استاد : بحثی كه ايشان طرح كردند ، به مناسبت بحث اراده بود . ما در
مسئله اراده فقط از جنبه تربيتی ، يعنی از اين نظر بحث كرديم كه جزء
نيروها و استعدادهايی كه در انسان از نظر تربيت بايد پرورش پيدا بكند
اراده است . مسئله اراده وقتی درباب تربيت طرح می‏شود از يك جنبه روی‏
آن بحث می‏شود ، و در جاهای ديگر از جنبه‏های ديگر طرح می‏شود . آنچه شما
طرح كرديد ، از جنبه مسئله جبر و اختيار است كه الان نمی‏توانيم آن را طرح‏
كنيم كه اصلا معنی اختيار چيست ؟ حرف اول همين است كه خود اختيار چيست‏
؟ ما اين را در جلد دوم اصول فلسفه طرح كرده‏ايم و در آنجا مسائل نوی طرح‏
نموده‏ايم كه در كلمات قدمای ما نبوده ، در كلمات امروزيها هم نديده‏ايم‏
. همچنين ملاك مسؤوليت چيست ؟ اين كه انسان مسؤول است ، انسان چه جور
باشد می‏تواند مسؤول باشد و چه جور باشد نمی‏تواند مسؤول باشد ؟ بعد مسئله‏
وابستگی اراده مطرح می‏شود كه آيا واقعا وقتی انسان اراده می‏كند ، باز
تحت تأثير جاذبه يك ميل است ، يا اينكه نقش اراده اين است كه در
ميان ميلهای مختلف و متضاد يكی را برمی‏گزيند ، و حتی گاهی هيچ ميلی وجود
ندارد ، عليرغم همه ميلها راهی را انتخاب می‏كند ، يعنی ميل وجود ندارد و
فقط عقل حكم می‏كند . ما نگفتيم اراده از شؤون عقل است ، عرض كرديم‏
اراده وابسته به عقل است آن طور كه ميل وابسته به طبيعت است ، يعنی‏
ميل قوه مجريه طبيعت است ، اراده قوه مجريه عقل ، نه اينكه اراده عين‏
عقل باشد . اراده ، نيروی ديگری است در انسان . ای بسا صاحب عقل‏های‏
خيلی قوی و نيرومند كه اراده‏شان ضعيف است ، و ای بسا صاحب اراده‏های‏
بسيار قوی كه عقلشان