانت بهشت رفتن خود را داشتند. حضرت فرمود: بشرطِ آنکه با سجده های طولانی ، بر این کار مرا یاری کنید.(385)

امام صادق علیه السلام فرمود: سجده های خود را طولانی کنید، زیرا سخت ترین ناراحتی را بر شیطان ، سجده انسان وارد می کند. چرا که او خود، ماءمور به سجده بر آدم شد و نافرمانی کرد ولی انسان ، اطاعت کرد و رستگار شد.(386)

پیامبر اسلام به یکی از یاران خود فرمود:

اِذا اَرَدْتَ اَنْ یَحشُرکَ اللّهُ مَعیَ فَاَطِلِ السُجودَ بَیْنَ یَدَیِ اللّه (387)

اگر می خواهی

در قیامت با من باشی ، در پیشگاه خدا سجده های طولانی داشته باش .

سجده بر خاک کربلا

گاهی برخی چیزهای طبیعی و مادّی ، یادآور مفاهیم بلند معنوی و ارزشی است . خاک شهید نیز اینگونه است .

مستحبّ است انسان بر خاک قبر سیدالشهداء سجده کند. چرا که سجده بر تربت پاک حسین علیه السلام ، یادآور حماسه ها و معنویّت های کربلاست و انسان را با فرهنگ جهاد و شهادت ، آشنا و ماءنوس می کند و از تربت امام ، می توان بوی ایثار و فداکاری را استشمام کرد و اینگونه از مکتب شهیدان ، درسی هر روزه گرفت .

امام صادق علیه السلام جز بر خاک قبر امام حسین علیه السلام سجده نمی کرد،(388) و می فرمود: سجده بر خاک حسین علیه السلام نورانیّتی دارد که پرده های مانع را پاره می کند.(389)

خود ماست . مَآ اءَصَبَکُم مِن مُّصِیبَهٍ فَبَِما کَسَبَتْ اءَیْدِیکُمْ(391). پس ، خدا منزه است ، مائیم که ستم می کنیم : سُبْحَنَ رَبِّنَآ إِنَّا کُنَّا ظَلِمِینَ(392)

نبوت و امامت بر اساس تسبیح است . به این معنی که خداوند، برای نجات انسان از چنگ غرائز و طواغیت ، و هدایت او به سوی حق و کمال و سعادت ، برای او رهبر و پیشوا می فرستد و به حال خود، رها نمی کند. پس منزه است خدا، از اینکه بشر را گیج و سرگردان و بدون هدایت ، رها کند. و آنانکه پندار باطلی دارند، حقّ خدا را نشناخته و او را حکیم ندانسته اند که چنین نسبتی می دهند: وَمَا قَدَرُواْ اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا اءَنزَلَ اللّهُ عَلَی بَشَرٍ مِن شَیْءٍ(393)

معاد بر اساس تسبیح است . بدون حیات جاویدان آخرت و بازگشت انسان ها برای محاسبه و پاداش و کیفر، زندگی و خلقت ، عبث خواهد بود و حق انسان ها ادا نخواهد شد. خداوند، منزه است که آفرینش را بیهوده قرار دهد. و معادی در کار نباشد: اءَفَحَسِبْتُمْ اءَنَّمَا خَلَقْنَکُمْ عَبَثاً وَاءَنَّکُمْ إِلَیْنَا لاَ تُرْجَعُونَ(394)

سبحان الله ! خدا منزه از اینگونه بیهوده کاری است که سرنوشت انسان ، این عصاره هستی را چنین پوچ و بی محتوا سازد.

عشق به خدا، بر اساس تسبیح است . زیرا او کمال مطلق و وجود بی عیب و نقص است . پس چرا به او محبّت نداشته باشیم ؟

رضای انسان ، بر این اساس است .

آن که از خدا راضی باشد، به کارهای او عیب نمی گیرد و با تمام وجود، او را تسبیح

و تقدیس می کند.

اطاعت ، بر مبنای تسبیح است .

انسان ، مطیع وخاضع وبنده کسی می شود که او را معبود کامل و منزه از هر کاستی و زشتی و نقص بداند.

توکّل ، بر مبنای تسبیح است . کسی بر خدا تکیه می کند که به قدرت و مهربانی او معتقد باشد و او را از هر جهل و ضعف و قساوت ، منزّه بشمارد.

تقوا بر اساس تسبیح است . انسان متّقی ، خدا را آگاه و دقیق و عادل و حسابگر می شناسد و جهان را محضر خدا می داند و او را از هر بیخبری و غفلت ، پاک و منزّه می شناسد، از این رو از او پروا می کند و دست به گناه نمی آلاید.

پس ... تسبیح ، این کلمه مبارک و عمیق ، یک دنیا مفهوم دارد و منزه دانستن خدا، اساس محبت و عشق و بندگی و توکل و تقوا و اطاعت و اعتقاد به توحید و نبوت و معاد و امامت و عدل است . پس چون منزه است ، شایسته ستایش و حمد است . از این رو در تسبیحات اربعه ، بلافاصله پس از سبحان اللّه ، الحمداللّه می گوییم .

قرآن خدا را منزّه از شریک می داند: سُبْحَنَ اللّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ(395) و منزه از آنچه توصیفش کنند و به خیال خود برای خدا وصف آورند: فَسُبْحَنَ اللّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ(396)

منزه از فقر و دست بسته بودن است : سُبْحَنَهُ هُوَ الْغَنِیُّ(397)

منزه است از آفرینش پوچ و بی هدف : رَبّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَک (398)

منزه است از ستم به بندگان ، بلکه مردم

خود به خویش ستم می کنند: سُبْحَنَکَ إِنِّی کُنتَ مِنَ الظَّلِمِینَ(399)

منزه است از داشتن فرزندان دختر: وَیَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَتِ سُبْحَنَهُ(400)

و این است راز تکرار فراوان این ذکر، در رکوع و سجود و حالات مختلف نماز و غیر نماز... که درسی از توحید است .

تسبیح ، بیشترین فرمان

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که مورد عنایت و تربیت خاصّ الهی است ، برنامه های ویژه ای هم از سوی خدا بر عهده دارد. فرمان به او برای تسبیح ، بیش از فرمان های دیگر است . آیات قرآن را اگر بنگریم ، می بینیم که خطاب خداوند به پیامبر، و دستور به توکّل ، هشت مرتبه ، به سجده دو مرتبه ، به استغفار هشت مرتبه ، به عبادت پنج مرتبه ، به ذکر خدا پنج مرتبه و به تکبیر دو مرتبه است ، ولی فرمان به تسبیح ، شانزده مرتبه آمده است ، آن هم در حالات مختلف و شرایط گوناگون ، به نحوی که پیامبر، همواره توجّه به خدا داشته باشد. از این رو، در کنار دستور به تسبیح ، جملاتی از این قبیل وجود دارد:

1- قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا(401) پیش از طلوع خورشید و پس از غروب آن .

2- وَمِنْ ءَانَآئِ الَّیْلِ فَسَبِّحْ وَاءَطْرَافَ النَّهَارِ(402) درساعات شب و روز، خدا را تسبیح کن .

3- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَالاِْبْکَارِ(403) در شب و اوّل روز، خدا را تسبیح و ستایش کن .

4- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ(404) هنگام برخاستن از خواب یا غیر آن ، خدا را تسبیح کن .

این ، اهمیّت ذکر سبحان الله را می رساند و سازندگی آنرا در

فکر و عمل انسان نمازگزار بیان می کند.

امام سجاد علیه السلام فرمود:

اذا قالَ العبدُ: سُبحانَ اللّه ، صلّی عَلیه کُلَ مَلَکٍ(405) هر گاه بنده ای سبحان الله بگوید، همه فرشتگان بر او درود می گویند.

نشست ، بگونه ای که پشتِ پای راست ، روی کف پای چپ قرار گیرد و بهتر است سنگینی بدن به سمت چپ باشد.

از آنجا که در اصطلاح قرآنی ، راست ، مظهر حق و چپ ، سمبل باطل است ، امیرالمؤ منین علیه السلام در جواب این سؤ ال که چرا پای راست روی پای چپ قرار داده می شود، فرمود: تاءویلش این است که : خدایا باطل را بمیران و حق را بر پای دار.(409)

تشّهد، بازگو کردن همان شهادت و شعاری است که در آغاز نماز در اذان و اقامه گفته شد و این برای یادآوری خط صحیحی است که در اوّل گفتیم .(410) در تشهد گواهی به یگانگی خدا و رسالت پیامبر در کنار هم آمده و پیوند نبوت و رهبری را با توحید و عبودیت می رساند.

در حمد، به زبان جمع ، اظهار عبودیت و استعانت می کردیم ، در تشّهد به زبان اوّل شخص (شهادت می دهم ) است . شاید گویای این باشد که این گواهی را هر کس باید با آگاهی و اعتقاد عمیق خود اظهار بدارد و بیعت خویش را با خدا و رسول ، تجدید کند.

در شهادت به رسالت و عبودیت حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله هم عظمت مقام آن حضرت نهفته ، که خداوند، شهادت به رسالت او را در کنار توحید قرار داده است ، هم پیوند نمازگزار را با خط رهبری الهی و قدردانی از او می رساند، و هم مقدّم بودن (عَبْدُهُ) بر (رسُولُه ) می رساند که رمز رسالت پیامبر، عبودیّت اوست ، و چون بنده خدا بوده به

مقام پیامبری برگزیده شده است .

فراز دیگر تشّهد، صلوات است .

درود فرستادن بر پیامبر و خاندان او، شعار اسلام و به خصوص ، شیعه است و نماز بدون آن ، ناقص است .

گرچه اهل سنّت ، این جمله را در تشّهد نمی خوانند، ولی امام شافعی از رهبران اهل سنّت در شعری چنین سروده است :

ای خاندان پیامبر! محبّت شما بر ما فرض است و خدا این را در قرآن نازل کرده است . در عظمت قدر شما همین بس که هر کس بر شما صلوات نفرستد، نمازش ، نماز نیست .(411)

در کیفیّت صلوات بر پیامبر و آلش و نیز در اصل آن ، حدیث های متعددّی در کتب تفسیر و فقه و حدیث اهل سنّت نیز آمده است . حتّی در صحیح بخاری روایت است که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند: ما چگونه صلوات بفرستیم ؟ فرمود: بگوئید: اللّهم صلّ علی محمّد وعَلی آل محمدٍ(412)

متاءسفانه در نقل همین حدیث ، کلمه آل محمّد را هنگام نوشتن صلوات بر آن حضرت ، حذف می کند!!

در احادیث دیگری نیز آل محمد در کنار نام پیامبر آمده است .(413)

و در احادیثی ، نکوهش از کسانی شده که هنگام صلوات بر محمّد صلّی اللّه علیه و آله اهل بیت آن حضرت را یاد نمی کنند، همچون : مَنْ قالَ صلّی الله علی محمّد، و لم یُصَلِ علی آلهِ لم یَجِدْ ریحَ الجَنهِ(414)

و در مقابل ، تشویق از کسانی شده که بر اهلبیت پیامبر نیز درود می فرستند و پاداش شفاعت و قرب به پیامبر برای آنان بیان گشته ، همچون این حدیث از پیامبر خدا

صلّی اللّه علیه و آله : مَنْ اَرادَ التَوسُّلَ اِلیَّ وَ اَنْ تکُونَ لَهُ عِنْدی یَدُ اُشَفِّعُ لَهُ بها یَوْمَ القیامَهِ فَلْیُصَلِّ عَلی اَهل بیتی وَ یُدْخِلِ السُرورَ عَلیهمْ(415)

و در روایت است : امام باقر علیه السلام به شخصی که خود را به کعبه چسبانده و تنها بر پیامبر صلوات می فرستاد (و اهلبیت را نمی گفت ) خطاب کرد و فرمود: این ، ظلم به ماست .(416) و در روایاتی ، اینگونه صلوات ، ابتر و ناتمام شمرده شده است .(417)

به هر حال ، یاد کردن از آل پیامبر در صلوات ، نشان قدرشناسی از دودمان پیامبر و عمل به توصیه خود آن حضرت است .(418)

و... خود صلوات بر محمد و آل او، (طبق احادیث ) نوری می شود که صراط قیامت شما را روشن می کند و درودهای ما به پیامبر می رسد و آن حضرت ، پاسخ می دهد. صلوات ، کفّاره گناهان و سبب تزکیه ماست : وَجَعَلَ صَلَواتنا علیکم تزکیَهً لَنا و کَفَارَهً لِذُنوبنا(419)

در حدیث دیگری آمده که : دسته جمعی و با صدای بلند، صلوات بفرستید، تا نفاق از میان شما ریشه کن شود.(420)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است : صلوات شما بر من ، سبب استجابت دعا و رضایت پروردگار و پاکی و رشد اعمالتان می شود.(421)

در روایاتی ، آمده که هر کس بر پیامبر صلوات بفرستد، خدا و فرشتگان هم بر او صلوات می فرستند و در روز قیامت ، از نزدیکترین افراد به پیامبر است .(422)

حال که صلوات ، این همه پاداش دارد و در اهمیتش همین بس که در تشّهد نماز هم

آمده ، ما هم برای برخورداری از این پاداش ها، تکرار می کنیم : اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد

از آیاتی بود که مسئله سلام در آنها مطرح است .

امّا در روایات :

احادیث بسیار فراوانی ، درباره سلام و پاداش آن و کیفیّت آن وارد شده که در کتب حدیثی می توان ملاحظه کرد. در اینجا تنها به چند نمونه ، که حاوی نکاتی درباره سلام است ، اکتفا می کنیم :

اَبْخَلُ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بالسَّلام (429)

بخیل ترین افراد، کسی است که در سلام دادن بخیل باشد.

امام صادق علیه السلام سلام کردن به هر کس را، یکی از نشانه های تواضع ، و نداشتن غرور و تکبّر می شمارد.(430)

گاهی سلام دادن ، وسیله تشویق است و سلام ندادن ، نوعی توبیخ و نهی از منکر به حساب می آید.

