مكتب تربيتی انسانی
اما يك وقت هست كه مكتب در خدمت انسان است ، يعنی منظوری بيرون از انسان ندارد ، هدف او به سعادت رساندن و تكميل انسان است نه اينكه منظور ديگری داشته باشد و انسان را برای آن منظور بخواهد بسازد . به اصطلاح ، مكتبی میشود انسانی . مكتب تربيتی انسانی ، مكتبی است كه هدف آن ، بيرون از خود انسان نيست ، يعنی براساس به كمال رساندن انسان است . اين مكتب بايد براساس پرورش استعدادها و نيروهای انسانی و براساس تنظيم آنها باشد ، يعنی حداكثر كاری كه اين مكتب میتواند انجام دهد دو چيز بيشتر نيست : يكی اينكه در راه شناخت استعدادهای انسانی انسان و پرورش دادن آنها و نه ضعيف كردن آنها كوشش بكند ، و دوم اينكه نظامی ميان استعدادهای انسانی برقرار نمايد كه چون انسان از يك نوع آزادی خاصی در طبيعت برخوردار است ، در اثر اين نظام هيچگونه افراط و تفريطی حكمفرما نباشد ، يعنی هر نيرويی ، هر استعدادی حظ خودش را ببرد و به بقيه تجاوز نكند . استعدادهای انسان دو نوع است : يك نوع ، استعدادهايی كه با جاندارهای ديگر در آن استعدادها شركت دارد ، و نوع ديگر استعدادهای اختصاصی است . استعدادهايی كه در آنها با جاندارهای ديگر شركت دارد امور جسمانی است .