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بر افراد، مست ، مجسّمه ساز، قمار باز و... سلام نکنید.(431)

و در حدیث است : نزدیک ترین افراد به اخلاق پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و لطف خداوند، کسی است که ابتدا سلام کند.(432)

امام رضا علیه السلام می فرماید: هر کس در سلام کردن (یا جواب سلام دادن ) میان فقیر وغنی فرق بگذارد، خداوند در قیامت بر او غضب می کند.(433)

گرچه سلام کردن مستحب است ، ولی پاسخ آن واجب است و بهتر است که جواب سلام ، گرمتر و با تحیّت بیشتر نسبت به اصل سلام باشد. قرآن می فرماید:

وَإِذَا حُیِّیْتُمْ بِتَحِیَّهٍ فَحَیُّواْ بِاءَحْسَنَ مِنْهَآ اءَوْ رُدُّوهَآ(434)

هر گاه مورد تحیّت و لطف قرار گرفتید (و به شما سلام دادند) شما جواب بهتر، یا همانند آن بدهید و احترام کنید.

سلام کردن ، نه تنها سبب کوچک شدن نیست ، بلکه عزّت و محبوبیّت می آورد.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به همه ، حتّی به کودکان سلام می کرد و به این کار، افتخار می نمود.(435)

در حدیث است : برای یک سلام ، هفتاد ثواب است که 69 ثواب به سلام دهنده است و یک اجر، برای پاسخ دهنده می باشد.(436)

قرآن دستور می دهد: وقتی وارد خانه ها می شوید، بر خود سلام کنید، سلام و تحیّتی از سوی خداوند که مبارک و پاک است .(437) امام باقر علیه السلام در تفسیر آن می فرماید: منظور، سلام کردن فرد به اهل خانه است .(438) چرا که همسر و فرزندان ، چون جان انسانند و اینگونه برخورد، از نظر قرآن پاک و مبارک است و نشان محبّت و صفای زندگی و از بین برنده خستگی هاست .

گرچه سلام کردن ، موجب افتخار است ، نه عار، ولی بهتر است که کوچک بر بزرگتر، رونده بر ایستاده ، گروه کم بر گروه زیاد سلام کنند.(439)

پایان بخش سلام را، روایتی از امیر مؤ منان قرار دهیم .

فرمود: رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله بر زنان و مردان سلام می کرد.

امّا خود علی علیه السلام ، بر زنان جوان سلام نمی کرد، و می فرمود: می ترسم جواب نرم آنان در من اثر بگذارد، و پیش از آنکه به پاداش سلام برسم ، به دام وسوسه بیفتم .

علامه مجلسی در توضیح این حدیث می نویسد:

آن حضرت که چنین می کرد و چنین می گفت : برای یاد دادن به امّت بوده تا مردم ، تماس با زنان جوان را کم کنند. وگرنه امام معصوم ، هرگز دچار وسوسه نمی گردد.(440)

در پیشگاه خداوند و شرکت در ضیافتی معنوی است که وی ، بندگان را به آن فرا خوانده است .

همچنان که حضور در یک میهمانی ، مقدّمات و آدابی دارد و نسبت به مهمان ، استقبال و بدرقه به عمل می آید و مهمان هر چه عزیزتر باشد، مراسم پیشواز و بدرقه ، با شکوهتر صورت می پذیرد، ادای فریضه الهی نیز چنین است .

پیشوایان معصوم ما علیهم السلام پیش از فرا رسیدن وقت نماز، خود را مهیّای آن می ساختند و پس از نماز نیز، مدّت ها به تعقیب نماز می پرداختند و دل از یاد خدا نمی کندند و لب از ثنای او نمی بستند و چهره از قبله برنمی تافتند.

مگر نه آنکه نماز را نور چشم خود می دانستند؟ مگر انسان به آسانی دل از نور چشم می کند و از آن چشم می پوشد؟

اذان و اقامه ، نوعی استقبال از نماز است و تعقیبات ، بدرقه آن .

بی اعتنایی به تعقیبات و دعاهای پس از نماز، نشان بی علاقگی به خود نماز است .

آنگونه که در روایات ، نسبت به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن ، تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را، مهمان خدا گفته اند.(441) به انجام مستحبات و دعاهایی پس از اتمام نماز نیز سفارش شده است .

قرآن می فرماید:

فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَاِلی ربِّکَ فَارْغَبْ(442) همین که فارغ شدی ، به کار دیگری بپرداز و به سوی پروردگارت رغبت نما.

اینک به ذکر برخی از مسائل مربوط به تعقیبات می پردازیم :

فارغ شدی ، به دعا و تعقیب نماز مشغول باش .(443) و می فرماید:

دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب ، مستجاب می شود.(444)

و نیز: تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام از هزار رکعت نماز مستحب ، نزد خداوند بهتر است .(445)

و در حدیث می خوانیم : هر کس این تسبیحات را بگوید، به آیه وَاذْکُرُواللّهَ ذِکرَا کَثیراً(446) که به معنای زیاد یاد کردن خداوند است ، عمل کرده است .(447)

البته دعا و تعقیبات به جای خود، و ادامه کار و تلاش هم به جای خود. و هیچکدام مانع یکدیگر نیست . بعضی می پندارند اگر به جای دعا، سراغ کار بروند، کامیاب تر و موفق ترند.

رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:

التعقیبُ بَعْدَ صَلاهِ الفجرِ اَبْلَغُ فیِ طَلَب الرِزّقِ(448) دعای پس از نماز صبح ، برای زندگی و جلب رزقِ، مؤ ثّرتر است .

درود و نفرین

از جمله کارهای تعقیباتی ، درود و صلوات فرستادن بر نیکان و زبده های کمال بشَری ، و لعن و نفرین بر مظاهر شرک و پلیدی و سردمدارانِ کفر و ستم است .

در آنچه به عنوان دعاهای تعقیب آمده ، هم به موارد متعدّدی از صلوات برمی خوریم ، همه به مواردی از لعن و این ، گوشه ای از تولی و تبری در یک مکتب زنده و جهت دار است .

صلوات ها، که نقل شده به جای خود، حتی در نمونه های فراوانی ، خود اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد، به عنوان یکی از تعقیبات نمازها بیان شده است .

امّا در مورد لعن :

امام باقر علیه السلام می فرماید: اِذِا انْحَرَفْتَ عَنْ صَلاهٍ مَکتوبهٍ فلا

تَنْحَرِفْ اِلا بِانْصرافِ لَعْنِ بَنی امیّهَ(449) هر گاه نماز واجب را تمام کردی ، جز با لعن بنی امیّه ، از جای خود حرکت نکن .

چرا که آن دودمان ننگین و تبهکار، نمونه طاغوت ها و از بارزترین چهره های مخالفت با خطّ رهبران معصوم و آل پیامبر بودند و مستحقّ هر گونه نفرت و نفرین !

امام صادق علیه السلام در پی هر نماز، به چهار مرد و چهار زن (که از دشمنان سرسخت مقام امامت بودند) لعن و نفرین می کرد.(450)

چه زیباست اسلامی که در کنار برنامه های عبادی و الهی خویش ، بیزاری از ستمگران و مفسدان و طاغوت ها را هم جزء برنامه های خود، ساخته و نماز و عبادات و حجّ آن ، همراه با برائت و اعلام تنفّر از کفّار و مشرکان و منافقان است .(451) پس تعقیبات نماز، برخوردار از نوعی فریاد لعنت بر دشمنان خدا و مخالفان خط رهبری الهی است .

تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام

یکی دیگر از تعقیبات نماز، تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام است . (34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدللّه و 33 مرتبه سبحان اللّه پس از هر نماز) این تسبیحات را رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به دخترش فاطمه علیهاالسلام تعلیم داد و بر گفتن آن ، بسیار سفارش شده است و پاداش بسیار دارد.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

در میان ستایش ها، بهتر از تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام نیست ، و اگر بود، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به فاطمه علیهاالسلام تعلیم می داد.(452)

در روایات متعددی ، تاءکید شده به همراه داشتن تسبیِح 34 دانه ای از خاک مقدّس امام

حسین علیه السلام و اینکه ذکر گفتن با آن ، ثواب زیاد دارد و حتی گرداندن آن ، بدون ذکر هم ارزشمند و خوب است .(453)

و در حدیثی است که : خود آن دانه ها ذکر می گویند.(454)

تربت حسین علیه السلام ، یادآور حماسه های کربلا و احیاگر فرهنگ شهادت است و انس انسان را با رهبری الهی ، جهاد، شهادت ، ایثار، سیدالشهداء، مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بیشتر می کند.

تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام به ترتیبی که گفته شد، حتی در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده ،(455) ولی هیچکدام نگفته اند که نام این تسبیحات ، تسبیح حضرت زهرا علیهاالسلام است !!!...

سجده شکر

سپاس نعمت های حقتعالی ، نشان معرفت و ادب و بندگی است . در آیات و روایات ، به مسئله شکرگزاری از نعمت ها، بسیار سفارش شده و اینکه یاد نعمت ها، محبت انسان را به خدا زیاد می کند و نعمتهای الهی را مستدام و افزون می گرداند.(456)

گرچه شکر نعمت ها، از توان و طاقت بشر بیرون است ، ولی انسان باید به هر قدر که می تواند، سپاسگزار احسان و نعمت و نیکی پروردگار باشد. یکی از شکلهای شکر، سجده بر خاک کردن و پیشانی بر خاک نهادن در برابر خداوند و شکر گفتن اوست .

و سجده شکر یکی از تعقیبات نماز به حساب آمده است .(457)

مرحوم علامه مجلسی ، تمام جلد 83 بحارالانوار را (جز چند صفحه آخر) به روایات تعقیبات نماز اختصاص داده و 63 حدیث ، پیرامون سجده شکر، از ائمه اطهار علیهم السلام نقل کرده است .

سجده بعد از نماز، شکرانه توفیق

انجام نماز است .(458)

در سجده شکر، سه مرتبه شکراً لِلّهِ کافی است ، ولی در حدیث است : اگر انسان به طولِ یک نفس یا ربّ، یا ربّ بگوید، خداوند به او خطاب می فرماید:

لبّیک ! ماحاجتک ؟ حاجت تو چیست تا انجام دهم ؟(459)

امام صادق علیه السلام فرمود: سجده شکر بعد از نماز، دلیل کامل شدن نماز و رضای خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است . خداوند بارها از آنان می پرسد، پاداش این بنده شاکر چیست ؟ می گویند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشکل او، و هر خیری را که فرشتگان می گویند، جوابی نمی شنوند، به خدا عرضه می دارند: ما نمی دانیم پاداش این سجده چیست ؟ خداوند می فرماید: همچنانکه او از من تشکر کرد، من هم از او تشکر می کنم ، و با این جمله به فرشتگان می فهماند که رضا و سپاس الهی از او، بالاتر از بهشت و رحمت و حلّ مشکلات است .(460)

در حدیث است : خداوند به حضرت موسی فرمود: دلیل آنکه تو را به پیامبری مبعوث کردم ، سجده هایی بود که بعد از نماز داشتی .(461)

، قبل از نماز صبح .

2- نافله نماز ظهر، هشت رکعت ، قبل از نماز ظهر.

3- نافله نماز عصر، هشت رکعت ، قبل از نماز عصر.

4- نافله نماز مغرب ، چهار رکعت ، بعد از نماز مغرب .

5 نافله نماز عشاء، دو رکعت نشسته ، بعد از نماز عشاء.

6- نافله شب ، یازده رکعت ، پیش از اذان صبح ، که هشت رکعت آن نافله شب نام دارد، دو رکعتش به نام شفع ، و یک رکعت دیگرش به نام وتر است .(462)

در حدیث است که : نمازهای نافله ، به منزله هدیّه است و در هر صورت پذیرفته می شود.(463)

با همه تاءکید و تشویقی که درباره انجام نمازهای مستحبی است ، ادای آنها باید از روی علاقه و عشق باشد و انسان ، بر خودش آنها را تحمیل نکند. سعی کند که ابتداء آمادگی روحی و علاقه و کشش قلبی بیابد، آنگاه به انجام آنها بپردازد.

امام رضا علیه السلام فرموده است :

دل ها، گاهی اقبال و آمادگی دارند، و گاهی نه . عبادت را وقتی که دل ها آماده است انجام دهید.(464)

به همین دلیل ، در نمازهای مستحب ، برخی ارفاق ها و تسهیلاتی وجود دارد که در نمازهای واجب نیست . این آسان گیری ، برای جذب بیشتر افراد است . از جمله اینکه :

1- نماز مستحب را، هم می توان ایستاده خواند، هم نشسته .

2- در نمازمستحب ، می توان فقط سوره حمد را خواند وبه رکوع رفت .

3- در نماز مستحب ، شکّ میان رکعت اوّل و دوّم ، نماز را باطل نمی کند و نمازگزار می تواند تصمیم بر هر

کدام بگذارد.

4- انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب ، سجده سهو ندارد.

5 برای نمازهای واجب ، بهتر است انسان به مسجد برود ولی درباره نوافل ، چنین دستوری نیست .

این ساده گیری ها برای تشویق افراد به این عبادت های سازنده است . حتی اگر نماز مستحب را کسی در وقتش نتوانست بخواند، قضای آنرا می تواند انجام دهد، که در اینصورت ، طبق حدیث ، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و می فرماید: به بنده ام بنگرید! چیزی را که بر او واجب نکرده ام ، قضا می کند! (و در حدیث دیگری افزوده شده که : شما را شاهد می گیرم که او را آمرزیدم )(465)

در حدیثی آمده : نماز نافله ، جبران کننده نواقصی است که در نمازهای واجب است .(466)

و... همچون صدقه ای است که انسان می پردازد.(467)

نماز شب

در میان نوافل ، نماز شب جایگاه خاصّی دارد و تاءکید فراوانی که در آیات قرآن و احادیث درباره آنست ، به مراتب بیش از نمازهای دیگر مستحب است و به همین جهت ، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به تهجّد و عبادت نیمه شب می پرداختند. تا آنجا که نماز شب را خداوند، بر بنده محبوبش حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله واجب ساخته و چنین فرمان داده بود: وَمِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ(468) بخشی از شب را بعنوان نافله به تهجّد بپرداز و سحرخیزی کن .

قرآن ، در توصیف کسانی که نیایشگران شب واهل نمازشب اند، می فرماید: الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالاَْسْحَارِ(469) استغفارکنندگان در سحرها.

وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیماً(470) آنان که در حال سجود و

قیام ، برای خدا شب زنده داری می کنند.

کانوا قَلیلاً مِنَ اللّیلِ ما یَهْجَعُون (471) مردان خدا، مقدار کمی از شب را می خوابیدند.

در آیه دیگر می خوانیم : مردان خدا برای انجام نیایش سحرگاهان و نماز شب ، از بستر گرم فاصله می گیرند و به نماز شب مشغول می شوند، پاداش آنان ، غیر از بهشت و حوریان و... چیزهایی است که خداوند برایشان ذخیره کرده که موجب روشنی دیدگانشان است : فَلاَتَعْلَمُ نَفْسٌ مَّآ اءُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّهِ اءَعْیُنٍ(472)

از این رو، نماز شب ، مورد عنایت تمام انبیاء بوده (473) و رسول خدا چندین مرتبه حضرت علی را به نماز شب سفارش نموده و فرموده است :

علیک بِصلاه اللیل ، علیک بصلاه اللیل ، علیک بصلاه اللیل (474) بر تو باد، نماز شب .

و در حدیث است : شرفُ المؤ منِ صَلاتُهُ بالَّیل (475) شرف مؤ من به نماز شب اوست .

و امام صادق علیه السلام فرمود: در خانه هایی که نماز شب خوانده می شود و قرآن تلاوت می گردد، آن خانه ها نزد آسمانیان ، همچون ستاره ها درخشانند.(476)

گذشته از آن ، سحرخیزی و استفاده از هوای مفید آن هنگام ، برای بدن ، نشاط آور است و در حدیث است که : قیامُ اللیلِ مُصِحَهُ الْبَدَنِ(477) شب زنده داری ، بدن را تندرست می کند.

و در حدیث دیگری اضافه بر آثار معنوی آن ، خاصیت درد زدایی برای آن بیان شده است : ... ومُطردهُ الدّاءِ عَنْ اَجْسادِکم (478)

نماز شب ، نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه ، انسان را از خواب ،

جدا می کند و به راز و نیاز نیمه شب ، با محبوب وامی دارد، و اگر آن عاشق نباشد، انسان با چه انگیزه ای ، در تنهایی و تاریکی ، از استراحت دست بشوید و در خلوتی عارفانه ، به گفتگو با معشوق بپردازد؟

در یک حدیث قدسی از قول خداوند، می خوانیم :

کَذِبَ مَنْ رَعَمَ اَنَّهُ یُحِبُّنی فَاِذا جَنَّهُ اللَّیلُ نامَ عَنّی ، اَلَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَهَ حَبیبهِ؟(479)

دروغ می گوید آنکه مدّعی محبّت من است ، ولی وقتی شب او را فرا می رسد، می خوابد، آیا مگر نه اینکه هر عاشقی ، خلوت با معشوق را دوست دارد؟...

نماز شب ، توفیقی می خواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید.

گاهی گناهان و دروغ ها، سبب محرومیّت انسان از نماز شب می گردد و شیرینی عبادت و نیایش ، از انسان گرفته می شود.

در حدیث است : اِنّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الْکِذْبَه فَیُحْرَمُ بِها عَنْ صَلاهِ اللَّیْلِ(480) گاهی کسی دروغ می گوید، و به همین سبب از نماز شب محروم می شود.

انسان ، با تداوم نماز شب و تهجّد و عبادت های شبانه ، می تواند به مقامی از کمال و صفای نفس و قرب به خدا برسد که چشم و گوش و دستِ خدایی پیدا کند (جز حق نبیند، جز حق نشنود و جز حق ، عمل نکند) و به آنجا برسد که هر دعایی کند، مستجاب گردد.(481)

نمازهای روزانه واجب نیز به صورتِ جماعت و گروهی ، یکی از این برنامه هاست . در اینجا به اهمیت نماز جماعت و آثار گوناگون آن اشاره می کنیم :

باشد، پاداش 150 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 2 نفر باشد، پاداش 600 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 3 نفر باشد، پاداش 1200 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 4 نفر باشد، پاداش 2400 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 5 نفر باشد، پاداش 4800 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 6 نفر باشد، پاداش 9600 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 7 نفر باشد، پاداش 19200 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 8 نفر باشد، پاداش 36400 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کنندگان و امام جماعت به 10 نفر رسیدند، پاداش 72800 نماز را دارد. ولی ، همین که عدد افراد از ده نفر گذشت ، حساب آنرا جز خدا کسی نمی داند.(488)

در حدیث دیگر است : هر که نماز جماعت را دوست بدارد، خدا و فرشتگان او را دوست می دارند.(489)

در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هرگاه افراد نماز جماعت کم می شدند، آن حضرت به جستجو و تفقّد از افراد می پرداخت و می فرمود: شرکت در نماز صبح و عشاء بر منافقان از هر چیز سنگین تر است .(490)

قرآن نیز، از اوصاف منافقان ، بی حالی و کسالت هنگام نماز را بیان کرده است .(491) زیرا سحرخیزی و حضور در جماعت مسلمین ، آن هم از راه های دور و در گرما و سرما، نشانه صداقت در ایمان و عشقِ نمازگزار است .

حضور در نماز جماعت ، خاصّ یک منطقه نیست . انسان در هر جا که باشد، خوب است به فکر نمازجماعت و حضور در آن و تشویق دیگران باشد. رسول خدا صلّی اللّه علیه و

آله درباره اهمیّت جماعت ، فرمود:

صلاهُ الرَّجُلِ فی جماعهٍ خیرٌ مِنْ صَلاتِهِ فی بَیْتِهِ اَرْبَعینَ سَنَهٍ. قیلَ: یا رَسُولَ اللّهِ! صَلاهُ یَوْمٍ؟ فقال صلّی اللّه علیه و آله : صَلاهٌ واحدَهٌ(492)

یک نماز با جماعت ، بهتر از چهل سال نماز فرادی در خانه است . پرسیدند: آیا یک روز نماز؟ فرمود: بلکه یک نماز.

و می فرمودند: صف های نماز جماعت ، همانند صف های فرشتگان در آسمان چهارم است .(493)

اوّلین نماز جماعتی هم که بر پا شد، به امامت رسول خدا و شرکت حضرت علی علیه السلام و جعفر طیّار (برادر حضرت علی علیه السلام ) بود. همین که ابوطالب ، فرزندش علی علیه السلام را دید که به پیامبر اقتدا کرده ، به فرزند دیگرش جعفر گفت : تو نیز به پیامبر اکرم اقتدا کن . و این جماعت دو سه نفری ، پس از نزول آیه فاصدَعْ بماتؤ مَر بود، که فرمان به علنی ساختن دعوت و تبلیغ می داد.(494)

علیه السلام و عذر او از نیامدن به مسجد سخن گفت . پیامبر فرمود: پاداشی که بخاطر شرکت نکردن در نماز جماعت صبح ، از دست علی علیه السلام رفت ، بیش از پاداش عبادت تمام شب است .(495) رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است :

لانْ اُصَلّیَ الصُبَح فی جَماعهٍ اَحَبُّ اَلیَّ مِنْ اَنْ اُصَلّیَ لَیْلَتی حَتّی اُصْبحَ(496) اگر نماز صبح را به جماعت بخوانم ، در نظرم محبوب تر از عبادت و شب زنده داری تا صبح است .

بخاطر همین فضیلت و پاداش هاست که اگر تعداد نمازگزاران از ده نفر بیشتر شود، اگر تمام آسمان ها کاغذ، و دریاها مرکّب و درخت ها قلم شود و فرشتگان بنویسند، پاداش یک رکعت آنرا نمی توانند بنویسند.(497)

و نماز جماعت با تاءخیر، بهتر از نماز فرادای در اوّل وقت است .(498)

2- آثار اجتماعی

نماز جماعت ، مقدمه وحدت صفوف و نزدیکی دلها و تقویت کننده روح اخوّت است . نوعی حضور و غیاب بی تشریفات ، و بهترین راه شناسائی افراد است .

نمازجماعت ، بهترین ، بیشترین ، پاکترین وکم خرج ترین اجتماعات دنیاست ونوعی دید وبازدید مجّانی وآگاهی از مشکلات و نیازهای یکدیگر وزمینه ساز تعاون اجتماعی بین آحاد مسلمین است .

3- آثار سیاسی

نماز جماعت ، نشان دهنده قدرت مسلمین و الفت دلها و انسجام صفوف است .

تفرقه ها را می زداید، بیم در دل دشمنان می افکند، منافقان را ماءیوس می سازد، خار چشم بدخواهان است .

نماز جماعت ، نمایش حضور در صحنه وپیوند امام و امّت می باشد.

4- آثار اخلاقی ، تربیتی

در نماز جماعت ، افراد در یک صف قرار

می گیرند و امتیازات موهوم صنفی ، نژادی ، زبانی ، مالی و... کنار می رود و صفا و صمیمیّت و نوعدوستی در دلها زنده می شود و مؤ منان ، با دیدار یکدیگر در صف عبادت ، احساس دل گرمی و قدرت و امید می کنند.

نماز جماعت ، عامل نظم و انضباط و وقت شناسی است .

روحیه فردگرایی و انزوا و گوشه گیری را از بین می برد و نوعی مبارزه با غرور و خودخواهی را در بر دارد.

نماز جماعت ، وحدت در گفتار، جهت ، هدف و امام را می آموزد و از آنجا که بایَد پرهیزکارترین و لایق ترین اشخاص ، به امامت نماز بایستد، نوعی آموزش و الهام دهنده علم و تقوا و عدالت است .

نماز جماعت ، کینه ها و کدورت ها و سوءظنّها را از میان می برد و سطح دانش و عبودیّت و خضوع را در جامعه اهل نماز، افزایش می دهد.

به خاطر این همه آثار است که به نماز جماعت ، آن همه توصیه شده است . حتی نابینایی وقتی از حضور پیامبر، اجازه خواست که به مسجد نیاید، آن حضرت فرمود: از خانه تا مسجد، ریسمانی ببندد و به کمک آن ، خود را به نماز جماعت برساند.(499) و نیز نابینایانی که اجازه ترک شرکت در نماز خواستند، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله اجازه نفرمود.(500)

از طرف دیگر، برخورد شدید نسبت به کسانی که به نماز جماعت اهمیّت نمی دهند، نشان دیگری بر اهمیّت و سازندگی آن است . در حدیث است که به چنان کسان ، همسر ندهید(501) و معرّف آنان نشوید.(502)

جماعت ، آنکه جلو می ایستد و مردم به او اقتدا می کنند، امام نام دارد. بعضی نیز به او پیشوا می گویند. در نظام اجتماعی سیاسی اسلام ، آنکه پیشوایی جمعی را به عهده دارد، باید از یک سری فضیلت ها و برتری ها برخوردار باشد، تا فضایل او، الهام بخش دیگران نیز باشد. در نماز جماعت نیز، پیش نماز، باید در علم و عمل و تقوا و عدالت ، برتر از دیگران باشد.

در حدیث می خوانیم : فَقَدِّمُوا اَفْضَلَکُمْ(503) وفَقَدِّموا خیارَکُم (504) یعنی به با فضیلت ترین و بهترین خودتان اقتدا کنید.

احادیث ، در این باره ، بسیار است . به چند نمونه اشاره می کنیم :

امام جماعت ، باید کسی باشد که مردم به ایمان و تعهّد او اطمینان داشته باشند.(505)

امام صادق علیه السلام فرمود: امام جماعت ، رهبری است که شمارا به سوی خدا می برد، پس بنگرید که به چه کس اقتدا می کنید.(506)

ابوذر فرمود: امام شما، در قیامت ، شفیع شماست . پس شفیع خودتان را از افراد سفیه و فاسق قرار ندهید.(507)

اقتدا کردن افراد ناشناخته و آنان که در دین یا امامت ، غلّو می کنند، نهی شده است .(508) افرادی که در جامعه ، بخاطر گناه علنی ، شلاّق خورده اند، یا از طریق نامشروع ، بدنیا آمده اند، حقّ امام جماعت شدن ندارند.(509)

امام جماعت ، باید مورد قبول مردم باشد، وگرنه آن نماز، مورد قبول درگاه خداوند نیست .(510)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَکُلَ مَسْجِدٍ(511) هنگام رفتن به مسجد، زینت خود را همراه داشته باشید. فرمود: زینت مسجد، پیشوای شایسته و

امام جماعت مسجد است .(512)

البته پوشیدن لباس پاک و داشتن وقار و عطر زدن و... نیز در روایاتی به عنوان زینت مسجد آمده است .

امام باقر علیه السلام فرمود: امام جماعت باید از افراد اندیشمند و صاحب فکر باشد.(513)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: کسی که پشت سر امام عالم نماز بخواند، گویا پشت سر من و حضرت ابراهیم ، نماز خوانده است .(514)

امام جماعت ، باید مراعات ضعیف ترین افراد را بکند و نماز را طول ندهد.(515)

از مجموع این احادیث ، موقعیّت حساس امامت جماعت شناخته می شود.

انتخاب امام جماعت

از آنجا که در امام جماعت ، برتری و فضیلت بر دیگران شرط است ، اگر در موقعیّتی ، چند نفر شایستگی آنرا داشتند که به آنان اقتدا شود، باز هم اوصاف و شرایطی به عنوان اولوّیت در روایات مطرح است که آموزنده است و گرایش به ارزشها و انتخاب بهتر را می آموزد. از جمله :

1- کسی که قرائت نمازش بهتر باشد. اقْرئهم

2- کسی که در هجرت ، پیشقدم باشد. اَقْدَمُهم هِجَرهً

3- کسی که دین شناس تر و در مراتب علمی برتر باشد.

اَعْلَمُهم بالسُنهِ واَفْقَهَهُمْ فی الدّین

4- کس که سنّ بیشتری داشته باشد. فَاَکْبَرُهم سِنّاً

5 کسی که انس او با قرآن بیشتر باشد.

6- کسی که زیباتر و خوشروتر باشد.(516)

7- صاحب منزل ، از مهمان در امام جماعت شدن مقدّم است .

8 امام جماعت دائمی ، بر افراد تازه وارد به مسجد، مقدّم است .

در میان امتیازات ، به مسئله (عالِم بودن ) بیش از هر چیزی تکیه شده است . این دانایی و اعلمیّت ، در همه مواردی که نوعی رهبری و

پیشوایی در کار است ، شرط و امتیاز است . در حدیث است : مَنْ صَلّی بقومٍ وَ فیهم مَنْ هُوَ اَعْلَمُ مِنْهُ لَمْ یَزَلْ اَمْرُهم اِلَی السِّفالِ الی یوم القیامهِ(517)

کسی که امامت نماز و پیشوایی گروهی را به عهده بگیرد، در حالی که میان آنان ، داناتر از او هم باشد، وضع آن جامعه تا قیامت ، همواره رو به سقوط و پستی است .

البته همچنان که در حدیثی گذشت ، امام جماعت باید مورد پذیرش و قبول مردم باشد. این مقبولیّت ، از راه علم و پاکی و عدالت و تواضع و اخلاق نیکو بدست می آید.

نباید غفلت داشت که گاهی دشمنان و اهل نفاق ، برای ضربه زدن به اسلام و روحانیت ، امام جماعتی را با شایعه و تهمت و دروغ ، بدنام می کنند تا او را به انزوا بکشند. هشیاری مردم ، خنثی کننده این نقشه شیطانی است . پشت سر کسی نباید به جماعت ایستاد که با فسق و گناه و بدرفتاری ، مقبولیت خود را از دست داده است ، نه آنکه دست های مرموز دشمن ، او را از نظرها انداخته باشد!...

عدالت در امام جماعت

از شرایط امام جماعت ، عادل بودن است .

عدالت را در کتب فقهی تعریف کرده اند. فقهای گرانقدر، از جمله حضرت امام خمینی (قدس سرّه ) می فرمایند:

عدالت ، یک حالت درونی است که انسان را از ارتکاب گناهان کبیره ، و تکرار و اصرار نسبت به گناهان صغیره باز دارد.(518)

پاکی ، تقوا، دوری از گناه ، از نشانه های عدالت است . بنا به اهمیّت این صفت ، در نظام اسلامی

یکی از امتیازات به حساب آمده و در فقه اسلامی و قانون اساسی ، داشتن آن برای مسئولان بلند پایه و مشاغل حسّاس ، شرط است و کارهای مهّم کشور و امور مردم ، باید بدست افراد عادل انجام گیرد.

به برخی از این موارد که عدالت شرط است ، توجه کنید:

در مسائل عبادی ، امام جماعت باید عادل باشد.

در مسائل سیاسی عبادی ، مثل نماز جمعه ، خطیب و امام جمعه باید عادل باشد.

در مسائل سیاسی و حقوقی ، (همچون نمایندگی مجلس و تصویب قوانین ) نظر فقهای عادلی بنام شورای نگهبان معتبر است .

در مسائل حقوقی ، گرفتن و دادن هر حق به صاحبش ، باید با گواهی افراد عادل باشد.

در مسائل تربیتی ، اجرای حدود اسلامی و تاءدیب ظالم و خلافکار، وقتی است که افراد عادل ، به خلاف و گناه او شهادت دهند.

در مسائل اقتصادی ، بیت المال باید دست افراد عادل باشد.

در مسائل اجتماعی وفرهنگی ، پخش ونشر خبرها، باید دست افراد عادل باشد و به خبر افراد فاسق ، اعتماد نمی توان کرد، مگر پس از تحقیق و تفحّص .

در مسائل نظامی ، فرمانده کلّ قوا، با رهبری است ، که عدالت شرط آن است . پس عدالت از ارکان مهم در نظام حکومتی اسلام و واگذاری مسئولیت های اجتماعی و تنظیم امور زندگی است .

راه شناخت عدالت

گرچه برخورداری از عدالت ، و داشتن ملکه ترک گناه ، از امور درونی افراد است ، ولی با علائم و نشانه هایی که در زندگی و عمل افراد بروز می کند، می توان به بود و نبود آن در افراد، پی برد.

در روایات ، برخی از این علائم به چشم می خورد و بعضی ملاک ها بیان شده که با وجود آنها، می توان کسی را عادل شمرد.

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: عادل کیست ؟

فرمود: اِذا غَضَّ طَرْفَهُ مِنَ المَحارمِ وَلِسانهُ عَنِ الْمَاءثِمِ و کَفَّهُ عَنِ الْمَظالِم (519) کسی که چشمش را از نامحرم ، زبانش را از گناه ، و دستش را از ظلم ، حفظ کند.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز در حدیثی انسان جوانمرد و عادل را چنین معرّفی می کند: مَنْ عامَلَ النّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَحَدَّثهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُم وَ وعَدَهُم فَلَمْ یُخْلِفْهم فَهُوَ مِمَّنْ کَمُلَتْ مُرُوَّتُهُ وَ ظَهَرَتْ عَدالَتُهُ...(520) کسی که با مردم ، در معاملات ، ستم نکند و در سخن ، دروغ نگوید و در وعده هایش تخلّف نکند، او از کسانی است که مروّتش کامل و عدالتش آشکار است .

از امام صادق علیه السلام سؤ ال شد: عدالت انسان را از کجا بشناسیم ؟

فرمود: همین که کسی اهل حیا و عفت باشد و در خوراک و گفتار و شهوت ، خود را به گناه نیالاید، و از گناهان بزرگی مثل زنا، ربا، شراب ، فرار از جنگ ،... (که مورد تهدید قرآن است ) بپرهیزد، و جز در مواردی که عذر دارد، از شرکت در جماعت مسلمین دوری نکند، چنین انسانی عادل است و تفتیش از عیوب او و غیبت او بر مردم حرام است ...(521)

در روایات دیگری می خوانیم : به آن کس که نمازهای پنجگانه را به جماعت بخواند، خوشبین باشید و گواهی او را بپذیرید.(522)

شاید آنچه را که فقهاء، به عنوان حُسن

ظاهری در عدالت بیان می کنند، همین باشد که با حضورش در مراسم و جماعت مسلمین و نبودنش در مراکز فساد و گناه ، مایه اعتماد مردم شود و او را از این طریق ، انسانِ عادل و درست کاری بشناسند.

امام باقر علیه السلام در مورد عدالت زنان می فرماید:

همین که اهل حجاب و از خانواده های محترم بود و از شوهر خویش اطاعت می کرد و از کارهای ناپسند و جلوه گری های ناروا پرهیز داشت ، عادل است .(523)

در بعضی روایات ، فاسق را کسانی می داند که به خاطر گناهان زشتِ علنی ، در جامعه شلاّق خورده ، یا میان مردم مشهور به خلاف و بدکاری یا مورد سوء ظن باشند.(524) البته معنای عدالت در یک نفر، آن نیست که در طول عمر، مرتکب گناهی نشده باشد، چرا که این ویژگی ، تنها در انبیاء و اولیاء معصوم است ، ولی همین که ما در ظاهر، از او گناه بزرگی ندیده باشیم ، کافی است .

این نیز ناگفته نماند که : اگر کسی خود را عادل نمی داند، و حتّی به مردم بگوید که من عادل نیستم ، امّا مردم او را عادل و با تقوا بشناسند، می تواند امام جماعت شود و مردم نیز می توانند به او اقتدا کنند و اگر مردم ، مایل به اقتدا باشند، نباید سرپیچی کند.(525) و حتّی اگر پس از نماز جماعت ، معلوم شود که امام جماعت ، عادل نبوده ، نمازهایی را که پشت سر او خوانده اند صحیح است و اعاده لازم نیست .(526)

چرا بعضی به جماعت نمی روند؟

با همه

پاداشها و آثاری که برای نماز جماعت وجود دارد، برخی از این فیض بزرگ محرومند و با تاءسف ، شاهدیم که بسیاری ، به آن بی اعتنا و کم رغبت اند و حتی در همسایگی مسجد به سر می برند، ولی در جماعت مسلمین حاضر نمی شوند و مسجدها، گاهی به صورت ناراحت کننده و دردآوری خلوت است .

علّت شرکت نکردن افراد در نمازهای جماعت ، گوناگون است . بعضی واقعاً عذر دارند و دلیلشان پذیرفتنی است ، ولی در بسیاری موارد، بهانه هایی پوچ ، بیشتر نیست . مروری به اینگونه دلایل و بهانه ها می کنیم :

بعضی ، از پاداشهای نماز جماعت ، غافلند.

برخی ، از بدرفتاری برخی نمازگزاران در مسجد، به نماز جماعت بی رغبت می شوند.

بعضی ، تنها بد اخلاقی امام جماعت را، بهانه عدم شرکت خود قرار می دهند و آنرا منافی با عدالت او به حساب می آورند.

بعضی ، بخاطر همفکر نبودن امام جماعت ، با دیدگاههای سیاسی آنان نسبت به موضوعات و اشخاص و... از شرکت در جماعت ، دوری می کنند.

بعضی ، بخاطر مشغولیت های اقتصادی واجتماعی وگرفتاریهای روزمرّه ، از پاداشهای عظیم نماز جماعت محروم می شوند.

بعضی ، از برخورد سرد افراد مسجد، دلسرد شده ودیگر نمی روند.

بعضی ، عیب های بستگان و نزدیکان امام جماعت را به حساب او می گذارند و او را قبول ندارند.

بعضی ، شرکت خود در نماز جماعتی را، مایه تقویت و بزرگ شدن پیشنماز در جامعه می دانند و از آن پرهیز دارند، بی آنکه دلیلی روشن بر بی عدالتی امام جماعت داشته باشند.

بعضی ، از روی غرور، حاضر نیستند

در نماز جماعت یک امام جوان یا فقیر زاده ، امّا پاک و متعهد و لایق ، شرکت کنند.

برخی ، تن پرور و تنبل اند و در عبادات ، بی حوصله و کسل اند و نماز جماعت را، بجای آنکه کار بدانند، بارمی دانند و به سختی حاضرند دست از کارهای دیگر بکشند و به جمع مسلمانان در نماز بپیوندند.

بعضی نیز، از طول کشیدن نماز جماعت ، از مسجد می گریزند.

بعضی نیز، از متولّی یا دست اندرکاران مسجد، خوششان نمی آید، از این رو به نماز جماعت نمی آیند.

اینها گوشه ای از علل سردی برخی نسبت به حضور در نماز جماعت بود. همانطور که دیدید، بیشتر اینها، بهانه هایی غیر قابل اعتناست . اگر آگاهی و رشد دینی مردم به حدّی برسد که عوامل یاد شده را کنار بگذارند، و با خلوص و همدلی ، در صفوفی منظم کنار هم بنشینند، به پاداش های عظیم جماعت ، توجّه داشته باشند، بد خلقی پیشنماز را، مغایر با عدالت او ندانند. گناه بستگان او را به حساب او نگذارند. و... به برکات و آثار مثبت فراوان این گردهمایی دینی بیندیشند، خواهیم دید که مساجد، رونق بیشتری خواهد یافت و خلوتی نمازهای جماعت ، از میان خواهد رفت .

البته ، صلاحیت های علمی واخلاقی پیشنماز، ومحیط گرم و آموزنده بودن مساجد، وبرخورد شایسته واحترام آمیز با شرکت کنندگان در نماز، به خصوص با جوانان و نوجوانان ، می تواند سهم عمده ای در جذب آنان به مسجد، این کانون وحدت ومعنویت داشته باشد. سهم مسئولان فرهنگی ، تبلیغی و تربیتی کشور نیز در این زمینه ، مهّم است

.

اگر مربیان محترم و معلّمان و پدران و مادران ، خود در جماعت ها شرکت کنند و در برابر شاگردان و فرزندان به نماز بایستند، یا به مساجد بروند، الهام بخش دیگران نیز خواهند بود.

اگر مدارس ، در کنار مساجد ساخته شود، برای حضور دانش آموزان در نمازهای جماعت ، تسهیلی به حساب می آید.

پنجم : آنکه برای کار حرام سفر نکند و سفرش ، سفر معصیت نباشد.للّه

شرط ششم : آنکه از صحرانشینان بیابان گرد نباشد.

شرط هفتم : آنکه شغل او مسافرت نباشد.

شرط هشتم : آنکه به حدّ ترخصّ(528) برسد.

اقامت ده روز

در مسافرت ، اگر انسان قصد ماندن ده روز تمام یا بیشتر در یکجا داشته باشد، باید نمازهایش را تمام بخواند.

اگر نیّت واقعی او، ماندن کمتر از ده روز است ، نمی تواند در ظاهر قصد ده روز کند و تمام بخواند.

اگر قبل از تمام شدن ده روز، به دلایلی تصمیم انسان عوض شد و تصمیم به بازگشت گرفت ، روزهای باقیمانده را هم باید تمام بخواند.

اگر کسی مسافرت کند و به وطن خود برود، هر چند کمتر از ده روز بماند، نمازهایش تمام است . مگر آنکه از وطن خود اعراض کرده و بنایش بر بازنگشتن باشد، که حکم مسافر دارد.

زادگاه انسان ، وطن اصلی اوست ، مگر آنکه از آنجا اعراض کند. محلّ دیگری را هم که انسان برای اقامت دائمی انتخاب می کند، وطن غیر اصلی او به حساب می آید. کسی که در دو جا زندگی می کند، هر دو جا وطن او محسوب می شود. تا انسان ، قصد ماندن همیشگی در جایی غیر از وطن اصلی نداشته باشد، وطن او حساب نمی شود، مگر آنکه بدون قصدِ ماندن ، آنقدر بماند که مردم بگویند آنجا وطن اوست .

کسی که مسافرت ، شغل اوست (مثل رانندگان ، خلبانان و...) یا شغلش به گونه ای در ارتباط با سفر است که همواره در تردّد و رفت و آمد است ، نمازهایش را باید تمام

بخواند.(529)

مسافر، در چهار جا می تواند نمازش را هم شکسته وهم تمام بخواند: 1- مسجدالحرام ، 2- مسجدالنبی ، 3- مسجد کوفه ، 4- حرم سیدالشهداء و مسجد متّصل به حرم آن حضرت .(530)

در این موارد، برای فیض بیشتر بردن از معنویات این اماکن ، مسافر مجاز است نمازش را تمام بخواند.

اگر مثلاً در مسافرت ، نماز ظهر از انسان قضا شده ، در وطن باید آن را به صورت دو رکعتی قضا کند.

(برای آشنایی با مسائل ریزتر نماز مسافر و نماز قضا، به توضیح المسائل رجوع کنید).

نماز جمعه ، نباید کمتر از یک فرسخ باشد.

گوش دادن به خطبه های نماز جمعه واجب است . شرکت نکردن بدون عذر، در نماز جمعه ، نشانه نفاق است .

بهتر است که امام جمعه ، در رکعت اوّل ، پس از حمد، سوره جمعه را بخواند و در رکعت دوم ، سوره منافقین را.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است : خداوند با سوره جمعه ، مؤ منان را گرامی داشته است ، از این رو، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان بشارت آنان ، جمعه را سنّت کرده و بعنوان توبیخ منافقان ، سوره منافقین را لازم ساخته است .(532)

می آیند و با رنگ ها و نژادهای مختلف کنار هم می نشینند. آنچه در نماز جماعت بود، به مراتب بیشتر و قوی تر در نماز جمعه ، این تجمّع هفتگی مسلمانان وجود دارد.

2- تشکّل نیروهای اسلام

این عبادت ، به نوعی مسلمانان را بر محور عبادت و نماز، تکشّل و یکپارچگی می بخشد ومایه ارعاب دشمنان اسلام وخنثی شدن توطئه های تفرقه افکنانه و شایعه های آنان است .

3- رشد فکری سیاسی مسلمان

به مقتضای مطالب آگاهی بخشی که در خطبه های جمعه بیان می شود، مردم از مسائل سیاسی کشور خود و جهان با خبر می شوند و با آشنایی به وظایف اجتماعی خویش ، در صحنه اجتماع حضور بیشتر می یابند.

4- تقویت روحیه جمعی

این نیز از آثار نماز جمعه است که قطره های پراکنده افراد انسانی را در یک اقیانوس ، گرد می آورد و همه با ارتباط متقابل و شناسایی هم ، روحیه اجتماعی پیدا می کنند و انزوا و فردگرایی از بین می رود.

5- مرکزیّت بسیج مردم

سنگر نماز جمعه ، بهترین جای دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع و حلّ مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است . این قدرت عظیم مردمی که در نماز جمعه متجلّی می شود، همواره مورد توجّه بوده و در صدر اسلام نیز، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و امیرالمؤ منین علیه السلام از مساجد و پس از خطبه ها، افراد را بسیج کرده و به جبهه های جهاد، می فرستادند.

و بسیاری آثار دیگر...(536)

آن و ضرورت اهتمام به این فریضه است .

در روایت است که علی علیه السلام فرمود: روز پنجشنبه ، دوا(های ضعیف کننده ) نخورید، پرسیدند: چرا؟ فرمود: برای آنکه شمارا از حضور در نماز جمعه باز ندارد.(537)

امام صادق علیه السلام می فرماید: وَ کانَ اَصحابُ النّبیِ یَتَجَهّزُونَ لِلْجُمْعهِ یومَ الخَمیسِ، لِضیقِ الْوَقتِ(538) یاران پیامبر، آن روز پنجشنبه برای جمعه آماده می شدند، چرا که جمعه (بخاطر کارهایی که دارد) وقت تنگ است .

امیرالمؤ منین علیه السلام زندانیان و متّهمان پرونده های بدهکاری ، تهمت و... را برای نماز جمعه بیرون می آورد، تا در نماز جمعه حضور داشته باشند، و اولیاء آنان ضمانت می کردند که برگردند. فاسقان زندانی را هم برای شرکت در نماز جمعه ، بیرون می فرستاد، با کنترل و مراقبت .(539)

علی علیه السلام به عنوان بزرگداشت نماز جمعه و تعظیم این شعائر، پابرهنه برای نماز جمعه حاضر می شد و کفشها را در دست چپ می گرفت و می فرمود: این نماز، جایگاه خاصّ الهی است ، و این کار را از روی تواضع در برابر خداوند انجام می داد.(540)

با این حساب ، اهمیّت این فریضه آشکار می شود و مسلمانان متعهّد نباید از حضور در این صحنه سیاسی عبادی غفلت ورزند.

امام امّت فرموده است :

نمازجمعه ، که نمایشی از قدرت سیاسی واجتماعی اسلام است ، باید هر چه با شکوهتر و پر محتواتر اقامه شود... ملّت عظیم و عزیز، با شرکت خود، باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیمتر و بلند پایه تر، حفظ نماید، تا به برکت آن ، توطئه های خائنان و دسیسه های مفسدان خنثی شود.(541)

مستحب است که انسان ، پیش از نماز عید، غسل کند، دعاهای خاصّی را بخواند، و در فضای باز و در زیر آسمان به نماز بایستد.

امام رضا علیه السلام می فرماید: انّما جُعِلَ یَوْمُ الفِطْر العیدُ، لِیکُونَ لِلمُسلِمینَ مُجْتمعاً یَجْتَمِعُونَ فیه و یَبْرُزُونَ لِلّهِ عزّوجلّ فَیُمجّدونَهُ عَلی ما مَنَّ عَلیهم ، فَیَکُونُ یَومَ عیدٍ و یَومَ اجتماعٍ وَ یَوْمَ زکاهٍ وَ یَوْمَ رَغْبهٍ و یَوْمَ تَضَرُّعٍ(542)

خداوند، روز فطر را بدین سبب عید قرار داد، تا مسلمانان ، مجمعی داشته باشند که در آنروز، جمع شوند و در برابر خداوند، بخاطر منّت ها و نعمت هایش ، به تمجید و تعظیم بپردازند، پس آنروز، روز عید و تجمّع و زکات و رغبت و نیایش است .

در این حدیث شریف ، فلسفه این نماز و عید را در محورهای زیر، بیان کرده است :

1- اجتماع و گردهمایی

2- زکات و رسیدگی به فقرا

3- رغبت و گرایش به خدا

4- تضرّع و نالیدن به درگاه پروردگار

و اینها، هم ناظر به بعد معنوی و عرفانی این نماز و مراسم عبادی است ، هم توجّه به آثار اجتماعی و فوائدی دارد که به مردم می رسد و مردم با پرداختِ زکات فطره بینوایان مستمند را به نوایی می رسانند و به یک لحاظ، از نظر تاءمین معاش محرومان ، عید فطر، عید فقرا محسوب می شود.

اضافه بر آثار اجتماعی و سیاسی که این اجتماع عظیم سالانه دارد و نشان شوکت و قدرت امّت اسلامی است .(543)

جایزه الهی

عمده ترین چیزی که در این نماز، از خدا خواسته می شود، آمرزش و مغفرت الهی و مبارک ساختن این عید، با قبولی طاعات است

و این ، بهترین جایزه ای است که خداوند به نمازگزاران روزه دار، عطا می کند.

امام باقر علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هرگاه روز اوّل ماه شوال (عید فطر) فرا می رسد، یک منادی از سوی خداوند ندا می دهد:

ایُّها المُؤ منونَ! اُغْدُوا اِلی جَوائِزِکم !

بشتابید به سوی جایزه هایتان .

آنگاه ، امام باقر علیه السلام رو به جابر کرده ، فرمود: ای جابر! جوایز خدا، مثل جایزه های این پادشاهان نیست !... امروز، روز جایزه هاست !(544)

عید فطر، صحنه ای از قیامت

از آثار تربیتی و سازنده نماز عید فطر، آنست که در آن اجتماع دعایی و حضور نیازمندانه ، در مصلای بی سقف ، انسان به یاد خدا و قیامت و نیازمندی خویش به رحمت الهی می افتد و صحنه قیامت در نظرها مجسّم می شود. یادآوری قیامت در آنروز، سفارش امیرالمؤ منین علیه السلام است .

در روایت است که علی علیه السلام در یک روز فطری در خطبه ای که خواند، خطاب به مردم فرمود: ای مردم !

این روز شما، روزی است که نیکان ، پاداش می گیرند.

در این روز، بدکاران ، زیان می کنند.

این روز، شبیه ترین روز به قیامت شماست .

با بیرون آمدنتان از خانه ها به مصلا، بیرون آمدنتان از قبرها را به یاد آورید.

با توقف خود در مصلا و انتظار نماز، توقّف در حضور خدا را در قیامت به خاطر آورید.

و با بازگشت خود به خانه ها، بازگشتتان را به خانه های خود در بهشت یا جهنم به یاد آورید.(545)

امام مجتبی علیه السلام روز عید فطر، به عدهّای برخورد که به خنده

و بازی مشغول بودند، به همراهان خویش فرمود: خداوند، رمضان را، میدانی برای مسابقه و دستیابی به رحمت و رضوان خویش قرار داده بود، که عدّه ای پیش تاخته و بردند، عدّه ای هم عقب مانده و باختند. شگفت از آنکه در این روز پاداش ، به خنده و بازی مشغول است ...(546)

نماز عید قربان

روز دهم ذیحجّه ، روز عید قربان (عید اضحی ) و از بزرگترین اعیاد اسلامی است که اعمال و دعاهای خاصّی دارد. یکی از نمازها، نماز عید قربان است که مثل نماز عید فطر، دو رکعت است و به همان صورت و در همان وقت و با همان شرایط خوانده می شود.

چه در روز عید فطر وچه قربان ، پیش از نماز وپس از آن (در نماز عید قربان ، تا ده نماز پس از نمازعید) تکبیرهایی گفته شود، که همه ، بزرگ شمردن خدا وتوحید وستایش او وشکر بر نعمت هدایت است .(547) در قنوت نماز عید آنگونه که گذشت دعای اللهم اهل الکبریاء و العظمه ... بهتر است .(548) در این دعا، خدا را به عظمت ، جبروت عفو و رحمت و بخشش می شناسیم و یاد می کنیم و از او، به حق و منزلت این روز بزرگ ، که عید مسلمانان و مایه شرافت و افتخار پیامبر و خاندان اوست ، درخواست می کنیم که بر محمد و آل او درود فرستد و ما را از خیرها و برکات خویش بهره مند سازد.

جمله ای که در این دعا آمده ، جامع ترین درخواستی است که می توان از خدا طلبید. از پروردگار می خواهیم که :

خدایا، در

هر خیری که محمد و آل محمد را در این روز، وارد ساختی ، مرا نیز داخل گردان .

و از هر بدی که محمد و آل محمد را در این روز، بیرون ساختی ، مرا نیز خارج گردان .

خدایا... من از تو بهترین چیزها را می طلبم که بندگان صالح تو، از تو خواسته اند.

و به تو پناه می برم از هر بدی که بندگانِ مخلصت ، از آن به تو پناهنده شده اند!

نماز عید، حقّ رهبری

در اسلام ، آئین های جمعه و عید، از منصب های وابسته به حکومت حق و رهبری اسلامی است و اگر قدرت های ستمگر، آنها را در استخدام اهداف خویش می گرفتند، غاصبانه بوده است .

حتّی نصب افراد برای اقامه نماز جمعه و عید و مراسم حج و... از اختیارات و شئون حکومت و ولایت امر است . از این رو، بودن اینگونه امور در اختیار و سیطره نالایقان ، برای (آل محمد) حزن آور است . امام باقر علیه السلام در حدیثی به این حقیقت اشاره فرموده است : ما مِنْ عیدٍ لِلْمُسلمینَ، اَضحی وَلافِطرٍ، اِلاّ وَ هُوَ یُجَدّدُ فیه لالِ مُحمَدٍ حُزْنٌ، قیلَ: وَ لِمَ ذلک ؟ قال علیه السلام : لاَنَّهمْ علیه السلام یَرَوْنَ حَقَّهُمْ فی یَدِ غَیْرِهِم (549)

برای مسلمانان ، هیچ عید قربان و عید فطری نیست ، مگر آنکه اندوه آل محمد صلّی اللّه علیه و آله در آن افزون و تجدید می شود. پرسیدند: چرا؟ فرمود: برای آن که اهلبیت علیه السلام ، حقّ خویش را در دست دیگران می بینند!...

و چه مظلومیتی برای خاندان عصمت ، بالاتر از این که حتی اعیاد

اسلامی هم برای آنان اندوهبار باشد و خاطره غصب حق و انحراف مسیر رهبری جامعه را بیاد آورد!

و دگرگونیهای طبیعت ، یعنی خدای تواناست و درسی از توحید به مردم می آموزد.

روایت است که هنگام درگذشت ابراهیم ، فرزند کوچک پیامبر، خورشید گرفت . مردم با خود می گفتند که این کسوف و خورشید گرفتگی ، به خاطر فقدان پسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است . پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله برای تصحیح افکار و برداشت ها منبر رفت و پس از حمد و ثنای پروردگار، فرمود:

ایُّهاالنّاسُ! اِنَّ الشَمْسَ والْقَمَرَ آیَتانِ مِنْ آیاتِ اللّهِ، یَجْریانِ باءمْرهِ مُطیعانِ لَهُ لایَنْکَسِف انِ لِمَوْتِ اَحَدٍ وَ لا لِحَیاتِهِ، فَاذَا انْکَسَفتا اَوْ واحِدهٌ مِنْهُما فَصَلُّوا

ای مردم ! خورشید و ماه ، دو نشانه از نشانه های الهی اند، به فرمان او جریان دارند و مطیع اویند، و بخاطر مرگ یا زندگی کسی ، گرفته نمی شوند. پس اگر هر دو یا یکی از آن دو گرفت ، نماز بگذارید.

پس از این سخن ، از منبر فرود آمد و با مردم نماز کسوف ، خواند.(550)

دو درس از این برخورد پیامبر می آموزیم :

یکی ، آن که آن حضرت ، ابتدا به روشنگری افکار، پیرامون پدیده طبیعی پرداخت ، سپس به نماز ایستاد، و این می فهماند که فهم و اندیشه ، مقدم بر عبادت و نماز است .

دیگر، اینکه چون مرد الهی و رسول به حق بود، حق را گفت و مردم را به خدا توجّه داد. بر خلاف آنانکه حیله گر و عوام فریب اند، که از چنین حادثه ای ، شاید به نفع خود و کسب وجهه ، سوء استفاده کنند. و حتّی حوادث طبیعی را در مسیر خواسته های

نفسانی ، تجزیه و تحلیل و تاءویل نمایند.

امام صادق علیه السلام از پدرش نقل می کند که فرمود:

زلزله ها و گرفتگی ماه و خورشید و بادهای سخت و وحشت زا، از نشانه های قیامت است . هر گاه یکی از اینها را دیدید، به یاد بر پائی قیامت بیفتید، به مسجدها پناه برید و نماز بخوانید.(551)

این روایت نیز، توجّه دادن اذهان مردم ، از طبیعت ، به خدای طبیعت است و در نهایت با نماز، این خداگرایی تکمیل می شود.

چگونگی نماز آیات

در مورد نماز آیات ، فقط به چند مسئله اشاره می شود. توضیح بیشتر آنرا در رساله های عملیه بخوانید.

1- نماز آیات ، دو رکعت است و هر رکعت ، پنج رکوع دارد. در هر رکعت ، می توان پس از حمد و سوره ، به رکوع رفت و برخاست ، دوباره حمد و سوره و رکوع ، تا پنج مرتبه . و می توان در هر رکعت ، یک حمد خواند و آیات سوره توحید را به پنج قسمت کرد و قبل از هر رکوع ، یک بخش از سوره را خواند و به رکوع رفت ، و سپس آیه ای دیگر و رکوع دوّم و همچنین تا پنج رکوع تمام شود.

2- در نماز آیات هم ، آنچه در نمازهای روزانه لازم است ، واجب می باشد، مانند طهارت ، قبله و...

3- خواندن نماز آیات ، واجب فوری است و نباید به تاءخیر انداخت . در ماه و خورشید گرفتگی ، از وقتی که ماه و خورشید، شروع به گرفتن می کند، می توان نماز آیات را خواند. اگر کسی نماز آیات نخوانده

، گناه کرده است و تا آخر عمر بر او واجب است و هر وقت بخواند، ادا می باشد.

4- اگر عوامل وجوب نماز آیات ، در شهری اتفاق بیفتد (مثلاً زلزله و...) برای مردم همانجا واجب است نه شهرهای دیگر.

5 فرقی نمی کند که تمام ماه یا خورشیدبگیرد، یا قسمتی از آن (خسوف وکسوف کلّی یاجزئی ) در هر دوحال ، نماز آیات واجب است .

است :

نماز میّت پنج تکبیر دارد.

پس از تکبیر اوّل بگویند: اشهد اَن لا اله الاّ اللّه و انّ محمّداً رسول اللّه .

پس از تکبیر دوّم بگویند: الّلهم صل علی محمد و آل محمّد.

پس از تکبیر سوّم بگویند: الّلهم اغفر للمؤ منین والمؤ منات .

پس از تکبیر چهارم : الّلهم اغفر لهذا المیت (اگر میت ، مرد است ) یا: الّلهم اغفر لهذه المیّتِ. (اگر میت ، زن است )

پس از تکبیر پنجم ، نماز تمام است .

کسی که بر میّت نماز می خواند، باید رو به قبله باشد، و میّت را، در مقابل او به پشت بخوابانند. بطوری که سر او به طرف راست نمازگزار و پایش به طرف چپ او باشد.

نمازگزار باید از میّت دور نباشد. ولی اگر به صورت جماعت باشد، دور بودن نفرات دیگر مانعی ندارد ولی اتصال باید حفظ شود.

اگر بر میتی نماز خوانده نشود (به عمد یا از روی فراموشی ) یا بعداً معلوم شود که نماز، باطل بوده ، پس از دفن شدن بر قبر او باید خواند.(553)

اءصبَح مائُکم غَورا فَمَن یَاءتیکم بِماءٍ معین (554)

بگو: اگر آب شما بخشکد، چه کسی برای شما آب گورا می آورد؟

بی آبی یک منطقه و نیامدن باران ، نشانه قهر خدا و گاهی به سبب گناهانی است که مردم جامعه انجام می دهند. پس توجّه به خدا و گریه و التماس و توبه و تضرع ، سبب می شود خداوند عنایت کند و کم آبی را بر طرف سازد. نماز باران برای جلب رحمت خداوند است .

علّت نیامدن باران

همچنانکه اشاره شد، گاهی بی بارانی ، نتیجه معاصی مردم و نوعی عقوبت و تنبیه الهی است .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده است :

وقتی خداوند بر امّتی غضب کند و عذاب بر آنان نفرستد، نرخ ها گران می شود و عمرها کوتاه می گردد، تجّار سود نمی برند و درخت ها میوه نمی دهند و نهرها پر آب نمی شود و باران از مردم قطع می شود و اشرار بر آنان تسلّط می یابند.(555)

در حدیث دیگری ، امام صادق علیه السلام فرموده است :

... وَ اِذا جارَالحُکام فیِ القَضاءِ امسِک القَطرُ مِنَ السَّماء(556)

هر گاه زمامداران و حاکمان ، در دادرسی ستم کنند، باران از آسمان قطع می شود.

طبق روایات ، غیر از آنچه یاد شد، شیوع گناه ، کفران نعمت ، منع حقوق ، کم فروشی ، ظلم و حیله ، ترک امر به معروف و نهی از منکر، ندادن زکات و... نیز، گاهی سبب قطع باران می شود.(557)

در حدیث آمده : حضرت سلیمان ، با اصحاب خود برای نماز باران بیرون می رفت . در راه ، به مورچه ای برخورد که یکی از

پاهایش را به آسمان بلند کرده و می گوید: خدایا! ما مخلوقات ضعیف تو هستیم و از روزی تو بی نیاز نیستیم ، پس به سبب گناهان بنی آدم ، ما را به هلاکت مرسان .

حضرت سلیمان علیه السلام به اصحاب فرمود: برگردید! همانا بخاطر دعای غیر خودتان سیراب شدید...!(558)

پس خیلی هم نباید مغرور بود̠خداوند گاهی به خواسته مورچه ای ، رحمت خود را بر بندگان نازل می کند. حتّی گاهی دعای کافری چون فرعون را می پذیرد و باران و فراوانی آب را عطا می کند. در حدیث است از قول امام صادق علیه السلام که یاران فرعون از کاهش آب نیل پیش او سخن گفتند و اظهار کردن که این باعث هلاکت ما خواهد شد. فرعون از آنان خواست که آنروز برگردند. شب که شد، به میان رود نیل رفت و دست به سوی آسمان بلند کرد و گفت : خدایا! می دانی که می دانم ، که جز تو، کسی توان آب آوردن ندارد، پس به ما آب بده . صبح که شد، رود نیل فوران زد و سرشار از آب شد.(559)

ایمنی دیدند و نا ایمن شدند

دوستی کردم ، مرا دشمن شدند...

ما که دشمن را چنین می پروریم

دوستان را از نظر چون می بریم ؟(560)

آری ... خدای مهربان ، دعای بندگان و تضرّع آنان را بی بهره و بدون پاسخ نمی گذارد، فقط باید اقبال و روی آوردنی از صمیم دل و خالصانه از سوی بندگان باشد، تا لطف الهی شامل گردد.

به قول سعدی :

ای کریمی که از خزانه غیب

گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا کنی محروم

تو که با دشمنان

نظر داری (561)

کیفیّت نماز باران

مثل نماز عید، دو رکعت است و رکعت اوّل ، پنج قنوت و رکعت دوّم چهار قنوت دارد و بهتر است که با جماعت خوانده شود.

در قنوت ها، هر دعایی می توان خواند، ولی بهتر است دعایی خوانده شود که در آن ، از خداوند، طلب باران شده باشد و قبل از هر دعا، صلوات بر پیامبر و آلش فرستاده شود. مستحب است که حمد و سوره اش بلند خوانده شود.

از آنجا که این نماز، برای جلب رحمت پروردگار است ، در مستحبّات آن اموری ذکر شده که همه ، حالتِ رقّت و زاری و نیاز بندگان را می رساند و جلب رحمت می کند، از جمله :

مردم سه روز، روزه بگیرند و روز سوّم به صحرا روند و نماز بخوانند.

زیر آسمان جمع شوند.

پا برهنه باشند،

مردم ، منبر را با خود به صحرا ببرند، مؤ ذن ها هم همراه باشند. پیران و کودکان و چهار پایان را هم با خود ببرند،

بچه ها را از مادران جدا کنند تا صدای گریه و ضجّه زیاد شود.

مانع بیرون رفتن کفّار همراه خود شوند،

امام جماعت و مردم ، در کمال خشوع و وقار و درخواست ، به بیابان بیرون روند، جای پاکی را برای نماز، انتخاب کنند...(562)

و نیز، وقتی نماز به پایان رسید، پیش نماز به منبر رود، و عبای خود را واژگونه یا پشت و رو بر دوش افکند، با صدای بلند، صد بار تکبیر بگوید، رو به مردم سمت راست کرده ، صد بار بلند، سبحان الله بگوید، سپس به مردم طرف چپ روی کرده و صد بار با صدای بلند، لا اله

الاّ الله بگوید، مانعی ندارد که مردم هم با صدای بلند، این شعارها را بدنبال پیشنماز، تکرار کنند، چرا که رحمت و مغفرت را بهتر جلب می کند.

آنگاه ، امام جماعت و مردم ، دست به دعا بردارند، و بسیار التماس و دعا کنند و بنالند و بخواهند، و امام جماعت ، خطبه بخواند و از خداوند، طلب باران کند. و بهتر است از خطبه هایی که از معصومین علیه السلام نقل شده استفاده شود. مانند آنچه از حضرت امیر علیه السلام (563) و امام سجّاد علیه السلام (564) نقل شده است .

سابقه نماز باران

آنگونه که از روایات تاریخی برمی آید، نماز باران در زمان انبیاء گذشته هم بوده است (نمونه بیرون رفتن حضرت سلیمان را خواندید).

دعاها و حدیث هایی هم که درباره شیوه رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله در خواندن نماز باران نقل شده ، با خطبه های مربوط به این نماز که از امیرالمؤ منین علیه السلام نقل شده ، و نیز دعای امام سجّاد علیه السلام گویای این است که به این سنت ، عمل می شده است .(565)

در تاریخ ، برخی از علمای بزرگ هم به برگزاری این نماز اقدام کرده و از خدا، باران گرفته اند.

البته این نماز، از آن جهت حساسیّت دارد که اگر خداوند، دعاها را مستجاب نکند و باران نفرستد، مایه شرمندگی نمازگزاران می شود که خدا به آنان توجّه ننمود. از این جهت ، اقدام به این نماز، جراءت و ایثاری در حدّ مایه گذاشتن از آبرو می طلبد.

یکی از معروف ترین نمازهای باران تاریخ معاصر ما، نماز آیت الله العظمی سیّد محمد تقی خوانساری

(رحمه الله علیه ) است .

نوشته اند که در سال 1363 قمری همان سالی که متفقین ، ایران را اشغال کرده بودند، در قم باران نبارید و باغها و مزارع خشکید و خطر قحطی و خشکسالی مردم قم را تهدید می کرد.

آن مرجع بزرگوار، دو روز متوالی برای نماز باران به بیابانهای اطراف قم رفت ، این حرکت ، گرچه مورد استهزاء غیر معتقدان به امور معنوی و غیبی بود، ولی در روز دوّم ، چنان باران آمد که سیلها روان شد و جویبارها به راه افتاد و این از آثار انفاس قدسی آن مرد الهی بود.(566)

نمازهای دیگر

برای ایجاد رابطه میان بنده و خدا، نمازهای بسیاری مورد سفارش است . از قبیل :

- نماز غفیله .

- نماز حاجت .

- نماز شب اول قبر (لیله الدفن )

- نماز اوّل ماه .

- و... بسیاری نمازهای دیگر که در کتب دعا مطرح است و علاقمندان به آنجا مراجعه کنند. در همینجا، این نوشته را به پایان می بریم ، به این امید که ره توشه آخرت و کاری مفید برای خود و دیگران گردد.

ج 84، ص 259.

19- نساء، آیه 43.

20- وافی ، ج 2، ص 10.

21- اصول کافی ، ج 2، ص 83.

22- کهف ، آیه 110.

23- بحارالانوار، ج 70، ص 252 ؛ وسائل الشیعه ، ج 1، ص 58.

24- بیّنه ، آیه 5.

25- مؤ منون ، آیه 3.

26- مصباح الشریعه ، ص 8.

27- بحارالانوار، ج 84، ص 223.

28- بحارالانوار، ج 70، ص 251.

29- صحیفه سجادیه ، دعای بیستم .

30- لا تبطلوا صدقاتکم بالمَنّ والاذی . بقره ، آیه 246.

31- میزان الحکمه ، واژه حسد.

32- کافی ، ج 2، ص 314.

33- فاطر، آیه 8.

34- کهف ، آیه 104.

35- توبه ، آیه 37.

36- مائده ، آیه 27 و توبه ، آیه 53.

37- مراجعه شود به آیات : هود 16 و فرقان 23.

38- یوسف ، آیه 101.

39- آل عمران ، آیه 193.

40- اعراف ، آیه 128، هود 49، قصص 83.

41- تکویر، آیه 26.

42- صحیفه سجادیه ، دعای بعد از نماز شب .

43- بحارالانوار، ج 41، ص 12.

44- در بحث نمازهای معصومین به نمونه های دیگری اشاره شده است ، مراجعه کنید.

45- طه : آیه 1 و 2. حدیث از بحارالانوار، ج 16، ص 202، تفسیر نورالثقلین ، ج 3، ص 366.

46- بحارالانوار، ج 43، ص 61.

47- بحارالانوار، ج 46، ص 64.

48- بحارالانوار، ج 46، ص 75.

49- بحارالانوار، ج 48، ص 107.

50- بقره ، آیه 165.

51- فاطر، آیه 10.

52- عنکبوت ، آیه 17.

53- مائده ، آیه 76.

54- اعراف ، آیه 194.

55- انبیاء، آیه 54.

56- مریم ، آیه 82.

57- حج ، آیه 71.

58- تحف العقول ، ص 456.

59- نورالثقلین ، ج 3، ص 357.

60- بقره ، آیه 87.

61- نساء، آیه 65.

62-

نساء، آیه 77.

63- بقره ، آیه 143.

64- صافات ، آیه 102.

65- مریم ، آیه 65.

66- بحارالانوار، ج 77، ص 68.

67- نهج الفصاحه ، جمله 453.

68- الحیاه ، ج 1، ص 331.

69- بحارالانوار، ج 77، ص 164.

70- عنکبوت ، آیه 56.

71- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خطبه 192.

72- عصر، آیه 3.

73- تفصیل مطلب را در کتاب توضیح المسائل مرجع تقلید خود ملاحظه نمایید.

74- نساء، آیه 6.

75- نور، آیه 58.

76- لقمان ، آیه 17.

77- انعام ، آیه 152.

78- حج ، آیه 78.

79- فتح ، آیه 17.

80- مانند کافی ، وافی ، بحارالانوار.

81- تفسیر صافی ، ج 2، ص 35.

82- بحارالانوار، ج 70، ص 230.

83- بحارالانوار، ج 70، ص 242.

84- قصارالجمل ، ج 2، ص 73.

85- بقره ، آیه 128.

86- المیزان ، ج 2، ص 59.

87- فانزلنا علی الذین ظلموا رجزا من السماء... بقره ، آیه 59.

88- توبه ، آیه 36.

89- انّما النسی ء زیاده فی الکفر توبه ، آیه 37.

90- از جمله در سوره اعراف ، آیه 163.

91- با تشکر از برادر عزیز حجه الاسلام آقای وحیدی که این دسته بندی ، با الهام از اوست .

92- بحارالانوار، ج 71، ص 173.

93- مائده ، آیه 5.

94- توبه ، آیه 18.

95- نحل ، آیه 97.

96- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 90.

97- کافی ، ج 1، ص 430.

98- کافی ، ج 1، ص 193، و 145.

99- کافی ، ج 2، ص 75، و بحارالانوار، ج 71، ص 187.

100- مائده ، آیه 27.

101- بحارالانوار، ج 96، ص 12.

102- سفینه البحار، ج 1، واژه حلّ.

103- جامع السعادات ، ج 2، ص 234.

104- مکارم الاخلاق ، ص 554 (به نقل

از الحیاه ، ج 1، ص 236).

105- اصول کافی ، ج 2، ص 361.

106- اصول کافی ، ج 2، ص 321.

107- وسائل الشیعه ، ج 14، ص 116.

108- اصول کافی ، ج 2، ص 349.

109- عنکبوت ، آیه 45.

110- بحارالانوار، ج 82، ص 198.

111- توبه ، آیه 117.

112- سجده ، آیه 15.

113- قصارالجمل ، ج 2، ص 74.

114- نساء، آیه 95.

115- نهج الفصاحه ، 522.

116- الحیاه ، ج 1، ص 318.

117- نهج البلاغه ، وصیت 31.

118- حدید، آیه 10.

119- قصارالجمل ، ج 2، ص 30.

120- مائده ، آیه 54.

121- احزاب ، آیه 39.

122- نساء، آیه 142.

123- جن ، آیه 16.

124- انبیاء، آیه 20.

125- اصول کافی ، ج 1، ص 36.

126- اصول کافی ، ج 1، ص 57.

127- مانند: علل الشرایع ، از صدوق و ده ها کتاب درباره اسرار نماز و حج و...

128- ان الصلوه تنهی عن الفحشاء والمنکر عنکبوت ، آیه 45.

129- اقم الصلوه لذکری طه ، آیه 14.

130- الا بذکراللّه تطمئن القلوب رعد، آیه 28.

131- لعلکم تتّقون بقره ، آیه 183.

132- لشهدوا منافع لهمz حج ، آیه 28.

133- خذ من اموالهم صدقه تطهرهم توبه ، آیه 103

134- یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه والبغضاء و یصدّکم عن ذکراللّه مائده 91.

135- و لکم فی القصاص حیاه ... بقره ، آیه 179.

136- نهج البلاغه صبحی صالح ، حکمت 252، فیض الاسلام ، حکمت 244.

137- شمس ، آیه 8.

138- از جمله می توان به مجلدات کتاب اولین دانشگاه و آخرین پیامبر نوشته شهید دکتر پاک نژاد مراجعه کرد.

139- قیامت ، آیه 5.

140- قمر، آیه 2.

141- لقمان ، آیه 17.

142- طه ، آیه 14.

143- کنزالعمال ، ج

7، ص 279.

144- بحارالانوار، ج 77، ص 77.

145- بقره ، آیه 45.

146- نهج البلاغه ، حکمت 252.

147- کوثر، آیه 2.

148- فروع کافی ، ج 1، ص 270.

149- کنزالعمال ، ج 7، ص 279.

150- مستدرک ، ج 1، ص 172.

151- نهج الفصاحه ، جمله 3075.

152- نهج الفصاحه ، جمله 1588.

153- فروع کافی ، ج 1، ص 267.

154- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 4.

155- نهج الفصاحه ، جمله 979.

156- وسائل الشیعه ، ج 3، ص 7.

157- فروع کافی ، ج 1، ص 265.

158- فروع کافی ، ج 1، ص 264.

159- بقره ، آیه 45.

160- فهرست عزرالحکم ، صلاه .

161- مریم ، آیه 31.

162- ابراهیم ، آیه 37.

163- بحارالانوار، ج 81.

164- نهج البلاغه ، حکمت 237.

165- وسائل الشیعه ، ج 3، ص 13.

166- هود، آیه 114.

167- مدّثر، آیه 43.

168- ماعون ، آیه 5.

169- محجه البیضاء، ج 1، ص 301.

170- نهج الفصاحه ، جمله 1098.

68.

190- بحارالانوار، ج 84، ص 258.

191- مستدرک وسائل الشیعه ، ج 1، ص 174.

192- سفینه البحار، ج 2، ص 44.

193- ناقل : آیه ...مروارید در مشهد.

194- محجه البیضاء، ج 1، ص 354.

195- محجه البیضاء، ج 1، ص 354.

196- نهج الفصاحه ، جمله 1672.

197- محجه البیضاء، ج 1، ص 382.

198- وافی ، ج 2، ص 13.

199- نهج الفصاحه ، جمله 1669.

200- می توان در زمینه های فوق به این آیات ، مراجعه کرد: بقره 83، انفال 3، توبه 71، لقمان 17، و مزمّل 20 و بسیاری آیات دیگر.

201- نهج البلاغه ، خطبه متقین (خطبه همّام ).

202- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 256.

203- محجّه البیضاء، ج 1، ص 281.

204- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 257.

205- محجه البیضاء، ج 1، ص 281.

206- قصارالجمل ، ج 1، ص 311.

207- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 266.

208- توضیح المسائل ، بخش وضو.

209- توضیح المسائل ، بخش وضو.

210- محجه البیضاء، ج 1، ص 301.

211- محجه البیضاء، ج 1، ص 281.

212- محجه البیضاء، ج 1، ص 308 و عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 105.

213- نهی امیرالمؤ منین اَنْ یتیمّم الرّجُل بترابٍ من اثر الطریق . وسائل الشیعه ، ج 3، ص 349.

214- توضیح المسائل امام خمینی (ره ) به ترتیب ، مسائل : 788، 789، 864، 865، 886،.

215- همان .

216- همان مدرک .

217- مسئله ، 874 توضیح المسائل .

218- مسئله ، 884 توضیح المسائل .

219- مسئله ، 898 توضیح المسائل .

220- آیات تحویل قبله در سوره بقره از آیه 142 تا 149 مفصل آمده است . به تفسیر این آیات رجوع کنید.

221- کنزالعمال ، ج 7، ص 689.

222- کنزالعمال ،

ج 7، ص 692.

223- کنزالعمال ، ج 7، ص 690.

224- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 615.

225- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 612.

226- بحارالانوار، ج 21، ص 133.

227- سفینه البحار، ج 1، کلمه بلل .

228- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 614.

229- سفینه البحار، بلل .

230- سفینه البحار، ج 1، کلمه بلل .

231- لغت نامه دهخدا، بلال .

232- کنزالعمال ، ج 7، ص 692.

233- تفسیر نمونه ، ج 4، ص 438. (ذیل آیه 58 سوره مائده )

234- عنکبوت ، آیه 69.

235- روضه المتقین ، ج 12، ص 141.

236- روضه المتقین ، ج 12، ص 142.

237- ابراهیم ، آیه 37.

238- مریم ، آیه 96.

239- امام خمینی (ره ) برای خدا قیام کرد و تبعید شد و سختی ها را تحمل کرد تا انقلاب پیروز شد، خداوند هم میلیون ها انسان را شیفته او ساخت . وقتی به ایران آمد میلیون ها

نفر استقبالش کردند و پس از رحلت ، ده میلیون نفر در تشیع جنازه شرکت کردند و در مدّت چهل روز، برایش صحن و حرم ساختند و از دورترین نقاط کشور، پیاده به زیارت مرقدش شتافتند.

240- بحارالانوار، ج 70، ص 25.

241- نهج البلاغه ، خطبه 193.

242- اعراف ، آیه 45.

243- بقره ، آیه 138.

244- فهرست ، غرر، واژه اخلاص .

245- قصص ، آیه 88.

246- کهف ، آیه 110.

247- محجه البیضاء، ج 6، ص 171.

248- تحف العقول ، ص 487.

249- این احادیث ، از فهرست غررالحکم ، واژه اخلاص است .

250- نهج البلاغه ، نامه 53.

251- فهرست غرر، ص 398.

252- فهرست غرر، ص 399. (کلمه نیّت )

253- فهرست غرر، ص 398 (کلمه نیّت )

254- بحارالانوار،

ج 70، ص 205.

255- محجه البیضاء، ج 5، ص 75.

256- بحارالانوار، ج 70، ص 199.

257- بحارالانوار، ج 70، ص 201.

258- اشاره به آیه : ان الله اشتری من المؤ منین اموالهم و انفسهم .

259- زلزال ، آیه 7.

260- نهج البلاغه ، خطبه 32.

261- اسراء، آیه 18.

262- حج ، آیه 73.

263- ملک ، آیه 30.

264- قصص ، آیه 71 و 72.

265- قصص ، آیه 81.

266- دخان ، آیه 26.

267- بقره ، آیه 72.

268- ماعون ، آیه 5 و 6.

269- سفینه البحار، ج 1، ص 499.

270- دهر، آیه 10.

271- نهج البلاغه ، حکمت 290.

272- نهج البلاغه ، حکمت 237.

273- محجه البیضاء، ج 5، ص 77.

274- جامع السعادات ، ج 2، ص 77.

275- فهرست غررالحکم .

276- حجر، آیه 99.

277- انسان ، آیه 9.

278- محجه البیضاء، ج 6، ص 144.

279- توبه ، آیه 23.

280- نهج البلاغه ، نامه 26.

281- مائده ، آیه 54.

282- بقره ، آیه 113.

283- فهرست غررالحکم ، واژه خلص ، ص 93.

284- انفال ، آیه 29.

285- حدید، آیه 28.

286- فهرست غرر، ص 92.

287- نحل ، آیه 66.

288- همه اوصافی که ذکر شده ، برگرفته از آیات قرآن کریم است .

289- منافقون ، آیه 1.

290- محجه البیضاء، ج 1، ص 385.

291- همان .

292- نهج البلاغه ، خطبه همام (وصف متقین ).

293- هود، آیه 119.

294- تفسیر صافی ، ج 1، ص 51.

295- مثل حضرت نوح در به حرکت در آوردن کشتی و... بسم اللّه مجریها و مُرسیها.

296- آل عمران ، آیه 101.

297- تفسیر قرطبی ، ج 1، تفسیر بسم الله .

298- تفسیر فخر رازی و مجمع البیان ، ج 1، در تفسیر بسم اللّه .

299- تفسیر صافی ،

ج 1، ص 52.

300- اسراء، آیه 67.

301- اسراء، آیه 83.

302- یس ، آیه 77.

303- انفطار، آیه 6.

304- علق ، آیه 6.

305- قصص ، آیه 78.

306- صافات ، آیه 13.

307- انعام ، آیه 164.

308- بقره ، آیه 222.

309- انعام ، آیه 54.

310- زمر، آیه 53.

311- فرقان ، آیه 70.

312- انفطار، آیه 19.

313- مؤ من ، آیه 16.

314- حاسِبوا قَبَل ان تحاسَبْوا (رسول خدا به ابوذر غفاری مکارم الاخلاق )

315- نورالثقلین ، ج 1، ص 16.

316- هود، آیه 56.

317- زخرف ، آیه 43.

318- یس ، 62.

319- نورالثقلین ، ج 1، ص 17.

320- آل عمران ، آیه 101.

321- تفسیر نمونه ، به نقل از تفسیر صافی .

322- مریم ، آیه 76.

323- مثل آنان که حضرت عیسی علیه السلام و حضرت علی علیه السلام را خدا می دانند.

324- همچون وهابی ها.

325- بحارالانوار، ج 24، ص 9.

326- بحارالانوار، ج 24، ص 9.

327- بحارالانوار، ج 8، ص 65.

328- نهج البلاغه ، حکمت 108.

329- نهج البلاغه ، حکمت 70.

330- نهج البلاغه ، (صبحی صالح ) حکمت 347.

، آیه 164.

344- آل عمران ، آیه 189.

345- انعام ، آیه 57.

346- نمل ، آیه 62.

347- بحارالانوار، ج 3، ص 223.

348- بحارالانوار، ج 3، ص 223.

349- شوری ، آیه 11.

350- مؤ منون ، آیه 1 و 2.

351- بحارالانوار، ج 84، ص 228 (به نقل از میزان الحکمه ).

352- بحارالانوار، ج 81، ص 230.

353- محجه البیضاء، ج 1، ص 390.

354- بحارالانوار، ج 82، ص 108.

355- بحارالانوار، ج 82، ص 110.

356- وافی ، ج 2، ص 107.

357- همان مدرک .

358- واقعه ، آیه 74.

359- المیزان ، ج 19، ص 160.

360- نهج البلاغه ، خطبه 1.

361- اسراء، آیه 44.

362- نحل ، آیه 49.

363- بحارالانوار، ج 82، ص 139.

364- طه ، آیه 55.

365- وسائل الشیعه ، ج 3، ص 591.

366- جن ، آیه 18.

367- یوسف ، آیه 100.

368- حج ، آیه 18.

369- عُلّمنا منطق الطّیر نمل ، آیه 16.

370- فتبسّم ضاحکا من قولها... نمل ، آیه 19.

371- اسراء، آیه 44.

372- المیزان ، ج 13، ص 117.

373- وسائل الشیعه ، ج 8، ص 353.

374- تفسیر نمونه ، ج 12، ص 140.

375- نمل ، آیه 23.

376- اذا سجد لم یرفع حتی یرفض عرقاً بحارالانوار، ج 82، ص 137.

377- کان یسجد بعد ما یصلی فلا یرفع راءسه حتی یتعالی النهار قصارالجمل ، سجده .

378- قیل للصادق علیه السلام لِمِ اتّخذ اللّه ابراهیم خلیلاً؟ قال : لکثره سجوده علی الارض مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 329.

379- لولا السجود للّه ... لتمنیت الموت بحار، ج 6، ص 130.

380- قصارالجمل ، سجده .

381- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 979.

382- کان اثرالسجودفی جمیع مواضع سجوده فسمّی السجادلذلک وسائل الشیعه ، ج 4، ص 977.

383-

فتح ، آیه 29.

384- بحارالانوار، ج 82، ص 162 و مستدرک ، ج 1، ص 329.

385- بحارالانوار، ج 82، ص 164 و مستدرک ، ج 1، ص 329.

386- بحارالانوار، ج 82، ص 163.

387- بحارالانوار، ج 82، ص 164.

388- کان الصادق علیه السلام لایسجدُ الاّ علی تربهِ الحسین تذللا له وسائل الشیعه ، ج 3، ص 608.

389- بحارالانوار، ج 103، ص 135. روایات مربوط به تربت امام حسین علیه السلام ، از ص 106 تا ص 140 است .

390- طور، آیه 43.

391- شوری ، آیه 30.

392- قلم ، آیه 29.

393- انعام ، آیه 91.

394- مؤ منون ، آیه 115.

395- طور، آیه 43.

396- انبیاء، آیه 22.

397- یونس ، آیه 68.

398- آل عمران ، آیه 193.

399- انبیاء، آیه 87.

400- نحل ، آیه 57.

401- طه ، آیه 130.

402- طه ، آیه 130.

403- غافر، آیه 55.

404- طور، آیه 48.

405- توحید، صدوق ، ص 312.

406- آنچه درباره احکام قنوت آمد: جواهر، ج 10، ص 352 تا 362.

407- بحارالانوار، ج 82، ص 199 و جواهر، ج 10، ص 367.

408- بحارالانوار، ج 82، ص 206. در این کتاب ، احادیث بسیاری درباره قنوت نقل شده است .

409- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 988. بحارالانوار، ج 82، ص 283.

410- مضمون حدیثی از امام رضا علیه السلام در بحار، ج 82، ص 284.

411- الغدیر، ج 2، ص 303، به نقل از: مسند احمد بن حنبل ، ج 6، ص 323.

یا اهل بیت رسول الله حبکم فرض من الله فی القرآن انزله

کفاکم من عظیم القدر انکم من لم یصل علیکم لا صلاهَ لهُ

412- صحیح بخاری ، ج 8، باب الصلاه علی محمّد.

413- تفسیر فخر رازی

، ج 25 ص 227 و کنزالعّمال ، ج 1، ص 495.

414- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1219 و بحارالانوار ج 91، ص 48.

415- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1221.

416- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1218.

417- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1222.

418- به کتاب کنزالعمال ، ج 1، ص 488 و 489 و به بحارالانوار، جلد 91 مراجعه شود.

419- زیارت جامعه کبیره ، نیز: کنزالعمال ، ج 1، ص 492.

420- قصارالجمل .

421- بحارالانوار، ج 91، ص 64 و 65.

422- بحارالانوار، ج 91، ص 64 و 65.

423- حشر، آیه 22 السّلام المؤ من ...

424- المیزان ، ج 19، ص 256.

425- یس ، آیه 58.

426- انعام ، آیه 54.

427- رعد، آیه 24.

428- ابراهیم ، آیه 23.

429- بحارالانوار، ج 73، ص 4.

430- مِن التّواضع اءن تسلّم علی مَن لقیت . بحارالانوار، ج 73، ص 3.

431- بحارالانوار، ج 73، ص 8.

432- بحارالانوار، ج 73، ص 12.

433- قصارالجمل ، ج 1، ص 321.

434- نساء، آیه 86.

435- بحارالانوار، ج 73، ص 10.

436- بحارالانوار، ج 73، ص 11.

437- نور، آیه 61.

438- تفسیر نمونه ، ج 14، ص 553.

439- میزان الحکمه ، ج 4، ص 538.

440- بحارالانوار، ج 40، ص 335.

441- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 336.

442- انشراح ، آیه 7.

443- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 336.

444- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 336.

445- همان مدرک .

446- احزاب ، آیه 41.

447- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1023.

448- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 336.

449- وافی ، ج 2، ص 121.

450- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1037.

451- در اینجا بجاست که یاد کنیم از 400 شهید

مظلوم ایران که ، در ایّام حج ، در جمعه خونین مکّه ، در حالی که فریاد برائت از کفار و طواغیت و مستکبران جهانی بر لب داشتند و مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل می گفتند، آماج گلوله های وهابیان حاکم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت رسیدند (در سال 1366). زهی تاءسف که اینگونه شعارها را که الهام گرفته از آیات قرآن است و دستور قرآن ، به اعلام برائت و بیزاری از مشرکان در مناسک حج می باشد. برخی کج فهمان ، مخالف حال عبادت در حج می دانستند و مخالفت می کردند...!

452- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1024.

453- جواهر، ج 10، ص 405.

454- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1033.

455- از جمله در: صحیح مسلم ، ج 1، ص 418، صحیح بخاری ، ج 1، ص 110، سنن ابن ماجه ، ج 1، ص 299 (در بحث تعقیبات نماز).

456- لئن شَکَرتُم لازیدنّکم ابراهیم ، آیه 5.

457- بحارالانوار، ج 83، ص 194. (در این کتاب ، حدود 87 روایت و 38 آیه درباره مسئله شکر نقل کرده است ).

458- بحارالانوار، ج 83، ص 200.

459- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1071.

460- وسائل الشیعه ، ج 4، ص 1071، وافی ، ج 2، ص 123.

461- بحارالانوار، ج 83، ص 200.

462- در بحار الانوار، تمام جلد 84، به روایات مربوط به نمازهای مستحب اختصاص یافته و صدها حدیث در این باره نقل شده است .

463- قصارالجمل ، ج 2.

464- ان للقلوب اقبالاً وادباراً... بحارالانوار، ج 84، ص 47.

465- بحارالانوار، ج 84، ص 43، وسائل الشیعه ، ج 3، ص 56.

466-

مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 177.

467- قصارالجمل ، نافله .

468- اسراء، آیه 79.

469- آل عمران ، آیه 17.

470- فرقان ، آیه 64.

471- ذاریات ، آیه 18.

472- سجده ، آیه 17.

473- بحارالانوار، ج 84، ص 136.

474- وافی ، ج 2، ص 22.

475- وافی ج ، 2، ص 21.

476- وافی ، ج 2، ص 22.

477- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 272.

478- وافی ج 2، ص 22.

479- نقل از: مصباح الشریعه .

480- نورالثقلین ، ج 3، ص 204.

481- ثواب الاعمال ، ص 88.

482- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 375، کنزالعمال ، ج 8، حدیث 22799.

483- من لایحضره الفقیه ، ج 1، ص 377.

484- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 488.

485- کنزالعمال ، ج 8، حدیث 22815 از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله .

، ج 1، ص 490.

506- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 416.

507- وافی ، ج 2، ص 177.

508- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 491.

509- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 491.

510- وسائل الشیعه ج 5، ص 417.

511- اعراف ، آیه 31.

512- نورالثقلین ، ج 2، ص 19.

513- مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 492.

514- همان مدرک .

515- من لایحضر، ج 1، ص 381.

516- وافی ، ج 1، ص 177، وسائل الشیعه ، ج 5، ص 419.

517- من لایحضر، ج 1، ص 378.

518- تحریر الوسیله ، ج 1، بحث امام جماعت .

519- بحارالانوار، ج 75، ص 248.

520- بحارالانوار، ج 67، ص 1.

521- استبصار، ج 3، ص 12.

522- وسائل الشیعه ، ج 18، ص 291.

523- استبصار، ج 3، ص 13.

524- وسائل الشیعه ، ج 18، ص 295.

525- جواهر، ج 13 ص 277، تحریرالوسیله ، ج 1، شرایط امام جماعت .

526- تحریرالوسیله ، شرایط امام جماعت .

527- هر یک از این شرایط، دارای مسائل و جزئیات بسیاری است که توضیح آنها را از رساله مطالعه کنید.

528- حد ترخص یعنی جایی که با رسیدن به آنجا، انسان دیگر دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آنرا نشنود (توضیح المسائل حضرت امام ).

529- توضیح بیشتر در رساله های عملیه است .

530- رساله حضرت امام ، مسئله 1356.

531- جمعه ، آیه 9.

532- میزان الحکمه ، ج 5، ص 426.

533- به منابع زیر مراجعه کنید: بحارالانوار، ج 89، ص 122. وسائل الشیعه ، ج 5، ص 1. من لایحضر، ج 1، ص 409، کنزالعمال ، ج 7، ص 707 و ج 8، ص 368.

534- الجمعه حجّ المساکین ، بحارالانوار، ج 89،

ص 199.

535- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 3.

536- درباره نماز جمعه ، جزوه نماز شکوهمند جمعه ... از انتشارات در راه حق ، برای مطالعه مفید است .

537- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 47.

538- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 28.

539- مستدرک الوسائل ، ج 6، ص 27.

540- بحارالانوار، ج 86، ص 255.

541- صحیفه نور، سخنان مورخه 21/6/58.

542- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 141، من لایحضر، ج 1، ص 522.

543- نماز عیدی که امام رضا علیه السلام می خواست بخواند و ماءمون ، ترسید و جلوگیری کرد و نماز عیدی که در اولین راهپیمائی انقلاب ، در قیطریه تهران برگزار شد و شهید مفتح ، امت ما را به حرکتی عظیم ، بسیج کرد، نشان بعد اجتماعی و سیاسی این تجمّع با شکوه است .

544- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 140، من لایحضر، ج 1، ص 511.

545- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 141.

546- من لا یحضر، ج 1، ص 511.

547- اللّه اکبر، لا اله الاّاللّه ، واللّه اکبر، اللّه اکبر و للّه الحمد، اللّه اکبر علی ما هدانا. مفاتیح و توضیح المسائل .

548- متن دعا در کتاب مفاتیح الجنان و رساله های عملیّه آمده است .

549- من لایحضر، ج 1، ص 511.

550- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 144.

551- وسائل الشیعه ، ج 5، ص 145.

552- وسائل الشیعه ، ج 2، ص 762.

553- توضیح بیشتر مسائل ، در رساله عملیه .

554- ملک ، آیه 30.

555- من لایحضر، ج 1، ص 524.

556- من لایحضر، ج 1، ص 524.

557- تحریرالوسیله ، ج 1، ص 245، نماز استسقاء.

558- من لایحضر، ج 1، ص

524.

559- من لایحضر، ج 1، ص 526.

560- از شعر لطف حق پروین اعتصامی .

561- دیباچه گلستان سعدی .

562- تحریرالوسیله ، ج 1، ص 245.

563- الحمدلله سابغ النعم ... من لایحضر، ج 1، ص 527 و دعای حضرت علی علیه السلام مستدرک نهج البلاغه ، ج 6، ص 268.

564- اللهم اسقنا الغیث ... صحیفه سجادیه ، دعای 19.

565- به من لایحضر الفقیه ، بحث نماز استسقاء مراجعه شود.

566- آثار الحجه و گنجینه دانشمندان ، ج 1، ص 324. قبر آن مرحوم ، در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام است .